Tubuulaiko pacheche pa bupopweshi bo mwajingamo.

Batata basemekejilwe mu India, bino ba mama basemekejilwe ku Uganda nangwa kya kuba bansemi babo bafumine ku India. Mu bwikalo bwabo bonse balondelanga kisho kya ba Hindu. Amiwa ne wa bubiji pa baana basatu bo basemene. Twaikalanga mu muzhi wa Nairobi mu Kenya. Ko twaikalanga kwavujile bingi ba Hindu.

Ki ka kimulengejile kutemwa bya sayansi?

Natemenwe bingi banyama, kabiji nayanga javula mungye na bakwetu na kutamba banyama bapusana pusana. Kyo nakebeshenga kuba ke kwikala shayuka wa banyama. Byo napwishishe sukulu wa sekondale mu Nairobi, nayile ku England na kufunda pa bitendeka bikola byapusana pusana pa University of London. Byo napwishishe kufunda, popo naikele shenyenye wa bongo.

Nanchi byo mwafunjile bimulengejile kubula kuketekela byo mwaitabijilemo ku bwanyike nyi?

Ee. Byo natwajijile kufunda sayansi, nalekele kuswa bifunjisha ba Hindu, ko kuba’mba mafunjisho aambanga pa kupopwela banyama ne bipashañano.

Mambo ka o mwaitabijile mu lufunjisho lwa kuba’mba bilengwa byaishilekotu abyo bine?

Byo najinga mwanyike, bantu bavula ku mpunzha ko naikalanga baambanga’mba lufunjisho lwa kuba’mba bilengwa byaishilekotu abyo bine lwatendekejile mu Africa, kabiji belufunjishanga ne pa sukulu. Kabiji bafunjishi ne betufunjishanga pa sukulu mukatampe betubulanga’mba bashayuka ba sayansi bonse baitabila mu  lufunjisho lwa kuba’mba bilengwa byaishilekotu abyo bine.

Mambo ka o mwakaine lufunjisho lwa kuba’mba bilengwa byaishilekotu abyo bine?

Byo nafunjilenga pa bilengwa byumi pa myaka yavula, mukwetu mo twafunjilanga sukulu wambujile’mba watendeka kufunda Baibolo na Bakamonyi ba kwa Yehoba. Kino kyandengejile kukeba kuyuka byo bafunjisha. Onkao mambo, Bakamonyi ba kwa Yehoba byo baikele na kubuñana pa sukulu po twafundanga mu Nairobi, nayileko. Panyuma ya kupwila nabo, bamishonale babiji bandumbulwijile mafunjisho a mu Baibolo amo o baitabilamo. Byo baitabijilemo mu Mbumbi Mukatampe kabiji uji na mikumbu ku mepuzho anema a mu bwikalo byandengejile kushiinwa kuba’mba bya kine.

Nanchi byo mwafunjile bimulengejile kubula kwitabila kuba’mba kuji walengele bintu byonse nyi?

Ine. Mambo byo nafunjilenga pa byalengwa mibiji ya bantu ne ya banyama, namwene kukwatankana kujipo. Kwamba kuba’mba bino bintu byaishilekotu abyo bine kechi kwandengejile kushiinwa ne.

Mwakonsha kwitubulako bimo nyi?

Mu ma 1970, natendekele kufunda bingila bongo bwa muntu, kabiji nangwatu luno nkumya bingi byo bwingila. Bongo bo bukwatankanya bintu byonse mu mubiji.

Bongo bwingila mu jishinda ja kukumya, kilengela bino ke maselo aji ku bongo ne mishipeshipe. Bongo bwa muntu buji na maselo avula bingi engijila pamo na mishipeshipe ikwabo yalepa itelwa’mba axon. Ino mishipeshipe ilenga maselo akwabo avula alenga tumishipeshipe tutelwa’mba dendrites. Onkao mambo, mu bongo muji bintu byavula bingi bingijila pamo, ko kuba’mba maselo ne mishipeshipe. Kukwatankana kwa ano maselo ne mishipeshipe ke kintu kya kukumya bingi.

Lumbululai bingila ano maselo ne tumishipeshipe.

Maselo ne tumishipeshipe twingijila pamo kimye kibena kulengwa mwana munda ne kimye kya kusemwa. Mu ano maselo mo mufuma tumishipeshipe twingila uno mwingilo. Tuno tumishipeshipe kechi twingila mingilo yavula mu ano maselo ne, bino twingilatu mingilo ibena kukebwa kwingijiwa mu ano maselo.

Tuno tumishipeshipe tufuma ku maselo kabiji maselo o abuula tuno tumishipeshipe bya kwingila pa kimye kyafwainwa kabiji tulondela bibena kukeba ano maselo pa kukoma. Tuno tumishipeshipe kechi twakonsha kukoma bulongo kwakubula ano maselo ne. Bino byonse pa kuba’mba bimweke bilondela mikambizho iji mu DNA.

Kechi twayuka bishinka byonse pa byalengwa bongo ne byo bwingila ne. Bongo bwingila mingilo yavula nabiji kuvuluka bintu, kulengela muntu kumvwa bulongo nangwa kuzhingila ne kulanguluka. Bingila bongo bindengela kuyuka kuba’mba kuji mulenga uji bingi na maana wibulengele.

Ki ka kimulengejile kwikala Kamonyi wa kwa Yehoba?

Bakamonyi bammwesheshe bishinka kuba’mba Baibolo Mambo a Lesa. Nangwa kya kuba Baibolo kechi buku wa sayansi ne, bino inge waamba pa bya sayansi kechi ubepa ne. Baibolo waamba ne pa bungauzhi bwafikile. Kabiji aba balondela mafunde aji mu Baibolo bekala bingi bulongo. Ne amiwa ne mmwena kino kishinka mu bwikalo bwami. Mu 1973, naikele Kamonyi wa kwa Yehoba. Kufumatu kyo kya kimye, ndondela mafunde aji mu Baibolo. Kino kyalengela bwikalo bwami kuwama ne kuyuka kintu kyo nafwainwa kuba mu bwikalo.