Nanchi bashayuka ba bya sayansi bayuka kwafumine jiulu ne ntanda nyi? Ine. Kabiji bashayuka ba bya sayansi bamo bafunda pa bintu biji mu lwelele bakonsha kulumbulula ko byafumine. Nangwa byonkabyo, pulofesa wafunda pa bya mwiulu aye Marcelo Gleiser wa pa sukulu mukatampe wa Dartmouth College kabiji uzhinauka pe Lesa waambile’mba: “Kechi twaambapo nangwa pachechetu pa kwafumine bintu biji mwiulu ne.”

Kabiji kibaaba kimo mu buku wa Science News kyaamba’mba: “Kafwako muntu nangwa umo wakonsha kuyuka kwafumine bintu byumi biji pano pa ntanda ne. Mambo mabwe po banembele bintu byo byatendeke pano pa ntanda beonawine kala kene.” Ñambilo ya uno mutundu imweshatu kuba’mba bafunda bya sayansi kechi bataana mukumbu wa bwipuzho bwa kuba’mba: Nanchi jiulu ne ntanda byafumine pi?

Bino kampe mwakonsha kulanguluka’mba: ‘Inge bintu byumi biji pano pa ntanda byalengelwetu, ñanyi wibilengele?’ Kampe mwakipuzhapo kala mepuzho a kuba’mba: ‘Umvwe kuji uji na maana walengele bintu byonse kabiji witutemwa, mambo ka o aswishisha bantu kuyanda? Mambo ka mu machechi o mwaikela makatazho avula bingi? Mambo ka bantu betela’mba bapopweshi ba Lesa o bobila bintu byatama?’

Bafunda bya sayansi kechi bakonsha kukumbula ano mepuzho ne. Kabiji kino kechi kibena kulumbulula’mba kechi mwakonsha kutaana mikumbu ne. Bantu bavula bataana mikumbu mu Baibolo.

Umvwe mukeba kuyuka ene mambo bashayuka ba bya sayansi bamo batanga ne kufunda Baibolo o baambila kuba’mba baitabila mu walengele bintu byonse, yai pa jw.org. Po banemba’mba kebai nembaipo kuba’mba “byambapo bantu pa kwafumine bumi.”