1, 2. (a) Bantangi ba Bayudea bamo bakebelenga kuyuka ka, kabiji Petelo wibakumbwile’mba ka? (Monai kipikichala kitanshi.) (b) Ki ka kyalengejile Petelo kwamba na kuchinchika pa kyokya kimye?

KECHI papichile ne moba avula kufuma pafwijile Yesu ne, mutumwa Petelo watalañene na jibumba ja bantu bashinta kabiji batama bingi. Bano bantu bajinga bantangi ba Bayudea bonka baumvwañene kuba’mba Yesu bamwipaye. Bamuzhingijile bingi Petelo mambo a kuba wabukile mwanamulume wasemekelwetu kilema. Onkao mambo, bano bantangi baipwizhe Petelo amba: “Ñanyi wimupa lūsa nangwa mu jizhina ja kwa ñanyi mo mwaubila kino kintu?” Petelo wibakumbwile na kuchinchika’mba: “Mu jizhina ja Yesu Kilishitu mwina Nazala, yenka ye mwapopele pa kichi kabiji Lesa ye asangwile ku bafu, ye walengela uno muntu waimana ku meso enu kuba amba abukwe.”—Byu. 4:5-10.

² Patanshitu, Petelo wakaine Yesu bimye bisatu. (Mako 14:66-72) Pano ki ka kyalengejile kuba’mba ambe na kuchinchika byo ambilenga ku bano bantangi ba bupopweshi? Mupashi wazhila ye wamukwashishe, kabiji Petelo washiinwe kuba’mba Yesu bamusangwile. Ki ka kyalengejile uno mutumwa kushiinwa kuba’mba Yesu wasangulwa? Mambo ka o twafwainwa kubuujila bantu kino?

3, 4. (a) Ñanyi lusanguko lwaubiwe batumwa saka bakyangye kusemwa? (b) Bañanyi Yesu bo asangwile?

 ³ Batumwa ba kwa Yesu bayukile kuba’mba bafwa bakekala na bumi jikwabo, mambo lusanguko lwaubiwepo saka bakyangye ne kusemwa ne. Bayukile kuba’mba Lesa wapele bulume ngauzhi Elaija ne Elisha bwa kuba bino bya kukumya. (1 Mfu. 17:17-24; 2 Mfu. 4:32-37) Mwanamulume wafwile ye bataile mu kilende kya kwa Elisha byo afikijile pa bikupa bya kwa Elisha wasangukile. (2 Mfu. 13:20, 21) Bena Kilishitu batanshi baitabijile mu ano mashimikila a mu Binembelo, byonkatu byo twaitabila kuba’mba Mambo a Lesa a kine.

⁴ Kwa kubula nangwa kuzhinaukatu ne, atweba bonse tumvwa bingi bulongo kutanga mashimikila aamba pe Yesu byo asangwile bantu. Akifwanyikizhai byaumvwine mwanamukazhi wafwilwa. Wafwainwa wakuminye bingi mwananji byo bamusangwile. (Luka 7:11-15) Pa kimye kikwabo, Yesu wasangwile kashimbi wajinga na myaka 12. Akifwanyikizhai bansemi bajinga na bulanda byo baikele na lusekelo pa kumona mwanabo wa mukazhi waikala na bumi jikwabo. (Luka 8:49-56) Kabiji bantu bakuminye bingi byo bamwene Lazalasa wafuma mu kilende saka ajitu mutuntulu bulongo.—Yoa. 11:38-44.

5. Lusanguko lwa kwa Yesu lwapusene byepi na lwaubiwe patanshi?

⁵ Batumwa bayukile kuba’mba lusanguko lwa kwa Yesu lwapusene na lolwa lwaubiwe patanshi. Aba bo basangwile basangukile na mibiji ya bumuntu kabiji bafwile jikwabo. Pakuba Yesu bamusangwile na mubiji wa bumupashi ubula kufwa. (Tangai Byubilo 13:34.) Petelo wanembele’mba Yesu “bamwipayile byo ajinga muntu, bino wasangwilwe kwikala kilengwa kya mupashi.” Kunungapo, “aye waikala ku kilujo kya Lesa, mambo wayile mwiulu, kabiji bamalaika, ba lūsa ne ba bulume bonse bamukokesheshabo.” (1 Pe. 3:18-22) Lusanguko lonse lwaubiwe lwajinga lwa kukumya, bino kechi lwaesakene pamo na lwa kwa Yesu ne.

