INGE mumvwa kutama ne moyo pa bintu byatama bibena kumweka mu ntanda, kechi yenu bonka ne. Mu 2014, Barack Obama wajinga ndamakyalo wa mu United States waambile pa bintu byatama byo babena kwamba mu mapepala a byambo. Waambile pa bibena kwamba bantu amba “ino ntanda ibena kutaminakotu kabiji kafwako wakonsha kwiiwamisha ne.”

Byo apwishishe kwamba bino byambo, waambile ne pa mashinda o bafwainwa kuba pa kuba’mba bapwishe makatazho abena kumweka mu ino ntanda. Waambile ne pa byakebelenga kuba makafulumende avula amba “byo balangulukilenga kuba byawama” kabiji waambile kuba’mba “bikakwasha bingi bantu” ne kuba’mba “bantu bafwainwa kushiinwa bino.” Mu jishinda jikwabo, waambilenga pa bantu baya bingi nkuwa byo babena kwibikako kuwamisha bintu byakonsha konauna ino ntanda.

Bantu bavula baswa byo aambile. Bantu bamo baketekela mu bya sayansi ne mukuyilako palutwe mu bya kulengalenga kuba’mba bikawamisha ino ntanda. Shayuka umo ulenga byakulengalenga waambile’mba mu 2030, “byakulengalenga bikekala bingi na bulume kabiji byo tukafika mu mwaka wa 2045, bikakilamo kwikala na bulume.” Kabiji wanungilepo amba: “Tubena kuba bingi bulongo. Nangwa kya kuba tubena kupita mu makatazho, bino tubena kwiashinda bukiji.”

Mambo ka bintu mu ntanda o bibena kutaminakotu? Nanchi katatakatu ino ntanda yonaike nyi? Nangwa kya kuba bashayuka bamo basayansi ne bamulwila ntanda bamba’mba bintu bikawama, bino bantu bamo bakana. Mambo ka?

BILWILO BYA NKONDO BYASHINTA. Nangwa kya kuba kipamo kya United Nations ne bipamo bikwabo bibena kwibikako kulekesha kulenga bilwilo bya nkondo byashinta, bino bakankalwa. Bandamabyalo bamo betoota bakana kwibalekesha kulenga bilwilo bya nkondo. Mu byalo mo balenga bilwilo bya nkondo batwajijila na kulenga bilwilo byashinta kukila bitanshi. Kabiji byalo byabujile bilwilo bya nkondo, nabyo luno biji na bilwilo byakonsha kwipaya bantu bavula bingi.

Byalo byavula binengezha bingi kulwa nkondo mambo baji na bilwilo bya nkondo byashinta. Kino kyalengela ino ntanda kwikala mu kizumba nangwa kya kuba kuji “mutende.” Sawakya wa mu Bulletin of the Atomic Scientists wapaine lujimuno lwa kuba’mba, “Mabomba o batuma mu byalo aji bingi na bulembe akonsha kwipaya bantu bavula kabiji alengela bantu kususubala bingi.”

 BUMI BWA BANTU BUJI MU KIZUMBA. Ba sayansi kechi bakonsha kwitulengela kwikala na butuntulu bwa mubiji bwawama ne. Bikola nabiji BP, kukizhamo kubaya, kutamisha mwela ne kwingijisha bizhima kubena kuyilakotu palutwe. Bantu bavula babena kufwa na bikola biyatu bine nabiji kansa, kikola kya muchima ne shuka. Kabiji bantu bavula babena kukolwa bikola bya ku bongo. Kabiji pa myaka yapitapo, kwaiya bikola byashinta byaipaya bantu bavula nabiji Ebola ne Zika. Kishinka ke kya kuba’mba bantu bakankalwa kupwisha bino bikola kabiji kafwako kishinka kibena kumwesha’mba bakebipwisha ne.

KONAUNA BILENGWA NA LESA. Bishimikwa mo balengela bintu bibena kutamisha bingi mwela. Bantu bavula babena kufwa na mambo a kupema mwela watama.

Bantu mu bimasamasa ne bipamo bya kafulumende babena kutaya mu mikola ndochi ifuma mu byolonyi, ku michi, mu majimi, bipepala ne bintutu bikwabo. Buku wa Encyclopedia of Marine Science waamba’mba: “Bino bintu byo bataya mu mikola biji bingi na bulembe mambo bipaya banyama ba mu mema ne kajo ka mu mema kakwabo kuvwangakotu ne bantu baja kajo ka mu mema o batamisha.”

Mema awama akatazha bingi lelo jino. Shayuka aye Robin McKie waambile’mba: “Mema awama akatazha bingi kabiji luno lukatazho lukakumbana ntanda yonsetu.” Bamulwila ntanda babena kwamba’mba bantu bo babena kulengela mema awama kukatazha kabiji kino kikalengela mema awama kukatazha bingi kulutwe na lwendo.

BYA MALWA BYABIKA BANTU MU KIZUMBA. Bipuupu bikatampe, binkunkwila, tunzhimbiji tukatampe, bipuupu bya mvula ne bitentanshi bilengela miyulo kabiji byonauna bintu byavula bingi. Bino bintu bibena kwipaya bantu bavula. Kupesapesa kwaubile kipamo kya U.S. National Aeronautics and Space Administration kyataine kuba’mba “kulutwe na lwendo kukamweka bipuupu bikatampe bingi, mwela watwa kyuya ne byashi.” Nanchi bino bintu bikepaya bantu nyi?

Kuji bintu bikwabo bibena kubika bumi bwa bantu mu kizumba. Kulanguluka pa bintu byatama bibena kumweka mu ntanda kechi kwakonsha kwimukwasha kutaana mikumbu ne. Kabiji kuketekela byamba bamulwila ntanda ne basayansi kechi kwakonsha kwitukwasha kutana mikumbu ne. Byonkatu byaamba mutwe wafumako, bantu bavula bataana mikumbu ku mepuzho epuzha bantu pa bibena kumweka mu ntanda ne bintu biji kulutwe. Twakonsha kutaana kwepi ino mikumbu?