Yai panembwa’mba bijipo

Yai paji ndonda ya mitwe

JISHIMIKILA JA BWIKALO

Mapesho “mu Bimye Byawama ne Byakatazha”

Mapesho “mu Bimye Byawama ne Byakatazha”

BYO nasemekelwe mu March 1930, nataine balongo ne balunda baingijilenga Yehoba mu bukishinka. Mwajinga mu muzhi wa Namkumba uji kwipi na muzhi mukatampe wa Lilongwe mu kyalo kyo batela luno amba Malawi. Mu 1942, nepaine kwi Lesa ne kubatizhiwa mu mukola. Pa myaka 70 yapitapo, nebikako bingi kuba byonkatu mutumwa Paulo byo atundaikile Timoti amba: “Sapwilanga mambo a Lesa; wiasapwilenga na mukoyo mu bimye byawama ne byakatazha.”—2 Timo. 4:2.

Kufwakasha kutanshi kwa ba Nathan H. Knorr ne ba Milton G. Henschel ku Malawi mu 1948 ko kwandengejile kwikala na kizaku kya kwingijila Yehoba mu mwingilo wa kimye kyonse. Mvuluka bingi lutundaiko lwa bano balongo bafumine ku ofweshi mukatampe wa Bakamonyi ba kwa Yehoba uji mu Brooklyn, ku New York. Atweba bonse bajinga 6,000 twaimenetu mu mateshi na kuteleka ku jashi jawama bingi jaambilenga Mulongo Knorr jajinga na mutwe wa kuba’mba, “Permanent Governor of All Nations” (“Kalama wa Ntanda Yonse Ukalamanga Myaka ne Myaka”).

Byo namonañene ne Lidasi, nyenga wawama wakomejile mu kisemi kya Bakamonyi ba kwa Yehoba nobe amiwa, naishile kuyuka kuba’mba naye watemenwe mwingilo wa kimye kyonse. Twisongwele mu 1950, kabiji byo kyafikilenga mu 1953 twaikele na baana babiji. Nangwa kya kuba twaikele na mwingilo mukwabo wa kulama baana, twafuukwilepo kutendeka bupainiya bwa kimye kyonse. Byo papichile myaka ibiji, bampele mwingilo wa bupainiya bwiikajila.

Kechi papichile ne kimye kyabaya ne, bampele mwingilo wa kufwakesha bipwilo wa bukalama bwa mwanzo. Na mambo a kuba ba Lidasi bantundaikanga, natwajijile kwingila mu mwanzo aku saka mmwena ne ba mu kisemi kyami bya ku mubiji ne ku mupashi. * Bino twakebeshe bingi kutwajijila mu mwingilo wa kimye kyonse. Na mambo a kunengezha bulongo bintu ne kwingijila pamo na baana betu, ba Lidasi nabo batendekele mwingilo wa kimye kyonse mu 1960.

Kushonkena kwitukoseshe bingi ku meseko aishilenga kulutwe

Byajinga bimye byawama bingi byo twaingijilanga balongo ne banyenga mu bipwilo byapusana pusana. Mu mwingilo wetu twaingijilanga ku mitumba yawama ya Mulanje iji ku kabeta ka ku bulenge kufika ne ku kitulu kya kizhiba kyo batela’mba Lake Malawi, kyasenda mpunzha ikatampe ya ku musela wa kino kyalo. Twamwene byavujilenga basapwishi ne bipwilo mu mwanzo mo twaingijilenga.

Mu 1962, twiyowele Kubuñana kwa Nkambi kwajinga na kishina kya kuba’mba, “Courageous Ministers” (“Basapwishi Bachinchika”). Inge navuluka, mmona kuba’mba ino mitanchi ya kupwila yanemene bingi mambo itukwashishe atweba bonse mu Malawi kwinengezha ku bimye byakatazha byaishilenga kulutwe. Mwaka walondejilepo, Mulongo Henschel wafwakashijile kyalo kya Malawi jikwabo kabiji twaikele na kushonkena kwawama kwaikejile kunsa ya muzhi wa Blantyre, ne bantu 10,000 batainweko. Kuno kushonkena kwitutundaikile bingi ne kwitukosesha ku meseko aishilenga kulutwe.

