Jiulu ne ntanda bebilenga bingi bulongo. Kibaaba kimo kyaamba’mba: “Myala yanshansha beilenga bingi bulongo kabiji iji mu ndonda.” (Buku wa Astronomy) Ñanyi kintu kyalengela kuba’mba myala yanshansha itanchike bulongo? Bashayuka ba bya sayansi baitabila kuba’mba abino ke bintu byabula kuyukanyikwa. Pa bino bintu byabula kuyukanyikwa “po paikala myala yanshansha. Myala yanshansha yavula bingi. Kuji iji mu tumabumba tucheche ne mu mabumba akatampe.”

Jiulu ne byonse bijiimo bitanchika byepi monka mo byalondankena? Nanchi abino bintu bitanchikiletu abyo bine kwakubula wibilengele nyi? Akyumvwai byaambile mulobe Allan Sandage “shayuka wa bya mwiulu wayile bingi nkuwa mu ma 1800,” kabiji waitabijile mwi Lesa.

 Waambile’mba: “Nataana kuba’mba abino bintu kechi byakonsha kwitanchikatu bine bulongo kwakubula wibilenge ne. Kuji wibilengele ne kwibitanchika bulongo.”

Jiulu ne ntanda bebilenga bingi bulongo mambo bitulengela kwikala na bumi. Bashayuka ba bya sayansi baamba’mba kyeya kifuma ku juba kyaesakana bulongo. Inge kechi kwajinga kyeya ne, ne juba najo inge jifwako. Kabiji inge kyeya nakyo kyakijilemo, inge juba najo jasungulukile.

Jiulu ne byonse bijiimo bebilenga bingi bulongo kyo kyalengela’mba twikale na bumi. Nembi wa bya sayansi aye Anil Ananthaswamy waambile’mba inge jiulu ne byonse bijiimo pabula kimo “tubangabanga, mapulaneti ne myala yanshansha inge nabyo bifwako. Kabiji bumi nabo inge bufwako.”

Pa bintu byonse biji mwiulu paji ne pulaneti umo mwikala bantu. Ntanda beilengele bingi bulongo mambo muji bintu bitulengela kwikala na bumi nabiji mwela, mema, ne bintutu bikwabo. “Bashayuka ba bya sayansi bataana kuba’mba bintu biji pano pa ntanda ne biji mulwelele byo byalengela ino ntanda kwikala mpunzha yawama pa kwikala bantu.” *—National Geographic

Nembi umo wanembele’mba juba pamo ne bintu byazhokolokako biji “pakachi” ka myala yanshansha. Kino kyo kilengela kuba’mba twikale na bumi pano pa ntanda. Inge tubangabanga nangwa myala yanshansha byajinga pa bwipi inge kechi twakonsheshe kwikalako ne. O ene mambo bashayuka ba bya sayansi o bambila’mba ntanda iji pakachi ka myala yanshansha. Kyo yaikela mpunzha yawama itulengela kwikala na bumi.

Shayuka wa bya mwiulu aye Paul Davies kwesakana na byo afunda pa jiulu ne ntanda waambile’mba: “Kechi nafwainwa kuswa byamba bantu amba twaishilekotu atweba bene nobe mu ku kopa kwa jiso ne. . . . Kishinka ke kya kuba’mba kuji witulengele.” Nangwa kyakuba Davies waitabila kuba’mba kuji witulengela, bino kechi ufunjisha kuba’mba Lesa ye walengele ntanda ne bantu ne. Pano nga anweba mulangulukapo’mba ka? Jiulu ne ntanda bebilenga bingi bulongo kyo kyalengela’mba twikale na bumi. Nanchi bino bintu bitulengela kwikala na bumi bebilengele nyi?