6. Lusanguko lwa kwa Yesu lwalengejile baana banji ba bwanga kuba ka?

⁶ Lusanguko lwa kwa Yesu lwibafikile bingi pa muchima baana banji ba bwanga. Aye bamusangwile, nangwa kya kuba balwanyi banji balangulukilenga’mba wafwa. Yesu wajinga mutuntulu kabiji wajinga kilengwa kya mupashi kiji na bulume bukatampe muntu kyo akonsha kubula kukozha. Lusanguko lwanji lwamwesheshenga kuba’mba wajinga Mwana Lesa, kabiji kuyuka kino kishinka kwalengejile baana ba bwanga kubula kwikala na bulanda ne kwikala na lusekelo lukatampe. Ne kyakijilepo kuwama, moyo ye bajinga nanji wapwile kabiji bachinchikile. Lusanguko lwa kwa Yesu po paimenejile byakebelenga kuba Yehoba kabiji po paimenejile mambo awama o bashimwinenga na kuchinchika mwaya ntanda.

7. Yesu ubena kuba ka mu ano moba, kabiji ñanyi mepuzho o twafwainwa kwiipuzha?

⁷ Byo tuji bakalume ba Yehoba, twayukishatu bulongo kuba’mba Yesu kechi wajingatu muntu wayile nkuwa ne. Yesu ko aji kabiji ye ubena kutangijila ne mwingilo wakunza bantu bonse pano pa ntanda. Byo aji Mfumu ubena kulama mu Bufumu bwa Lesa mwiulu, Yesu Kilishitu katatakatu akawamishe ino ntanda yatama ne kwiyalula ke paladisa mukekalanga bantu myaka ne myaka. (Luka 23:43) Yesu inge kechi wasangwilwe ne, bino byonse kechi byakonsha kubiwa ne. Pano mambo ka o twaswila kuba’mba Yesu bamusangwile? Kabiji luno lusanguko lwanji lulumbulula ka kwi atweba?

8, 9. (a) Mambo ka bantangi ba Bayudea o bakebejilenga kusopa kilende kya kwa Yesu? (b) Ki ka kyamwekele banabakazhi byo bayile ku kilende?

⁸ Byo bamwipayile Yesu, bañanga bakatampe ne Bafaliseo baishile kwi Pilato ne  kwamba’mba: “Anweba kitumbafumu, twavuluka bintu byaambile yewa mujimbijimbi saka akyangye kufwa amba, ‘Pa juba ja busatu nkasanguka.’ Onkao mambo, kambizhai kuba amba kilende bekisopenga kufikatu ne pa juba ja busatu, kuchina amba baana banji ba bwanga bakeya kumwibamo ne kwambila bantu amba, ‘Wasanguka ku bafu!’ kabiji buno bujimbijimbi bwapelako bukakilamo kutama kukila butanshi.” Pilato wibambijile’mba: “Sendai bakasopa bakasopenga kilende.” Abino byobyo baubile.—Mat. 27:62-66.

⁹ Mubiji wa kwa Yesu bamubikile mu kilende kya kusonga mu kibwe ne kuzhikapo jibwe jikatampe. Bantangi ba Bayudea bakebelenga kuba’mba Yesu abule kusangulwa. Bino Yehoba wajinga na mulanguluko wapusana na byo balangulukilenga. Maliya Mangadala ne Maliya mukwabo byo bayile ku kilende pa juba ja busatu, bataine jibwe jo bazhikile pa kilende bejalumunapo kabiji malaika waikele pa jino jibwe. Malaika waambijile banabakazhi kutala mu kilende kabiji bamwene kuba’mba ufwamo. Malaika waambile’mba: “Aye kechi uji kuno ne, mambo bamusangula kala.” (Mat. 28:1-6) Yesu wajinga mumi!