BIMYE BYAKATAZHA

Kafulumende wakainye mwingilo wetu, washinka ne ofweshi wa musampi

Mu 1964, Bakamonyi bebamanyikile bingi na mambo a kukana kwivwanga mu bya bumulwila ntanda. Mu kyonkakya kimye kya lumanamo, Mazubo a Bufumu kukila pa 100 ne mazubo a Bakamonyi kukila pa 1,000 beonawine. Bino atweba twatwajijile mu mwingilo wa kwenda kufikatu ne kimye kafulumende wa Malawi kyo akainye mwingilo wa Bakamonyi mu 1967. Ofweshi wa musampi wajinga mu Blantyre bamushinkile, bamishonale bebapangilemo mu kyalo, kabiji Bakamonyi bena Malawi bavula bebatayile mu kaleya, kubikapotu ne amiwa ne ba Lidasi. Byo betufumishe mu kaleya, twatwajijile mu mwingilo wa kwenda mu bumfyamfya.

Juba jimo mu October mu 1972, bantu 100 bajinga mu jibumba ja bumulwila ntanda jatelwanga’mba Malawi Youth League baishilenga ku nzubo yetu. Pano bino, umo mwi abo wanyemene ne kwiya na kumbuula’mba mfyame mambo bakebelenga kungipaya. Nabuujile mwinakwami ne baana namba bafyame mu makonde. Kepo nanyemene ne kukanjila ku kichi kya mango. Saka nji ku kichi, namwene byo baonawinenga nzubo yetu ne bipe byetu byonse.

Balongo bebasokejile mazubo abo na mambo a kukana kwivwanga mu bya bumulwila ntanda

Lumanamo byo lwabayijilengako mu Malawi, atweba bavula twanyemene mu kyalo kyetu. Kisemi kyetu kyaikelenga mu kampu wa bipuluka ku muzhika wa kyalo kya Mozambique kufikatu ne mu June mu 1974. Pa kyokya kimye, amiwa ne ba Lidasi betupele mwingilo wa bupainiya bwiikajila mu muzhi mucheche wa Dómue, mu Mozambique, kwipi na mupaka wa kyalo kya Malawi. Twatwajijile kwingila uno mwingilo kufikatu ne mu 1975, kimye kyalo kya Mozambique kyo kyatambwile bwana bwa bene kufuma ku bena Portugal. Atweba pamo na Bakamonyi bakwabo betukanjikizhe kubwela ku Malawi, ku bantu betumanyikilenga bo twanyemene.

Byo twabwelele ku Malawi, bampele mwingilo wa kufwakesha bipwilo mu muzhi mukatampe wa Lilongwe. Nangwa kya kuba twapichilenga mu makatazho avula ne kwitumanyika, bipwilo mu myanzo mo twaingijilenga byayilenga na kuvujilako.

YEHOBA BYO ETUKWASHISHENGA

Kimye kimo twafikile ku muzhi ko twataine jibumba ja bamulwila ntanda saka bapwila pamo. Bamo bajinga mu jino jibumba bayukile kuba’mba twi Bakamonyi ba kwa Yehoba, onkao mambo, betwichile kuba’mba twikale ponka paikele jino jibumba ja bamulwila ntanda jatelwanga’mba Malawi Young Pioneers. Twamusashijile Yehoba kuba’mba etukwashe ne kwitutangijila pa jino jibumba ja bantu batama po twaikele. Kusambakana byo kwapwile, batendekele kwitupuma. Inetu umo waishile lubilo ne kubijika’mba: “Napopwela, balekai. Awe muntu mwana nkasami wa mulume. Mulekai ayenga!” Mukulumpe wa jino jibumba waambile’mba: “Balekai bayenga!” Kechi twayuka byalangulukilenga uno inetu ne, mambo kechi wajinga mulongo wetu ne. Bino twamwene kuba’mba Yehoba wakumbula milombelo yetu.

