Mu ano moba, mabuku abena kulumbulula milanguluko ya bantu bakana amba Lesa ufwako avula bingi. Bantu bavula babena kutanga ano mabuku, kabiji babena kwisambapo bingi ne kwipachika pa byanembwamo. Shayuka wafunda bingila bongo bwa bantu wanembele pa mambo a kino amba: “Bantu bamo inge batanga ano mabuku . . . balangulukatu nobe bashayuka ba bya sayansi bayuka bintu byonse.” Wanungilepo amba: “Shayuka wa bya sayansi wawama ke yewa ubula kukosela pa kintu kimo, kabiji upesapesa ne kuswa bishinka bya katataka byo ataana.”

Pa myaka yavula yapitapo, bashayuka ba bya sayansi bataana bintu bya kukumya bingi mu mwingilo wabo wa kukeba kuyuka byavula pa bilengwa. Pano bino, bakwabo nabo bauba bilubo bikatampe mu kupesapesa kwabo. Isaac Newton wajinga shenyenye mu bya sayansi, kabiji bamunemekele bingi. Wamwesheshe bingila bulume bukoka bintu, ne byo bulengela mapulaneti, tubangabanga, ne myela ya nshansha kwenda mwiulu. Kabiji ye watendekeshe ne nsamushi yo bengijisha lelo jino mu makompyuta, pa kwendesha madeke, ne mu bya kulengalengatu bikwabo. Nangwa byonkabyo, Isaac Newton waesekelepo ne kulondela maana a bashayuka ba bya tubangabanga ne kwingijisha bingelekezha pa kukeba kwalula mabwe amba ekale ngolode.

Myaka 1,500 ya kunyuma Newton saka akyangye kusemwa, kwajinga Mungiliki aye Ptolemy wafundanga pa tubangabanga ne bya mu lwelele kupichila mu kutalatu mwiulu. Inge watala mwiulu bufuku, wamonanga byaikala mapulaneti mu lwelele kabiji walenganga ne mapu mu mutwe. Pano bino, waitabijile amba ino ntanda yo iji pakachi ka bintu byonse biji mwiulu. Shayuka wafunda pa byaikala tubangabanga, mapulaneti ne bintu bikwabo biji mu lwelele aye Carl Sagan wanembele pe Ptolemy amba: “Byo kiji kuba’mba bantu baitabijile bino byambo byanji bya bubela pa myaka 1,500, ke kishiino kimwesha’mba nangwatu muntu ajimuke byepi, wakonsha kwamba bya bubela.”

Lelo jino, bashayuka ba bya sayansi babena kutalañana na luno lukatazho. Nanchi bakakonsha kuyuka byonse biji mwiulu nyi? Kyawama kuswa bintu byawama byafuma mu bya sayansi. Pano bino, kyanema bingi kuyuka amba kuji ne bintu byo bakankalwa kuyuka. Shayuka wa bya sayansi, aye Paul Davies waambile’mba: “Kechi tukakonsha kulumbulula bulongo bintu byonse bya mwiulu ne.” Bino byambo byanji bya kine. Mambo bantu kechi bakonsha kuyuka bintu byonse pa bilengwa ne. Onkao mambo, inge bantu kebambe’mba bashayuka ba bya sayansi bakonsha kulumbulula bintu byonse pa bilengwa, kechi twafwainwa kufikenatu kuswa ne.

Baibolo waamba pa bilengwa byonse amba: “Umvwai! Abino ke bintu bichechetu bya mu mingilo [ya Lesa]; bintu byo twaumvwa pe aye bijitu nobe kunongota!” (Yoba 26:14) Kwakishala bintu byavula bingi byabula kuyuka bantu kabiji byo bakabula kukwatakanya. Kwa kubula nangwa kuzhinaukatu ne, byambo byanembele mutumwa Paulo myaka 2,000 yapitapo bya kine. Wanembele’mba: “Byo bwavulapo bunonshi bwa Lesa, ne maana ne byo ayuka! Bunchibamambo bwanji byo bwakatazhapo kwibuyuka ne mashinda anji byo akatazhapo kwialondalonda!”—Loma 11:33.