10. Paulo wamwesheshe byepi kuba’mba Yesu bamusangwile?

¹⁰ Bintu byamwekele pa moba 40 byamwesheshetu patoka kuba’mba Yesu bamusangula. Mutumwa Paulo wanembejile bena Kolinda amba: “Bintu bitanshi byo nemubujile byo byobya byo natambwile ne amiwa bya kuba amba, Kilishitu witufwijile na mambo a bundengamambo bwetu monka mwaambila Binembelo, amba wazhikilwe, wasangwilwe pa juba ja busatu monka mwaambila Binembelo, wamwekele kwi Kefasa ne ku batumwa jikumi na babiji. Panyuma ya kino, wamwekele ku balongo kukila pa 500 pa kimye kimo, bamo tukiji nabo nangwa kya kuba bakwabo bafwa kala. Panyuma ya kumweka kwi Yakoba, kepo amwekele ne ku batumwa bonse; kabiji kyapeleleko wamwekele ne kwi amiwa nobe mwana wasemwa mubishi.”—1 Ko. 15:3-8.

11. Kiji byepi kuba’mba lusanguko lwa kwa Yesu lwaubiwe “monka mwaambila Binembelo”?

¹¹ Kishinka kitanshi kitulengela kuyuka kuba’mba Yesu bamusangwile kufuma ku bafu ke kya kuba’mba lusanguko lwanji lwaubiwe “monka mwaambila Binembelo.” Mambo a Lesa aambijile jimo pa lusanguko lwanji. Davida wanembele’mba, Lesa kechi ukaleka ‘muntu wanji wazhila’ mu Kilende ne. (Tangai Salamo 16:10.) Pa juba ja Pentekosita mu 33 C.E., mutumwa Petelo waambile kuba’mba buno bungauzhi bwaambilenga pe Yesu, byo aambile’mba: “[Davida] wamwenejile jimo ne kwamba pa lusanguko lwa Kilishitu amba, kechi wamulekejile mu Kilende nangwa mubiji wanji kubola ne.”—Byu. 2:23-27, 31.

12. Bañanyi bamwene Yesu byo asangukile?

¹² Kishinka kya bubiji kitulengela kuyuka kuba’mba Yesu bamusangwile ke kya kuba’mba tuji na batumonyi bavula bamumwene. Pa moba 40 panyuma ya lusanguko lwanji, Yesu wamwekele ku baana banji ba bwanga mu bujimi mwajinga kilende ne mu mukwakwa waya ku Emasa ne ku mapunzhatu akwabo. (Luka 24:13-15) Pa bino bimye, waambilenga na bantu pa muntu pa muntu, kubikapotu ne kwi Petelo ne ku mabumba a bantu. Kimye kimo wamwekele ne ku jibumba ja bantu bakijile pa 500. Kechi twafwainwa kuzhinauka lusanguko lwa kwa Yesu ne, mambo bavula bamumwene.

13. Mukoyo wajinga na baana ba bwanga wamwesheshe byepi kuba’mba Yesu wasangulwa?

¹³ Kishinka kya busatu kitulengela kuyuka kuba’mba Yesu bamusangwile ke mukoyo wajinga na baana banji ba bwanga byo basapwijilenga pa luno lusanguko. Kusapwila na mukoyo pa lusanguko lwa kwa Kilishitu  kwalengejile kwibakabisha, kwibayanjisha ne kwibepaya. Akilangulukai pa kino, inge kya kuba Yesu kechi wasangwilwe ne, nanchi Petelo inge wabikile bumi bwanji mu kizumba pa kusapwila pa lusanguko lwa kwa Kilishitu ku bantangi ba bupopweshi, bashikilwe Yesu kabiji baumvwañene kuba’mba bamwipaye nyi? Petelo ne baana ba bwanga bakwabo bashiinwe kuba’mba Yesu wasanguka kabiji watangijilenga mwingilo Lesa ye akebele kuba’mba engijiwe. Kabiji lusanguko lwa kwa Yesu lwalengejile baana banji ba bwanga kushiinwa kuba’mba nabo bakasangulwa. Byonka byo kyajinga kwi Setepena, wafwile saka ashiinwa kuba’mba bafwa bakasangulwa.—Byu. 7:55-60.