Kikachi kya bumulwila ntanda

Mu 1981 twataine jikwabo bamo ba mu jibumba ja Malawi Young Pioneers. Betwangachile makinga, bipe, bibokoshi bya mabuku ne mafwailo a mwanzo. Twanyemejile ku nzubo ya mukulumpe mu kipwilo. Kabiji twalombele jikwabo kwi Lesa pa luno lukatazho. Twaakaminwe bingi pa bintu byajinga mu mafwailo a mwanzo o baangachile. Bano bantu byo bapikichile mu mafwailo o basendele, bamwene makalata o bantuminanga kufuma mu mapunzha avula a mu kyalo kyonse kya Malawi. Kino kibaletejile bingi moyo mambo balangulukile’mba kampe nekiloolo wa mu kafulumende. Ponkapotu babwezhezhe byonsetu ku bakulumpe mu kipwilo kya ku ino mpunzha, kafwako nangwa kimo kyo basendelemo ne.

Pa kimye kikwabo twaabukilenga mukola mu bwato. Mwina bwato wajinga wa kumupando mu kipanyi kya bamulwila ntanda ba ku ino mpunzha. Onkao mambo, wafuukwilepo kupikita bonse bajinga mu bwato ne kumona inge bajinga na bikachi bya bumulwila ntanda. Byo anankaminenga po twajinga, watulukile ngivi ye bakebelenga ku kafulumende. Kino kyaletele kamvundumvundu, kabiji ponkapo bekilekele ne kupikita bikachi bya bumulwila ntanda. Twamwene jikwabo Yehoba byo etukwashishe.

BANKWACHILE NE KUNTAYA MU KALEYA

Mu February mu 1984, natwajilenga sawakya ku Lilongwe na kupa muntu kuba’mba akatwale ku ofweshi wa musampi mu Zambia. Kapokola umo wangimikile ne kupikita mu kyola kyami. Byo atainemo mabuku amo alumbulula Baibolo, wantwajile ku ofweshi wa bakapokola ne kutendeka kumpuma. Kepo ankashile na ntambo ne kumbika mu kibamba mwajinga bakaili bo bakwachile na bipe bya kwiba.

Juba jalondejilepo, mukulumpe wa bakapokola wantwajile mu kibamba kikwabo, ko anembele pepala pajinga byambo bya kuba’mba: “Amiwa Trophim R. Nsomba, naleka kwikala Kamonyi wa kwa Yehoba pa kuba’mba bankasulule.” Nakumbwile’mba: “Naswa kunkasa ne kungipaya. Kechi nsakuleka kwikala Kamonyi wa kwa Yehoba ne.” Nakaine kusaina uno pepala. Mukulumpe wa bakapokola wazhingijile bingi. Waimbile kinkonyi pa tebulu na bulume kya kuba kapokola wajinga mu kibamba kikwabo waishile lubilo na kumona kyamwekelenga. Mukulumpe wa bakapokola waambile’mba: “Awe muntu wakana kusaina’mba waleka kusapwila. Pano mulekai asaine pa uno pepala wa kuswa amba Kamonyi wa kwa Yehoba, kabiji tusakumutwala ku Lilongwe na kumukasa.” Bakazhi bami baakaminwe mambo kechi bayukile byammwekejilenga ne. Byo papichile moba ana, balongo bamo bebabuujile ko najinga.

Byo nafikile ku ofweshi wa bakapokola wa ku Lilongwe, bandamine bingi bulongo. Mukulumpe wa bakapokola wañambijile’mba: “Tambula mupunga uje mambo bakukasa na Mambo a Lesa. Abo bakwenu baji muno bangivi.” Kepo antumine ku kaleya ko batela’mba Kachere Prison, ko bankashile pa bañondo batanu.

