MUTWE WA PA NKUPIKO
Nanchi Muji na bya Kuba Byavula Nyi?
Nanchi muji na bya kuba byavula? Inge ibyo, kechi yenu bonkatu ne. Magazini wa The Economist waamba’mba: “Bantu mwaya ntanda bapayankana bingi.”
KUPESAPESA kwaubiwe mu byalo bitanu na bisatu mu 2015, bataine kuba’mba bantu bapayankana bingi na nkito yo bengila ne na bya mu kisemi. Kilengela bino ke kwikala na bya kuba byavula ku nkito nangwa pa nzubo. Kikwabo kilengela ke kwingila kimye kyabaya ku nkito. Mu United States, bantu baya ku nkito bengila maola 47 pa mulungu pa mulungu. Pa bantu batanu bengila, umo wingila maola 60 nangwa kukilapo.
Kupesapesa kukwabo kwajingako mu byalo 36, bataine kuba’mba bantu bavula bengila baambile’mba nangwatu mu bintu byabo byo boba pa juba pa juba bapayankana bingi. Baana nabo bakonsha kupayankana inge ke bebape mingilo yavula.
Inge tuji na bintu byavula byo tubena kukeba kuba mu kimye kicheche, twakonsha kwikala na bijikila na mambo a kuba’mba kimye kitukepela. Nanchi kyakonsheka kwikala kwa kubula bijikila nyi? Bintu byo tukeba kwikala nabyo ne bintu byo tufuukulapo kuba mu bwikalo byakonsha kwitukwasha byepi? Twayai twisambe pa bintu bina bilengela bantu kupayankana bingi.
1 KUMWENA BA MU KISEMI KYENU
Bansemi ba balume ba Gary baambile’mba: “Naingilanga moba onse mu mulungu. Naubanga bino pa kuba’mba mmwenenga baana bami bintu byo bakeba. Nakebanga baana bami kwikala na bintu byabujile kungubilapo bansemi bami.” Nangwa kya kuba kijitu bulongo kukebela baana bino bintu, bansemi bafwainwa kulanguluka pa bintu byanemesha. Kupesapesa kumo ko baubile bataine kuba’mba bakulumpe ne baana balangulukatu pa kwikala na bintu byavula mu bwikalo kechi bekala na lusekelo ne, kabiji kechi batondwa na bintu byo baji nabyo ne. Kino kibalengela kubula kwikala na butuntulu bwa mubiji bwawama.
Baana balangulukatu pa kwikala na bintu byavula mu bwikalo kechi bekala na lusekelo ne
Na mambo a kukeba amba baana babo bakekalenga bulongo kulutwe, bansemi bamo bapa baana babo mingilo yavula kabiji ne abo bene bekala na bya kuba byavula. Buku wa Putting Family First waamba’mba: “Bansemi boba bino belengela abo bene ne baana babo kuyanda bingi.”
2 BALANGULUKA’MBA ‘KYANEMA KWIKALA NA BINTU BYAVULA’
Batentemesha bya busulu betulengela kulanguluka amba tubena kushalapo pa bintu bya katataka. Magazini wa The Economist waamba’mba: “Bya busulu bitentemesha bantu byalengela bantu kumona nobe kechi baji na kimye kyabaya kya kuba bintu bimo ne, kibakatazha kuya na kupota byo bakeba, kutamba byo bakeba nangwa kuja” na mambo a kuba’mba kechi baji na kimye kya kuba bino ne.
Mu mwaka wa 1930, muntu umo wafunda pa bya busulu waambile kuba’mba, bya kulengalenga byaiyamo bikalengela bantu kwikala na kimye kya kukookoloka kyabaya. Bino byo aambile kechi byobyo kiji ne. Ba Elizabeth Kolbert banembako pepala wa New Yorker baambile kuba’mba: “Bantu kechi bakomboka bukiji ku nkito ne, mambo kwikala bintu bikwabo byo bakeba kuba kabiji bibatayila mali avula ne kimye.”
3 KUKEBA KUTOKESHA BANTU KU MUCHIMA
Bantu bamo bengila maola avula kuba’mba batokeshenga bakulumpe babo ba nkito ku muchima. Kabiji bakwabo mo bengijila bakonsha kwipana kwingila maola akwabo. Kino kyakonsha kwibalengela nabo kwingila maola avula. Kikwabo kibalengela ke kukeba kwingila maola avula pa kuba’mba bekale na muzema wa mali.
Kabiji bansemi bakwabo bapayankana na mambo a kukeba kwikala na bintu bijipo na bisemi bikwabo. Inge ke bobe bino, kibalengela kwikala na bijikila ne kulengela baana babo kuyanda.
4 KUKEBA KUTUMBALALA
Ba Tim bekala ku United States bambile’mba: “Natemenwe bingi nkito yo naingilanga kabiji kimye kyonse naingilanga bingi na ngovu. Nakebanga kumwesha bantu kuba’mba ngingila bingi na ngovu.”
Byonka byaubanga ba Tim, bavula bata bingi muchima pa kumweka bulongo ne kukeba kupota bya kuvwala byaiyamo. Ki ka kilengela? Ba Elizabeth Kolbert bambile’mba: “Muntu inge wapayankana, kimulengela kwikala bingi na mali kabiji kilengela ne bantu kumunemeka.”