14. Mambo ka o mwaitabila kuba’mba Yesu ko aji?

¹⁴ Kishinka kya buna kitulengela kuyuka kuba’mba Yesu bamusangwile ke bishiino byo tuji nabyo bimwesha kuba’mba ke Mfumu ubena kulama kabiji ye Mutwe wa kipwilo kya bwina Kilishitu. Kyafumamo ke kya kuba’mba bwina Kilishitu bubena kuyatu na kukomenako. Yesu inge wabujile kusangulwa, nanchi kino inge kibena kubiwa nyi? Kwambatu kine, inge kechi twamuyuka ne. Bino tuji na bishinka bitulengela kwitabila kuba’mba Yesu ko aji kabiji ubena kwituzhikijila ne kwitutangijila byo tubena kutaya mbila ya mambo awama mwaya ntanda.

15. Mambo ka lusanguko lwa kwa Yesu o lwitulengela kusapwila na kuchinchika?

¹⁵ Lusanguko lwa kwa Kilishitu lwitulengela kusapwila na kuchinchika. Pa myaka 2,000 yapitapo, balwanyi ba Lesa baingijisha bilwilo byapusana pusana kuba’mba balekeshe mwingilo wa kusapwila mambo awama. Bengijisha bantu basenduka mu lwitabilo, myendeleko, bukapondo, kukanya kusapwila, kumanyikañana ne kwipayañana. Nangwa byonkabyo, Baibolo waambijile jimo kuba’mba: “Kafwako kyela nangwa kimo kyo bakabunda kya kukulwishako obewa kikengila bulongo ne.” (Isa. 54:17) Kechi tuchiina bantu Satana bo engijisha ne. Yesu uji ne atweba, ubena kwitukwasha, byonkatu byo alayile. (Mat. 28:20) Tuji na bishinka bitulengela kubula kuchiina. Nangwatu balwanyi betu bakeseke byepi, kechi bakalekesha mwingilo wetu ne!

16, 17. (a) Lusanguko lwa kwa Yesu lumwesha ka pa byo afunjishanga? (b) Kwesakana na Yoano 11:25, ñanyi bulume Lesa bo apa Yesu?

¹⁶ Lusanguko lwa kwa Yesu po paimena byo afunjishanga. Paulo wanembele’mba umvwe Kilishitu kechi wasangwilwe ne, ko kuba amba kusapwila kwetu inge kwatutu kabiji lwitabilo lwa bena Kilishitu nalo inge lwatutu. Shayuka wa Baibolo umo wanembele’mba: “Umvwe Kilishitu kechi wasangwilwe ne, . . . Ko kuba’mba byonse byaamba bena Kilishitu inge bubela bwine bufita.” Kwa kubula lusanguko lwa kwa Yesu, mashimikila aji mu Mambo Awama inge mujitu bintu byatama byaamba pa muntu wa maana ye baipaile ku balwanyi banji. Bino Yesu wasangukile, kino kimwesha kuba’mba byonse byo afunjishanga byajinga bya kine, kubikapotu ne byo aambanga pa bya kulutwe.—Tangai 1 Kolinda 15:14, 15, 20.

¹⁷ Yesu waambile’mba: “Amiwa yami lusanguko ne bumi. Awa wangitabila, nangwa wafwa, ukasanguka.” (Yoa. 11:25) Kwa kubula nangwa kuzhinaukatu ne, uno mulaye ukafika. Yehoba wapa Yesu bulume bwa kupana bumi ku basangulwa ne kuya mwiulu ne ku mamilyonyi a bantu bakasangulwa ne kwikala na bumi bwa myaka ne myaka pano pa ntanda. Kitapisho kya kwa Yesu ne lusanguko lwanji bilumbulula kuba’mba lufu kechi lukekalako jikwabo ne. Nanchi kuyuka bino kechi kwimukosesha ne kwimulengela kuchinchika meseko onse kubikapotu ne lufu nenyi?