Mukulumpe wa kano kaleya waumvwine bingi bulongo byo naishile; wakebelenga’mba ngikale “pashita” wa kaleya. Wafumishepo pashita wajingapo, ne kumwambila’mba: “Kechi mbena kukeba kuba’mba ufunjishenga Mambo a Lesa muno ne, mambo obewa bakukasa na mambo a kuba waibile bintu bya mu cheche mwenu.” Onkao mambo, bampele mwingilo wa kufunjisha Baibolo pa mulungu pa mulungu pa kupwila ko banengezhezhanga bakaili.

Mu kuya kwa kimye, bintu byatamine bingi. Bamingilo mu kaleya batendekele kuntebawizha’mba nebabule kibelengelo kya Bakamonyi bajinga mu Malawi. Byo nabujile kwibakumbula kwesekana na byo bakebelenga, bampumine kya kuba napungila ne kupungila. Kimye kikwabo, bakebelenga kuyuka kwaikela ofweshi wetu mukatampe. Nebakumbwile’mba: “Abo bwipuzho bwapeela bingi, kabiji nsakwimubuula.” Bano bakapokola baumvwine bingi bulongo kabiji batolele ne kijimba kya matepu kuba’mba bakope byo naambilenga. Nebalumbulwijile’mba ofweshi mukatampe wa Bakamonyi ba kwa Yehoba bamulumbulula mu Baibolo. Bakuminye bingi ne kungipuzha’mba, “Pepi po bamulumbulula mu Baibolo?”

Nebakumbwile’mba: “Pa Isaya 43:12.” Bazhikwilepo ne kutangapo bulongo, amba: “Yehoba waamba’mba, . . . ‘Anweba mwi bakamonyi bami, kabiji yami Lesa.’” Batangilepo bimye bisatu. Kepo bangipwizhe’mba: “Ofweshi mukatampe wa Bakamonyi ba kwa Yehoba wakonsha kwikala byepi mu Baibolo? Nanchi kechi uji ku America nenyi?” Nebabujile’mba: “Bakamonyi ba kwa Yehoba mu America nabo bamona’mba kino kinembelo kibena kulumbulula ofweshi wabo mukatampe.” Na mambo a kuba kechi nebabujile byo bakebelenga ne, bantwajile ku kaleya kakwabo kaikela ku buyeke bwa Lilongwe katelwa’mba Dzaleka Prison.

MAPESHO MU BIMYE BYAKATAZHA

Mu July mu 1984, bantwajile mu kaleya ka Dzaleka Prison mwajinga Bakamonyi 81. Mu kano kaleya mwajinga bakaili 300 bo balumbikile pamo, saka balaala kikungubulo. Mu kuya kwa moba, atweba Bakamonyi twiabenye mu tumabumba tucheche pa kuba’mba tutangenga kinembelo kya mu Baibolo pa juba pa juba. Muntu umo umo wasalanga kinembelo kisakwisambapo jibumba pa jojo juba. Kuba bino kwitutundaikanga bingi.

Kepo mukulumpe wa kaleya etwabenye na bakaili bakwabo. Malonda umo witubuujile mu bufyamfya amba: “Kafulumende kechi wimushikwa ne. Twimubika muno mu kaleya na mambo a bintu bibiji: Kafulumende wachiina kuba’mba bakemwipaya ku kipanyi kya ba Young Pioneers. Kikwabo, musapwila kuba’mba kuji nkondo ibena kwiya, onkao mambo, kafulumende wachiina amba mu yoya nkondo bashilikale babo bakanyema na mambo a moyo.”

