NANCHI muji na bongo bunga? Inge mwakumbula’mba bumotu, ko kuba’mba mwafikilapotu. Nangwa byonkabyo, mu mubiji wenu muji bintu bikwabo bingila nobe bongo. Ba sayansi bataana kuba’mba kuji mishipeshipe imo mu mubiji ingila nobe bongo. Ino mishipeshipe itelwa’mba enteric nervous system (ENS), kechi iji ku bongo ne, iji munda.

Ino mishipeshipe ne bongo bingijila pamo pa kukaaya kajo munda. Onkao mambo, bongo bulekela ino mishipeshipe kukaaya kajo munda.

Nangwa kya kuba ino mishipeshipe ingijila pamo na bongo pa kukaaya kajo kechi yaesakana na bongo bwine ne, bino yalengwa mu jishinda ja kukumya bingi. Bantu baji na maselo akaaya kajo munda nobe 200 kufika ku 600 milyonyi. Maselo aji mu ino mishipeshipe ya munda o akaaya kajo. Basayansi bataana kuba’mba inge kya kuba ino mishipeshipe ingijila pamo na bongo yaikejile ku mutwe, ko kuba’mba ino mishipeshipe inge yajinga ikatampe bingi. O ene mambo Buku wa The Second Brain o aambila’mba, “kyawama kuba’mba kajo ko tuja bekakaaya ku maselo aji munda kwakubula kulomba bukwasho ku bongo.”

Kuji bintu byavula bingi bimweka pa kuba’mba kajo bekakaaye munda pa kimye kyafwainwa ne kuya ko kafwainwa kuya. Shayuka umo aye Gary Mawe walumbululwile kajo byo bekakaaya munda amba: “Ke jishinda ja kukumya bingi kabiji jishinkisha bulaka.” Mu mila muji maselo ayuka kajo kabena kuja muntu inge kawama nangwa ne. Ano maselo akwasha mishipeshipe ingijila pamo na bongo kukaaya kajo ne kwikatwala mu mubiji yense. Kabiji ano maselo engila mwingilo mukwabo wanema bingi wa kumona biji kajo kaja muntu ne kwikakaaya.

Akilangulukai pa maselo akaaya kajo ataanwa mu mishipeshipe ingijila pamo na bongo. Ino mishipeshipe yo itwala kajo mu kifu pa kuba’mba bekakaaye. Kabiji kuji mishipeshipe yakosa ne yabula kukosa ingijila pamo pa kukaaya kajo.

Kabiji ino mishipeshipe imona kuba’mba bintu byonse bibena kwendatu bulongo mu mubiji. Kajo kamo ko tuja kekala na tulongolo tuleta bikola. Onkao mambo, mu mubiji muji maselo atooka nobe 70 kufika ku 80 aji munda etuzhikijila ku bikola. Inge mwaja kajo kaji na tulongolo, mishipeshipe ingijila pamo na bongo ilengela muntu kulasa ne kupolomya.

Nangwa kya kuba mishipeshipe ikaaya kajo kwakubula kulomba bukwasho ku bongo, pano bino bongo ne ino mishipeshipe  bingijila pamo. Maselo aji mu ino mishipeshipe abuula bongo inge muntu waumvwa nzala ne kuvula kwa kajo ko afwainwa kuja. Ino yonka mishipeshipe ibuula bongo inge waikuta kabiji ilengela muntu ku muchima kulevuma inge waja kajo kavula.

Nangwatu saka mukyangye kutanga kino kibaaba, kampe mwakyumvwapo kala mu mubiji kuba’mba ino mishipeshipe kine ingijila pamo na bongo. Kampe kimye kimo mwaumvwinepo kuba’mba byo mwajiile kajo ka mafuta, mwaumvwine mubiji kukasuluka. Ba sayansi bataana kuba’mba inge muntu waja kajo ka mafuta, ino mishipeshipe ibuula bongo kabiji kino kilengela muntu kukasuluka. O ene mambo bantu o batemenwa kuja kajo ka mafuta inge baji na milanguluko yavula. Kabiji ba sayansi babena kulengapo muchi wingila byonka bingila ino mishipeshipe ya kukwasha bantu baji na bijikila.

Kintu kikwabo kimwesha’mba bongo ne mishipeshipe bingijila pamo ke kukola munda. Kilengela kino ke mishipeshipe ingijila pamo na bongo ikaanya mashi kutwela munda inge muntu waikala na bijikila. Kikwabo kimweka ke kulevuma ku muchima ne kwalula mpeemeno. Kumvwa mu jino jishinda kwitendekelatu ako kwine mambo bongo ne mishipeshipe bingijila pamo.

Inge munda mwatendeka kukola, kechi mwakonsha kwimubuula bya kuba ne. Kino kibena kulumbulula’mba mishipeshipe ingijila pamo na bongo kechi bongo bwine ne. Kechi yakonsha kwimukwasha kulenga lwimbo, byo mwafwainwa kwingijishanga mali nangwa kwingila nkito ne. Nangwa byonkabyo, ba sayansi bakumya bingi pa jino jishinda ja kukumya jingijilamo mishipeshipe ne bongo, kabiji ne lunotu kechi baumvwisha bimweka ne. Onkao mambo, kimye kyo mukakebanga kuja kajo, mukatulumaneko ne kulanguluka pa mishipeshipe ne bongo byo bingijila pamo pa kuba’mba kajo bekakaaye.