1-3. (a) Mambo ka milanguluko ya Lesa ne mulaka wanji o byakijila milaka yamba bantu? (b) Tusakufunda ka mu uno mutwe?

 YEHOBA kechi wakebelenga amba aye ekalengatu na bumi ne lusekelo bunke ne, onkao mambo walengele bamalaika ne bantu. (Salamo 36:9; 1 Timoti 1:11) Yehoba patanshi walengele awa ye batela ku mutumwa Yoano amba “Mambo.” (Yoano 1:1; Lumwekesho 3:14) Uno wajinga Yesu, kabiji Yehoba wisambanga nanji ne kumubuula byo aumvwanga ne byo alangulukanga. (Yoano 1:14, 17; Kolose 1:15) Mutumwa Paulo waambile’mba bamalaika nabo besamba kabiji baji na mulaka wapusana na milaka ya bantu.—1 Kolinda 13:1.

² Yehoba wayuka bintu byonse pa bamalaika bonse ne bantu bo alengele. Aye uteleka ku milombelo ya bantu bavula bingi pa kimye kimotu, kabiji umvwa ino milombelo yonse nangwatu ikale mu milaka yapusana pusana. Pa kyonka kimye kyo abena kuteleka ku ino milombelo yonse, Yehoba wisamba na bamalaika ne kwibabuula bya kuba. Pa kuba’mba obe bino byonse, kibena kulumbulula’mba milanguluko ya Yehoba ne mulaka wanji byakila milanguluko ne milaka ya bantu. (Tangai Isaya 55:8, 9.) Onkao mambo, inge ubena kwisamba na bantu, wingijisha byambo byapela kumvwa pa kuba’mba twibyumvwe.

³ Mu uno mutwe, tusakufunda Yehoba byo esamba na bantu mu jishinda japela kumvwa. Kabiji tusakufunda ne byo apimpulako mashinda a kwisambilamo na bantu kwesekana na kimye ne bintu byo biji.

4. (a) Ñanyi mulaka Yehoba ye aingijishe pa kwisamba ne Mosesa, Samwela ne Davida? (b) Ñanyi bintu byanembwa mu Baibolo?

⁴ Kimye kyo esambanga na muntu mutanshi, aye Adama mu bujimi bwa Edena, kyamweka Yehoba waingijishanga mulaka wa Kihebelu kya kala. Palutwe kacheche, Yehoba wisambilenga na Mosesa, Samwela ne Davida. Nangwa kya kuba banembelenga byambo byabo mu Kihebelu ne kwingijisha nembelo yabo, bino banembelenga milanguluko ya Lesa. Banembele byambo byafumine kwi Yehoba ne byonse byamwekele pakachi ka Lesa ne bantu banji kala. Kya kumwenako, Baibolo waamba pa lwitabilo lwabo ne byo batemenwe Lesa, kabiji waamba ne byo balubankenye ne kubula bukishinka kwabo. Bino byonse byanembelwe kuba’mba tufunjileko.—Loma 15:4.

5. Nanchi Kihebelu ye mulaka yenkatu Lesa ye aingijishanga pa kwisamba na bantu nyi? Lumbululai.

⁵ Kihebelu kechi ye mulaka yenkatu Yehoba ye aingijishanga pa kwisamba na bantu ne. Kimye bena Isalela kyo bakasulukile kufuma mu Babilona, bamo baambanga Kialamaiki. Kampe kyo kyalengejile Danyela, Yelemiya ne Ezela kunemba byambo bimo bya mu Baibolo mu Kialamaiki.—Monai tubyambo twa munshi pa Ezela 4:8; 7:12; Yelemiya 10:11; ne Danyela 2:4.

6. Mambo ka o batuntulwijile Binembelo bya Kihebelu mu Kingiliki?

⁶ Palutwe kacheche, Alekasanda Mukatampe washinjile byalo byavula pa ntanda, onkao mambo, bantu mu byalo byavula batendekele kwingijisha Kingiliki kyapeela, kitelwa’mba Koine. Bayudea bavula batendekele kwamba Kingiliki, onkao mambo, Binembelo bya Kihebelu bebituntulwijile mu Kingiliki. Bino Binembelo bitelwa’mba Septuagint. Uno ye wajinga Baibolo mutanshi kutuntulula, kabiji bamunemeka bingi. Bashayuka bamba’mba bantuntuluzhi 72 bo batuntulwile uno Septuagint. a (Monai tubyambo twa munshi.) Bamo batuntulwilenga kufuma mu Binembelo bya Kihebelu kyambo pa kyambo, bino bakwabo nabo ne. Pano bino, Bayudea ne bena Kilishitu baambanga Kingiliki baitabijile’mba Septuagint wajinga Mambo a Lesa.

