Bintu byonse byumi kuji wibilengele. Bintu byonse byumi byalengwa na tumaselo twa tucheche. Tuno tumaselo tonse tuji na mingilo yo twingila ilengela bilengwa kwikala byumi ne kwibilengela kusemununa. Atuno tumaselo kechi tutaanwatu mu bilengwa byumi bikatampe ne, bino tutaanwa ne mu tubilengwa tonse tumi twa tuchetuche. Akilangulukai pa tumaselo tutaanwa mu mbizho yo twingijisha kulengamo shinkwa. Nangwa kyakuba tuno tumaselo tucheche pano bino twingila mwingilo mukatampe bingi. Tumaselo tonse tutaanwa mu mbizho tuji na kakintu katelwa’mba DNA ketukwasha kuyuka mingilo yato. Kabiji tuji na mwingilo wa kunengezha kajo kato ketulengela kwikala tumi. Inge kajo kakepa mu tumaselo twikileka kwingila bulongo. Tuno tumaselo tulengela mbizho kwikala kimye kyabaya kwakubula konaika kufikatu ne kimye kya kwiingijisha jikwabo.

Pa myaka yavula bashayuka ba bya sayansi bakebakeba bishinka pa tumaselo tutaanwa mu mbizho pa kuba’mba bayuke bulongo bingila maselo atanwa mu muntu. Nangwa byonkabyo, kechi bayuka byavula pa bingila ano maselo ne. Pulofesa Ross King wa pa sukulu mukatampe wa Chalmers University of Technology mu Sweden waambile’mba: “Tufwabo bashayuka ba bya sayansi bavula bakonsha kukebakeba bishinka byonse pa kuba’mba bayuke bingila tumaselo tutaanwa mu tuntu tucheche nabiji mbizho ne.”

Inge mwalanguluka pa bingila tumaselo tutaanwa mu  tubintu twa tuchetuche nabiji tutaanwa mu mbizho, nanchi mwafwainwa kulanguluka kuba’mba kuji witulengele nyi? Nanchi tuno tumaselo twaishilekotu twine kwakubula witulengele nyi?

Kintu kechi kyakonsha kwikala kyumi kwakubula wikilengele ne. Kintu kyumi kyalengwa na maselo. Mu kajiselo kamo mutaanwa kajiselo kakwabo katelwa’mba DNA kabiji kano ka DNA kalengwa na tubintu tutelwa’mba nucleotides. Tuno tubintu tutaanwa ne mu maselo aji mu mubiji wa muntu. Mu jiselo jimo tutaanwamo 3.2 bilyoni. Tuno tubintu betulenga bingi bulongo kabiji tuji na mwingilo wa kulenga maselo akaaya kajo mu mubiji ne maselo a kajo kakomesha mu mubiji wa muntu.

Bashayuka ba bya sayansi bamba’mba inge tuno tubintu tutelwa’mba nucleotides twaiya pamo bimye byavula bingi, twambe’mba mabilyoni ne mabilyoni, twakonsha kulenga kajiselo ka DNA jimotu kwapwa. Kino kechi kishinka ne.

Bashayuka ba bya sayansi kechi bakingijishapo bintu byabula byumi kulengamo kintu kyumi ne.

Muntu bamulenga bingi bulongo. Atweba bantu tuji na byubilo byawama bitulengela kwikala bulongo byabulapo bilengwa bikwabo ne. Twayuka mingilo yavula bingi, bya kwikala na bantu bakwetu ne kumwesha byo tubena kumvwa ku muchima. Twayuka kajo kawama ko twatemwa, bintu binunka bulongo, byawama bya kutelekako, misombelo yawama ne mapunzha awama. Tunengezhezha jimo bwikalo bwa kulutwe ne kuyuka byo twakonsha kwikala balusekelo.

Nanchi mwalangulukapo’mba ka? Nanchi bino byubilo byonse byaishilekotu pa kuba’mba twikale na bumi ne kusemununanga nyi? Nangwa bino byonse bimwesha kuba’mba bumi ke bupe bwafuma ku walengele bintu byonse kabiji witutemwa nyi?