MUTWE WA PA NKUPIKO | NKONDO YAPIMPWILE BWIKALO BWA BANTU

Byalengejile Nkondo ne Buyanji

JIZHAI

Pa 11 November, 1918, Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse yapwile. Jino juba kechi kwajinga baubilenga busulu ne, mambo bantu basangalele bingi mu mikwakwa. Bino luno lusekelo kechi lwatwajijile ne. Kwaishile kya malwa kikwabo panyuma ya nkondo akyo kyaipayile bantu kukila ne bafwile na mata.

Mwalo watelwanga amba Spanish flu (kipwizhipwizhi) wakwachile bashilikale bajinga ku nkondo ku ñinza na France mu June 1918. Uno mwalo waipayile bantu bavula bingi. Kyakumwenako, pa bañondotu bacheche, bashilikale bena America bajinga mu France bafwile ku uno mwalo bavujile kukila bo bayipaile ku balwanyi babo. Bano bashilikale bafumine ku nkondo baishile na uno mwalo kabiji byobyo asampene ne ntanda yonse.

Kabiji kimye kyo kwajinga ino nkondo kwajinga ne kipowe kya nzala ne makatazho akwabo a mu bwikalo. Mu mapunzha avula mu Europe mwajinga kipowe kya nzala kimye kyapwile ino nkondo mu 1918. Mu mwaka wa 1923, mali a kina German kechi ajinga na bulume ne. Panyuma ya myaka itanu na umo, bunonshi bwa ntanda yonse bwabwelele bingi panshi. Kabiji mu 1939, nkondo ya ntanda yonse ya bubiji yatendekele, kabiji kyajingatu nobe nkondo itanshi yatwajijile. Pano ki ka kyalengejile ano onse makatazho kwikalako?

KIYUKILO KYA MOBA APELAKO

Bungauzhi bwa mu Baibolo bwitukwasha kuyuka mwatajile bintu byamwekele kala kikatakata mu Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse. Yesu Kilishitu waambijile jimo amba kukeya kimye ‘kisaka kyo kikalukuka kisaka kikwabo’ ne bipowe bya nzala ne myalo kuku ne kuku mwaya ntanda yonse. (Mateo 24:3, 7; Luka 21:10, 11) Wabujile baana banji ba bwanga amba bino binkunka kyo kikekala ke kiyukilo kya mu moba akapelako. Byambo bikwabo biji mu buku wa Lumwekesho, amo mo baamba byakwatankana na bya malwa bya pano pa ntanda na nkondo ya mwiulu.—Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Nkondo ya Pano pa Ntanda ne ya Mwiulu.”

Uno buku walumbulula ne baikala pa bambili bana. Basatu pa bano baikala pa bambili bemenako bya malwa byonka byaambilepo Yesu, ko kuba’mba nkondo, bipowe, ne myalo. (Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Nanchi Bintu Bimenako Baikala pa Bambili Bana Bibena Kufika Nyi?”) Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse yalengejile makatazho atwajijila kufika ne lelo jino. Kabiji Baibolo umwesha kuba’mba Satana ye walengejile ino nkondo. (1 Yoano 5:19) Nanchi ukatwajijila kwingijisha bulume bwanji mu jino jishinda nyi?

Buku wa Lumwekesho witubula kuba’mba Satana ujitu “na kakimye kacheche.” (Lumwekesho 12:12) Wazhingila bingi, o ene mambo o abena kuletela bya malwa pano pa ntanda. Bino bibena kumweka, bibena kwitumwesha kuba’mba kimye kya kwa Satana kyakepa bingi.

KONAUNA MINGILO YA DIABOLA

Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse yalengejile bintu kwaluka mu mpito ya bwikalo bwa bantu. Yalengejile makondo, milukuchi ne kubula kuketekela bantangi. Kabiji imwesha ne kuba’mba kya kine Satana waelelwe pano panshi kufuma mwiulu. (Lumwekesho 12:9) Kabiji uno kalama wa ntanda ubula kumweka waubile nobe ntangi wakanama wayuka kuba’mba moba anji akepa kala. Umvwe kino kimye kyapwa, bino byonse bya malwa byaishileko na mambo a Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse bikapwa.

Na mambo a bungauzhi bwa mu Baibolo, twaketekela kuba’mba Yesu Kilishitu, waikala ke Mfumu wa mwiulu, katatakatu “onaune mingilo ya kwa Diabola.” (1 Yoano 3:8) Bantu bavula balomba buno Bufumu bwa Lesa amba bwiye. Nanchi ne anweba mwi bulomba nyi? Buno Bufumu bukalengela bantu baji na lwitabilo kumona kyaswa muchima wa Lesa kubiwa pano pa ntanda kechi kya kwa Satana ne. (Mateo 6:9, 10) Mu Bufumu bwa Lesa, kechi mukekala nkondo jibiji ne. (Salamo 46:9) Yukilaipo byavula pa buno Bufumu, ne kupembelela kimye kyo kukekala mutende mu ntanda yonse.—Isaya 9:6, 7.

