LUNYENZE ke kilongolo kyapasha luzhiye, kabiji kitaanwa mu byalo byonse pano pa ntanda, kufumyakotu kyalo kya Antarctica. Bino ku kyalo kya America kuji mutundu umo wa nyenze wakumisha bingi bashayuka.

Langulukai pa kino: Kimye kya kisalo, ino nyenze ifuma mu mushiji ne kwikalatu milungu icheche. Mu ino milungu, ino nyenze itendeka kwiubula, kuba kyungwe, kutumbuka, ne kusema bino apa yafwa. Kya kukumya ke kya kuba’mba papita myaka 13 nangwa 17 pa kuba’mba ino nyenze yasemwa katataka ikamweke. Ñanyi kintu kimweka pa ino myaka yonse?

Patanshi twafwainwa kuyuka nyenze byo isemwa kufikatu ne byo ifwa. Panyuma ya kutumbuka mulungu umo, nyenze ilume ne ikazhi isambakana, kabiji nyenze ikazhi isema make 400 kufika ku 600 mu byula bya bichi. Panyuma ya kusema make, ino nyenze ifwa. Mu milungu icheche ilondelapo, ano make atetuka kabiji twaana twa nyenze tuponena panshi ne kutwela mu mushiji, mo twikala myaka yavula ne kukoma, saka tutoma mema ku mizhazhi ya bichi. Inge papita myaka 13 nangwa 17, ino nyenze saka yakoma ifuma mu mushiji ne kutumbuka ne kusema make, apa bino yafwa.

Magazini utelwa’mba Nature waamba’mba: “Bashayuka ba sayansi bakumya pa kumona byuba ino nyenze. . . . Ne lunotu, bashayuka bafunda pa bilongolo bakankalwa kuyuka nyenze byo yakonsha kuba bino inge kya kuba kine ilengeletu ine.” Kafwako banyama nangwa bilongolo bikwabo byuba byonka byuba ino nyenze ne.

Mwalangulukapo’mba ka? Nanchi ino nyenze ne byo yuba byaishilekotu bine nyi? Inyi kuji wiilengele?