18. Lusanguko lwa kwa Yesu lwitulengela kushiinwa’mba ka?

¹⁸ Lusanguko lwa kwa Yesu lwitulengela kushiinwa kuba’mba bonse bakekala pa  ntanda bakebachibila mambo kwesekana na mwayila mizhilo yawama ya Yehoba. Byo aambilenga ku jibumba ja banabalume ne banabakazhi mu Atene, Paulo waambile’mba: “[Lesa] watongola juba jo akachibilamo mambo ba pano pa ntanda mu bololoke kupichila mu muntu ye atongola kabiji bantu bonse bafwainwa kuketekela jino juba, mambo wamusangwile ku bafu.” (Byu. 17:31) Yesu yeye batongola kwikala Mutonyi, kabiji twafwainwa kuketekela kuba’mba buchibamambo bwanji bwaoloka kabiji bwa butemwe.—Tangai Isaya 11:2-4.

19. Kwitabila mu lusanguko lwa kwa Kilishitu kwitulengela kuba ka?

¹⁹ Kwitabila mu lusanguko lwa kwa Yesu kwitulengela kuba kyaswa muchima wa Lesa. Yesu inge kechi wafwile lufu lwa bukitapisho ne kusangulwa ne, inge twatwajijilatu kuzhatwa na bundengamambo ne lufu. (Loma 5:12; 6:23) Kabiji Yesu inge kechi wasangwilwe ne, ne atweba umvwe twaamba’mba: “Tujenga ne kutoma mambo kesha tukafwa.” (1 Ko. 15:32) Bino kechi tuta muchima pa bintu byawama bya pano pa ntanda ne. Pakuba twanemeka bingi luketekelo lwa kuba’mba kukekala lusanguko kabiji tuji na bishinka byavula bitulengela kumvwina byonse bitubula Yehoba.

20. Lusanguko lwa kwa Yesu lumwesha byepi bukata bwa Lesa?

²⁰ Lusanguko lwa kwa Kilishitu ke kishiino kikatampe kimwesha bukata bwa Yehoba, yenka “ufweta aba bamukebesha.” (Hebe. 11:6) Yehoba waingijishe bulume bukatampe ne maana pa kusangula Yesu ne kumupa bumi bubula kufwa bwa mwiulu. Kabiji Lesa wamwesheshe ne bulume bo aji nabo bwa kufikizha milaye yanji yonse. Kino kyavwangamo milaye ya Lesa ya bungauzhi imwesha kuba’mba “lukunwa” ukengila mwingilo wanema bingi wa kupwisha mambo a bumfumu bwa pa bilengwa byonse. Pa kuba’mba uno mulaye afike Yesu wafwainwe kufwa ne kusangulwa.—Nte. 3:15.

21. Luketekelo lwa lusanguko lulumbulula ka kwi anweba?

²¹ Nanchi kechi mumusanchila Yehoba witupa luketekelo lwa kine lwa lusanguko nenyi? Binembelo bitulaya amba: “Tala! Tente wa Lesa ukekala na bantu, ne aye ukekala nabo kabiji ne abo bakekala ke bantu banji. Ne Lesa mwine ukekala nabo. Kabiji ukebashimuna mipolo yonse ku meso abo, ne lufu, mabingo, kujila nangwa misongo kechi bikekalako jibiji ne. Bintu bya kala byapichijila.” Uno ye mulaye wawama ye babujile mutumwa Yoano, bamubujile’mba: “Nemba, mambo bino byambo byakishinka kabiji bya kine.” Bino byambo bya mupashi Yoano wibitambwile byepi? Wibitambwile kupichila mwi Yesu Kilishitu wasangwilwe.—Lum. 1:1; 21:3-5.