Balongo bebasenda panyuma ya kwibatotolwesha mu kije

Mu October mu 1984, bonse betutwajile ku kochi na kwitutotolwesha. Bonse betubujile kuba’mba basa kwitukasa pa myaka ibiji. Byonka byo kyajinga patanshi, betubikile pamo na bantu babujile Bakamonyi. Bino mukulumpe wa kaleya wabijikile ku bonse amba: “Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi bapepa fwanka ne. Onkao mambo, anweba bamalonda kange mwibalombenga fwanka nangwa kwibatuma’mba bemuletelenga mujilo wa kwambwila fwanka ne. Abo ke bantu ba Lesa! Bakamonyi ba kwa Yehoba mwafwainwa kwibapanga kajo jibiji pa juba pa juba, mambo kechi baiya muno na mambo a kulenga mambo ne, bino bebakasa na mambo a Baibolo.”

Ne mu mashinda akwabotu, twamwenejilemo mu kuyukanyikwa’mba tuji na byubilo byawama. Inge pafita nangwa inge mvula ibena kunoka, bakaili kechi bebaswishanga kwendauka ne. Bino atweba betuswishishe kulupuka pangye kimye kyonse kyo twakeba. Bayukile kuba’mba kechi twakonsha kunyema ne. Kabiji kimye kimo, malonda witulondelenga byo twaingijilenga mu majimi wakolelwe. Twamusendele ne kumubwezha ku kampu wa kaleya kuba’mba bamutwale ku kipatela. Bamingilo ba mu kaleya betuketekejile bingi. Onkao mambo, na mambo a kwikala na byubilo byawama, twimwenejile bantu betukashile byo batumbijikile jizhina ja Yehoba.—1 Pe. 2:12. *

KIMYE KYAWAMA KYAFIKILE JIKWABO

Pa 11 May, 1985, bamfumishe mu kaleya ka Dzaleka Prison. Kyandetejile bingi lusekelo pa kumonañana na kisemi kyami. Tumusanchila bingi Yehoba pa kwitukwasha kulama bukishinka bwetu mu oa moba akatezhe bingi. Inge twalanguluka pa oa moba, tumvwatu byonka byaumvwine mutumwa Paulo kimye kyo anembele’mba: “Balongo bami, twakeba’mba twimubuule bya malwa byo twapichilemo . . . Twamanamine bingi kukila pa bulume bwetu, kabiji kechi twaketekejile’mba tusakupuluka ne. Kine twashiinwe’mba tusakufwa. Kino kyamwekele kuba’mba tubule kwiketekela atwe bene, poso amba tuketekele mwi Lesa usangula bafwa. Aye witupokolwele ku kintu kyakonsheshe kwituletela lufu.”—2 Ko. 1:8-10.

Mulongo Nsomba ne bena kwanji ba Lidasi, saka baimana pa Nzubo ya Bufumu mu mwaka wa 2004

Kya kine, bimye bimo twamonangatu nobe kechi tusakupuluka ne. Bino kimye kyonse twalombanga Yehoba kuba’mba etukoseshe ne kwitupa maana a kwitukwasha kwipelula pa kuba’mba tutwajijile kutumbijika jizhina janji.

Yehoba witupesha bingi mu mwingilo wanji, mu bimye byawama ne byakatazha. Kindetela bingi lusekelo pa kumona ofweshi wa musampi mu Lilongwe ye bapwishishe kushimika mu mwaka wa 2000, kubikapotu ne Mazubo a Bufumu a katataka akila pa 1,000 o bashimika mu kyalo kyonse kya Malawi. Ano mapesho afuma kwi Yehoba etukosesha bingi ku mupashi kya kuba kwi amiwa ne ba Lidasi kimwekatu nobe kiloto. *

^ par. 7 Balongo baji na baana babacheche luno kechi bebaswisha kwingila mu mwanzo ne.

^ par. 30 Pa kuba’mba muyukilepo byavula pa lumanamo lwapichilemo Bakamonyi mu Malawi, monai Buku wa Mwaka wa Bakamonyi ba kwa Yehoba wa Kizungu wa mu 1999, mapa 171-223.

^ par. 34 Kimye kyo banengezhezhenga kulupula jino jishimikila, Mulongo Nsomba wafwile saka aji na myaka 83.