ABANYAINGA BYA KUBA
Baibolo witutundaika kwingila na ngovu. (Byambo bya Maana 13:4) Pano bino twafwainwa kuyuka pa kupelela. Musapwishi 4:6 waamba’mba: “Kyawama kukokolokako kukila kukizhamo kwingila mingilo ne kupulwilamotu mabuula.”
Twakonsha kwikala na butuntulu bwa mubiji bwawama inge ke tubule kupayankana na nkito yavula. Nanchi kyakonsheka kubula kupayankana na nkito nyi? Ee kyakonsheka. Akilangulukai pa bintu bina byalondelapo:
1 TAI MUCHIMAI PA BINTU BYANEMA
Kechi kyatama kwikala na mali ne. Pano mwafwainwa kwikala na mali avula byepi? Ñanyi bintu byakonsha kwitulengela kwikala na lusekelo? Nanchi kwikala na mali avula nangwa bya ku mubiji ko kwakonsha kwitulengela kwikala na lusekelo nyi? Kwikalatu nangwa kukizhamo makayo kwakonsha kwimulengela konauna kimye.
Ba Tim bo twaji kwambapo baambile’mba: “Amiwa ne mwina kwami twalangulukilepo bingi pa bwikalo bwetu, kabiji twafuukwilepo kwibupeezha. Twanembele mutanchi wa bintu byo twakebelenga kuba. Twisambile pa bintu byafuminemo mu byo twafuukulangapo kuba kunyuma ne byo twafwainwa kuba pa kuba’mba tukafikizhe bikonkwanyi byetu.”
2 LUSEKELO KECHI LUFUMA MU KWIKALA NA BINTU BYAVULA NE
Baibolo witutundaika kuchinuzhuka “bintu bisakasaka meso.” (1 Yoano 2:15-17) Bantu batentemesha bya busulu bakonsha kwitulengela kwingila bingi na ngovu pa kuba’mba twikale na bintu byo tumona. Ibyo kuba’mba kechi mwakonsha kuchinuzhuka bintu byo batentemesha ne. Pano bino, mwakonsha kukanya meso enu ku bino bintu. Kabiji mwafwainwa kulanguluka pa bintu byanema byo mubena kukeba.
Kabiji mwafwainwa kuyuka amba balunda nenu nabo bakonsha kwimulengela kubapo bintu bimo. Inge balunda nenu bakeba kwikala na bya ku mubiji byavula nangwa balanguluka amba byo bilengela kwikala na lusekelo, mwafwainwa kwibachinuzhuka. Byambo bya maana 13:20 byaamba’mba: “Awa wenda na ba maana ukekala na maana.”
3 YUKAINGA PA KUPELELA NA MINGILO YO MWINGILA
Buulai mukulumpe wa nkito wenu bintu bikwabo byanema byo muba. Kabiji mwafwainwa kulombako kimye kya kukokoloka ku nkito. Kechi mwafwainwa kuchiina ne. Buku wa kuba’mba Work to Live waamba’mba: “Aba bayuka pa kupelela na nkito ne mingilo yabo ya pa nzubo nangwa balomba moba a kukokoloka bapitwako mwela.”
Ba Gary bo twaji kwambapo, bafolanga mali avula bingi. Bino bafuukwilepo kukepeshako maola o baingilanga. Baambile’mba: “Nesambile na kisemi kyami kabiji nebabuujile amba twafwainwa kupeezhako bwikalo bwetu. Twatendekele kupeezhako bwikalo bwetu. Kabiji nalombele mukulumpe wa nkito kuba’mba ngingilenga moba acheche kabiji waswile.”
4 MONAINGAPO KIMYE KYA KWIKALA PAMO NA KISEMI KYENU
Baji mu masongola bafwainwa kumonangapo kimye kya kwikala pamo. Kabiji baana nabo bakeba kimye kya kwikala pamo na bansemi babo. Kange mulondelenga bisemi bibula kumonapo kimye kya kwikala na bisemi byabo ne. Ba Gary baambile’mba: “Monaingapo kimye kya kukokoloka kabiji kechi mwafwainwa kupayankana na bintu byabula kunema ne.”
Inge mwaikala pamo na kisemi kyenu, kechi mwafwainwa kuleka TV, mafoni, nangwa biñambañamba bikwabo kwimulengela kubula kwisamba ne. Jiilainga pamo kajo pa juba pa juba inge kyakonsheka, kabiji isambainga pa kuja. Inge bansemi ke bobe bino, baana babo bakoma bulongo kabiji boba bingi bulongo ku sukulu.
Isambainga kimye kyo mubena kuja kajo
Onkao mambo, iipuzhai amba: ‘Ñanyi bintu byo nkeba mu bwikalo? Ñanyi bintu byo nkeba kisemi kyami kwikala nabyo?’ Inge mukeba kwikala bwikalo bwa lusekelo, tai muchima ku bintu byanema bimwesha kuba’mba mubena kulondela lujimuno luji mu Baibolo.