7. Ñanyi mulaka Yesu ye aingijishanga pa kufunjisha baana banji ba bwanga?

⁷ Kyamweka Yesu byo ajinga pano pa ntanda waambanga Kihebelu. (Yoano 19:20; 20:16; Byubilo 26:14) Kabiji kampe waambangako ne byambo bimo bya Kialamaiki byayukanyikilwe bingi pa kyokya kimye. Pano bino wayukile ne Kihebelu kya kala kyajinga mu binembelo byanembele Mosesa ne bangauzhi, byatanganga bantu mu mashinagoga pa mulungu pa mulungu. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Byubilo 15:21) Kabiji nangwa kya kuba mu moba a kwa Yesu kwajinga Kingiliki ne Kilatini, bino Baibolo kechi waambapo inge Yesu waambanga ino milaka nangwa ne.

8, 9. Mambo ka bena Kilishitu bavula o baambilanga Kingiliki, kabiji kino kitufunjishapo ka pe Yehoba?

⁸ Baana ba bwanga batanshi ba kwa Yesu baambanga Kihebelu, bino panyuma ya lufu lwanji, batendekele kwamba ne milaka ikwabo. (Tangai Byubilo 6:1.) Mambo awama byo ayilenga na kusampana, bena Kilishitu bavula baambilenga Kingiliki kukila Kihebelu. Na mambo a kuba bantu bavula baambanga Kingiliki, mabuku a Mateo, Mako, Luka, ne Yoano beanembele mu Kingiliki. b (Monai tubyambo twa munshi.) Kabiji makalata anembele mutumwa Paulo ne mabuku akwabo a mu Baibolo nao beanembele mu Kingiliki.

⁹ Kya kukumya ke kya kuba’mba banembele Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu pa kukopolola byambo kufuma mu Binembelo bya Kihebelu, javula baingijishanga Septuagint. Bimye bimo, byambo byo bakopololanga byapusanangako pacheche na byambo bine bya mu Kihebelu. Onkao mambo, byambo bimo byanembele bantuntuluzhi bambulwa kulumbuluka byanungilwemo mu Baibolo ye tuji nanji lelo jino. Kino kitufunjisha kuba’mba Yehoba kechi umona’mba mulaka umo nangwa kisho kimo kyanema kukila kikwabo ne.—Tangai Byubilo 10:34.

10. Twafunjilako ka ku jishinda Yehoba jo esambilamo na bantu?

¹⁰ Twafunda kuba’mba Yehoba wisamba na bantu kwesakana na kimye ne bintu byo biji. Kechi ukeba’mba tuyuke mulaka umo pa kuba’mba tumuyuke nangwa kuyuka kyaswa muchima wanji ne. (Tangai Zekaliya 8:23; Lumwekesho 7:9, 10.) Twafunda ne kuba’mba Yehoba watangijile banembelenga Baibolo, bino wibaswishishe kunemba milanguluko yanji kwingijisha byambo byabo.

11. Mambo ka Yehoba o omvwina byamba bantu nangwa kya kuba bengijisha milaka yapusana pusana?

¹¹ Bantu bengijisha milaka yapusana pusana, bino Yehoba kechi imukatazha kumvwa ne. Twayuka byepi bino? Mu Baibolo mujitu byambo bicheche byaambile Yesu byanembwa mu mulaka mwine mutanshi ye aambanga. (Mateo 27:46; Mako 5:41; 7:34; 14:36) Bino Yehoba wamwene kuba’mba byambo byonse byaambile Yesu byanembwa ne kutuntululwa mu Kingiliki, kabiji mu kuya kwa kimye bebituntulwile mu milaka ikwabo. Kunungapo, Mambo a Lesa beakopolwele bimye byavula ku Bayudea ne bena Kilishitu, kino kyalengejile’mba ekaleko ne lelo jino. Kabiji baishile kwiatuntulula ne mu milaka ikwabo yavula. Myaka 400 kufuma pasemekejilwe Yesu, John Chrysostom waambile’mba mafunjisho a kwa Yesu beatuntulwile mu milaka ya bena Silya, bena Ijipita, bena India, bena Pelisha, bena Etiopya, ne mu milaka ikwabo yavula.

