Shayuka wa bya mato a kala aye Lionel Casson walumbulula byaubanga bantu balenganga mato mu kimye kya bena Loma pa kushinka mu bwato pa kuba’mba mema abulenga kutwela. “Bashinkanga panungakena mapulanga mukachi ne pangye na manenekela nangwa na bupula.” Kala kene bena Loma saka bakyangye kwikalako, bena Akkadia ne bena Babilona nabo baingijishanga manenekela kushinka mu bwato pa kuba’mba mema abulenga kutwela.

Binembelo bya Kihebelu byaamba pa jino jishinda jo baingijishanga mu Ntendekelo 6:14. Kyambo kya Kihebelu kyatuntululwa amba ‘manenekela’ kilumbulula bintu bimweka nobe manyi.

Manenekela ene ekala a mema meema ne akosa. Bantu balenganga mato kala baingijishanga manenekela a mema meema kushinka mu mato. Panyuma ya kuba bino, manenekela a mema meema aumanga ne kulengela mema kubula kutwela.

Manenekela avujile bingi mu mapunzha anembwa mu Baibolo. Kimpachiko kya Shidimu, mu Kalunga Kafwa ‘mwakumbene na bimbo bya manenekela.’—Ntendekelo 14:10.

Kufumatu ne kala, masabi ke kajo katemwa bantu bingi. Batumwa ba kwa Yesu saka bakyangye kutendeka kwingila nanji, bamo bakwatanga masabi mu Kalunga ka Ngalilea. (Mateo 4:18-22) Masabi amo o bakwatanga beanyikilanga mu bishimikwa bikatampe byajinga kwipi na ku kizhiba.

Jishinda jo baingijishanga mu Ngalilea pa kuba’mba masabi abulenga kubola kyamweka bejingijisha ne luno mu mapunzha amo. Patanshi bapabulanga masabi ne kwiovwa mu mema. Buku wa kuba’mba Studies in Ancient Technology walumbulula byo baubanga amba: “Babikanga mukele wa mabwe ku masabi. Batentakanyanga masabi ne kubikapo mukele pakachi ne kuvwetapo mukeka. Panyuma ya kupitapo moba asatu kufika ku atanu, bekyalululanga kyajinga panshi kyaiya peulu ne kwikileka pa moba antutu amo. Kuba bino kwalengelanga masabi kuuma ne mukele kutwela mukachi kabiji aikalanga akosa.”

Kechi twayuka masabi o baanyikanga mu jino jishinda moba o aikalanga ne. Pano bino, byo kiji kuba’mba bena Ijipita batwalanga masabi auma ku Silya, kino kimwesha kuba’mba mashinda o baingijishanga aingilanga bingi bulongo.