Nkondo ya Pano pa Ntanda ne ya Mwiulu

Kala kene saka kwakishala bitota bya myaka 19 kufika kimye kyatendekele Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse, Satana wapeele Yesu “bufumu bonse bwa pano pa ntanda.” (Mateo 4:8, 9) Yesu wakaine luno lweseko kabiji pa kupitapo kimye wamulumbulwile Diabola amba “mfumu wa pano pa ntanda.” (Yoano 14:30) Mutumwa Yoano naye wanembele amba “pano pa ntanda ponse paji mu bulume bwa kwa aye mubi.”—1 Yoano 5:19.

Umvwe Satana uji na bulume pano pa ntanda, nanchi kechi kyailamo kwamba’mba naye wajingamo na lubaji mu ino Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse ne makatazho afuminemo nenyi? Buku wa Lumwekesho wamba kuba’mba Satana ye walengejile bya malwa biji pano pa ntanda kufuma mu 1914. Akimonai bintu bimo bicheche byalumbululwa mu Lumwekesho kitango 12:

Kyepelo 7 Nkondo yatendeka mwiulu pakachi ka kwa Mikela (Yesu Kilishitu) ne nsuñunyi (Satana).
Kyepelo 9 Diabola, “ubena kujimbaika bantu ba pano pa ntanda ponse,” bamwela pa ntanda.
Kyepelo 12 “Malwa enu anweba ntanda ne kalunga ka mema, mambo Diabola waikila ko muji kabiji wazhingila bingi, mambo wayuka amba ujitu na kakimye kacheche.”

Kubala moba kwa mu Baibolo ne bintu bimweka pano pa ntanda bimwesha kuba’mba ino nkondo ya mwiulu yajingako panyuma ya kutendeka kulama kwa Bufumu bwa Lesa mwiulu mu 1914. * Mu uno yenka mwaka mo mwatendekele nkondo mwiulu ne pano pa ntanda.

^ par. 20 Monai kitango 8 kya buku wa kuba’mba Nanchi Baibolo Kine Ufunjisha’mba Ka? wanembwa na Bakamonyi ba kwa Yehoba.

Nanchi Bintu Bimenako Baikala pa Bambili Bana Bibena Kufika Nyi?

Mbili utoka, waikalapo ke mfumu wa mwiulu. Yesu Kilishitu, ke Mfumu waoloka. (Salamo 45:4) Mwingilo mutanshi wajinga wa kufumya Satana ne bandemona banji mwiulu.—Lumwekesho 6:2; 12:9.

Mbili uchila, waikalapo uji na lūsa lwa “kufumyapo mutende pano pa ntanda.” (Lumwekesho 6:4) Kufumatu mu mwaka wa 1914, bantu balwa bingi nkondo. Panyuma ya myaka 21 kufuma papwijile Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse, nkondo ya bubiji yatendekele kabiji yaipayile bantu bavula kukila ne bafwile mu itanshi. Bamo bamba’mba Nkondo ya Bubiji ya Ntanda Yonse mwafwile bantu nobe mamilyoni 60. Kufumatu mu mwaka wa 1945, mu byalo bimo mwikala nkondo kabiji bantu bavula bafwa. Bashayuka bamo bamba’mba bantu kukila pa mamilyoni 100 bo baafwa na mambo a nkondo mu kitota kya myaka kya bu 20.

Mbili ufita, waikalapo uji na kya kupiminako mu kuboko kwimenako bipowe bya nzala. (Lumwekesho 6:5, 6) Kimye kya Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse, mazhita alengejile bantu nobe 750,000 kufwa na nzala mu Germany panyuma ya kushinka ku ñinza ko bafumyanga kajo. Bena Russia kukila pa mamilyonyi abiji bafwile na mambo a nzala mu 1921, kabiji bino byamwekele ne mu byalo bikwabo. Kyatainwe kuba’mba bantu bonse bafwile na mambo a nzala mu kitota kya bu 20 bajinga mamilyonyi 70. Pa mwaka pa mwaka, baana kukila pa mamilyonyi asatu, baji na myaka itanu ne kubwela panshi bafwa na mambo a kubula kwikala na kajo kawama.

Mbili watokoloka, waikalapo uleta lufu kupichila mu myalo. (Lumwekesho 6:8) Mwalo wa Spanish flu (kipwizhipwizhi) waipayile bantu bavula mu kitota kya myaka kya bu 20. Nangwa bibelengelo bya bantu bafwile byapusana pusana, bamo bamba amba uno mwalo waipayile bantu nobe mamilyoni 50. Buku wa Man and Microbes wamba’mba, “Uno ye mwalo umo waipayile bantu bavula mu bwikalo bwa bantu. Nangwa kya kuba mwalo wafumine ku bampuku wayipaile bantu bavula, bino kechi baesakene na bafwile ku mwalo wa Spanish flu (kipwizhipwizhi) mu kimye kichechetu ne.” Smallpox (lubombwe), kikola kya mashika, TB ne bikolatu bikwabo bisambukila byalengejile mamilyoni a bantu kufwa mu kitota kya myaka kya bu 20.

KYAMBA KYA USOPA