12. Bantu baeseka byepi konauna Baibolo?

¹² Kufumatu ne kala, bantu bavula baeseka konauna Baibolo ne kumanyika boba bamutuntulwilenga ne kumusampanya. Byo papichile myaka 300 kufuma kimye kyasemekelwe Yesu, Mfumu wa bena Loma, aye Diocletian wakambizhe’mba ma Baibolo onse beonaune. Kabiji byo papichile myaka 1,200, William Tyndale watendekele kutuntulula Baibolo mu Kizungu. Waambile’mba inge Lesa wamuswisha kwikala myaka yavula, ukamona kuba’mba ne mwanyike wikalatu mu muzhi akayuke Baibolo bulongo kukila ne bapulishiti. Na mambo a kumumanyika, Tyndale wanyemenemo mu England pa kuba’mba akatuntulule Baibolo wanji ne kumupulinta. Nangwa kya kuba bantangi ba bupopweshi basokelenga ma Baibolo o bataananga, bino Baibolo watuntulwile Tyndale wasampene ku bantu bavula. Palutwe kacheche, Tyndale bamukujikile ne kumusokela pa kichi. Pano bino bantangi ba bupopweshi bakankelwe konauna Baibolo ye atuntulwile, kabiji uno Baibolo ye ye baingijishe pa kutuntulula Baibolo wa King James Version.—Tangai 2 Timoti 2:9.

13. Kufunda mamanyusikilipiti a kala a Baibolo kwamweshapo ka?

¹³ Ibyo kuba’mba mu ma Baibolo amo a kala muji tubintu tucheche to balubankenye ne tumo twapusenamo. Nangwa byonkabyo, bashayuka ba Baibolo batajile bulongo mu mamanyusikilipiti avula, mu bipungu bya mamanyusikilipiti, ne mu ma Baibolo atuntulwilwe kala. Panyuma ya kwiesakanya, bataaine kuba’mba mujitu byepelo bicheche byapusenamo, kabiji byapusenamotu pacheche. Pano bino, byambo biji mu Baibolo kechi byapimpulwa ne. Bino bishinka byo bataana byalengela bafunda Baibolo mu bukishinka kushiinwa’mba Baibolo ye baji nanji lelo ke Mambo a Yehoba anembelwe na lutangijilo lwanji.—Isaya 40:8. c (Monai tubyambo twa munshi.)

14. Ma Baibolo avula byepi lelo jino?

¹⁴ Nangwa kya kuba Baibolo baeseka kumonauna bimye byavula, bino bamutuntulula mu milaka kukila pa 2,800. Bamutuntulula kukila mabuku onse ajiko lelo jino. Nangwa kya kuba bantu bavula kechi baitabila mwi Lesa ne, bino Mambo anji beasampanya kukila mabuku onse pano pa ntanda. Kabiji nangwa kya kuba ma Baibolo amo kechi apela kutanga nangwa kumvwa ne, bino onse amba pa luketekelo lwawama ne bumi bwa myaka ne myaka.

15. (a) Kutendeka mu mwaka wa 1919, mabuku etu alumbulula Baibolo atuntululwa byepi? (b) Mambo ka mabuku etu o beanembela patanshi mu Kizungu?

¹⁵ Mu 1919, jibumba jicheche ja bafunda Baibolo bejitongwele kwikala “kalume wa kishinka kabiji wa maana.” Pa kyokya kimye, kalume wa kishinka javula wisambanga na bantu ba Lesa mu Kizungu. (Mateo 24:45) Bino lelo jino, mabuku alumbulula Baibolo babena kwiatuntulula mu milaka kukila pa 700. Byonka byajinga Kingiliki kala, Kizungu bekingijisha bingi mu busulu ne mu masukulu kabiji kyayukanyikwa ku bavula. Onkao mambo, mabuku etu anembwa patanshi mu Kizungu apa bino beatuntulula mu milaka ikwabo.

16, 17. (a) Bantu ba Lesa bakebelenga ka? (b) Baingijilepo byepi pa kyo bakebelenga? (c) Mulongo Knorr wakebelenga ka?

¹⁶ Mabuku etu onse aimena pa Baibolo. Pa kutendeka, bantu ba Lesa baingijishanga Baibolo wa King James Version, watuntulwilwe mu 1611. Nangwa byonkabyo, uno Baibolo wajinga na mulaka wa kala kabiji wakatazha kumvwa. Mu uno Baibolo, jizhina ja Lesa bejitongweletu bimye bicheche, nangwa kya kuba mu mamanyusikilipiti a kala jatongolwamo bimye byavula bingi. Kabiji mu uno Baibolo mwajinga ne byambo bimo byalubankene ne byepelo byo banungilemo byabujile mu mamanyusikilipiti ene a kala. Ma Baibolo akwabo a Kizungu nao ajinga na makatazho a uno mutundu.

¹⁷ Kyamwekatu patoka’mba bantu ba Lesa bakebewenga Baibolo ye batuntulula bulongo kabiji wapela kumvwa. Onkao mambo, balengele Kavoto ka Bantuntuluzhi ba Baibolo wa Ntanda Ipya, kabiji balongo bajinga mu kano kavoto balupwilenga Baibolo mu bipungu kutendeka mu 1950 kufika mu 1960. Pa bino bipungu bitanu na kimo, kipungu kitanshi bekilupwile pa 2 August 1950 pa kushonkena. Pa kuno kushonkena, Mulongo Knorr waambile’mba bantu ba Lesa bakebelenga Baibolo wa katataka ye batuntulula bulongo kabiji wapela kumvwa wakonsha kwibakwasha kumvwisha bukine. Bakebelenga Baibolo wapela kutanga ne kumvwa, byonkatu byajinga binembelo bine bitanshi bya baana ba bwanga ba kwa Kilishitu. Mulongo Knorr wakebelenga amba Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya akwashe bantu kuyuka Yehoba.

18. Ki ka kyakwasha kutuntulula Baibolo?

¹⁸ Mu 1963, kyakebelenga Mulongo Knorr kyaubiwe. Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu bamutuntulwile mu Kidachi, Kifulenchi, Kijemani, Kiitalyani, Kipotogizi ne mu Kisipanishi. Mu 1989, Jibumba Jitangijila ja Bakamonyi ba kwa Yehoba jalengele kavoto pa ofweshi mukatampe wa ntanda yonse ka kukwasha bantuntuluzhi ba Baibolo. Kabiji mu 2005, baswishishe milaka yonse ituntulula Kyamba kya Usopa kutendeka kutuntulula Baibolo. Kino kyalengela Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya kutuntululwa yense nangwa lubaji lumo mu milaka kukila pa 130.

19.Ñanyi kintu kyanema kyaubiwe mu 2013, kabiji tukafunda pa ka mu mutwe walondelapo?

¹⁹ Mulaka wa Kizungu wapimpulwa kufuma po balupwijile Baibolo mutanshi wa Binembelo bya Ntanda Ipya, onkao mambo, kyakebewenga kupimpulako byambo bimo kwesakana na byamba bantu lelo jino. Pa mpelo ya mulungu, pa 5 ne 6 October 2013, kwajinga kupwila kwa mwaka kwa Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania kwa nambala 129, kabiji bantu batainweko ne boba batambilenga pa matelevizhonyi mu byalo 31 bonse bafikile 1,413,676. Mulongo wa mu Jibumba Jitangijila wabijikile kulupulwa kwa Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya wa Kizungu ye bapitulukamo. Bantu mu luonde batemenwe bingi kabiji bavula bajijile byo batambwile uno Baibolo wa katataka. Kimye bañambi kyo batangilenga byepelo mu uno Baibolo, kyamwekeletu patoka’mba uno Baibolo ye bapitulukamo wapela kutanga ne kumvwa. Mu mutwe walondelapo, tukafunda byavula pa uno Baibolo ye bapitulukamo, ne byo babena kumutuntulula mu milaka ikwabo.