PANAYIOTA waikalanga pa jikuji ja Meditelanya. Byo akijinga nsongwakazhi, watemenwe bingi bya bumulwila ntanda. Kabiji waikele munembeshi wa kipanyi kimo kya bumulwila ntanda mu mpunzha mo aikalanga. Wazebaukangamotu ku mazubo a bantu na kusonkesha mali a kino kipanyi. Byo papichile kimye, Panayiota kyamulefwile bingi. Nangwa kya kuba bepanga mushingi, mu kipanyi kyabo mwajinga misalululo, lutobo, kukeba bifulo ne kwiubila kichima.

Daniel wakomejile mu kisemi mo batemenwe bingi bya bupopweshi mu kyalo kya Ireland. Pano bino, ukivuluka bukamfutumfutu bwa bapulishiti batomanga bingi maalwa, bachikanga ne kwiba mali apananga bantu aku na kusapwila’mba bandengamambo bakebasoka mu mujilo wa helo.

Jeffery waingijile myaka yavula mingilo ya busulu bwa maato a bantu baikalanga mu United Kingdom ne ku United States. Uvuluka bimye byavula bantu baiyanga ne bantu bakwabo bajinga na busulu buntutu bumo byo bapananga mazhikakanwa pa kwisamba na biloolo bya mukafulumende. Baambanga bubela pa kuba’mba bazhikijile busulu bwabo.

Abino kechi byo byonkatu ne. Lelo jino, bukamfutumfutu bwakumbanatu konse, mu bya bumulwila ntanda, mu machechi ne mu bya busulu. Kyambo kya Kizungu kya “kamfutumfutu” kyafuma ku kyambo kya Kingiliki kilumbulula muntu ubena kwamba nangwa ukaya bisela saka avwala kintu kya kumufya pa meso. Mu kuya kwa kimye, kino kyambo kyalumbulwilenga muntu ubena kwifwanyikizha kuba bintu bimo na mulanguluko wa kuluwika bakwabo nangwa kuba’mba amwenemo bintu byo abena kukeba.

Bukamfutumfutu bwakonsha kulengela bantu kushinta ne kuzhingila. Muntu ye bakozha ku muchima wakonsha kwipuzha’mba: “Nanchi bukamfutumfutu! Bukapwa nyi?” Mambo a Lesa etubuula’mba bukapwa.

Kwesakana na byaamba Baibolo, bukamfutumfutu kechi bwatendekele na bantu ne, bino bwatendekele na kilengwa kya mupashi kibula kumweka. Kimye kyaishile kwikalako bantu, Satana Diabola waingijishe muloolo ne kwifya mwine kuba’mba ongole mwanamukazhi mutanshi, aye Evwa. (Ntendekelo 3:1-5) Kufumatu kyokya kimye, bantu bavula babena kwifya byo baji ne kuba bintu bya kongwelamo bakwabo kuba’mba bamwenemo byo bakeba.

Bena Isalela ba kala byo bevwangile mu bupopweshi bwa bubela ne kwalukilamo Lesa, Lesa kechi walekele kwibajimunako pa bintu byatama bikafumamo  ne. Yehoba Lesa waingijishe ngauzhi Isaya kwibambila’mba: “Abano bantu beya kwi amiwa na tunwa twabo, kabiji bannemekatu na byatunwa byabo, pano bino, michima yabo iji kwalepa ne amiwa.” (Isaya 29:13) Akino kisaka byo kyabujile kupimpula byubilo byakyo, Lesa waswishishe bantangi ba ku byalo bingi konauna muzhi wa bena Isalela wa kupopwelamo ko kuba’mba Yelusalema ne nzubo ya Lesa yajingamo, patanshitu waingijishe bena Babilona mu 607 B.C.E. ne nzhita ya bena Loma mu 70 C.E. Lesa kechi ukaswisha bukamfutumfutu kutwajijila ne.

Kabiji Lesa ne Mwananji Yesu, batemwa bingi bantu babula bukamfutumfutu. Ku ntendekelo ya mwingilo wa kwa Yesu, Natanela waishile kwi aye. Byo amumwenetu, Yesu waambile’mba: “Talai, mwina Isalela wa kine wabula bujimbijimbi.” (Yoano 1:47) Natanela ye batelanga’mba Batolomo wajinga pa batumwa 12 ba kwa Yesu.—Luka 6:13-16.

Yesu waikalanga kimye kyabaya na baana banji ba bwanga ne kwibafunjisha pe Lesa mo amwena bintu. Kechi bafwainwe kwikala bakamfutumfutu ne. Pa kyokya kimye, Yesu wajimwineko kyakosa bingi bantangi ba bupopweshi bajinga bakamfutumfutu. Monai byo baubanga.

Bamweshanga mingilo ya “bololoke” kuba’mba bantu bebatote. Yesu waambijile bantu bo aambilengako amba: “Kange mumweshenga mingilo yenu ya bololoke ku meso a bantu amba bemumone . . . byonka byuba bakamfutumfutu ne.” Kabiji wibambijile’mba mupanenga bya bupe ‘kwa kubula kuyukanyikwa’ nangwa’mba mu bufyamfya. Bafwainwe kulombanga kwa bunke, kechi kulombanga’mba bebamone ku bantu ne. Umvwe balondela bino, bakapopwelanga Lesa kya kine kabiji Shabo wa mwiulu ukebasanchila.—Mateo 6:1-6.

Bapelawizhanga kuzhachisha bakwabo. Yesu waambile’mba: “Obewa kamfutumfutu! Patanshi akifumya mwamba uji mu jiso jobe, apa bino umone bulongo bya kupepula kakibalabala kaji mu jiso ja mulongo wobe.” (Mateo 7:5) Kutesha muchima pa bilubankanya bakwetu, ne atweba saka tulubankanya kimwesha’mba awo muntu ubena kwimona’mba waoloka. Kishinka ke kya kuba’mba, “bonse baleenga mambo kabiji kechi bafika ku lukumo lwa Lesa ne.”—Loma 3:23.

Bajinga na milanguluko yatama. Pa kimye kimo, baana ba bwanga ba Bafaliseo ne ba kwa Heloda bayile kwi Yesu na kumwipuzha pa kupana misonko. Baingijishe ñambilo ya mulambisha ne kwambila Yesu amba: “Mufunjishi, twayuka’mba mwi ba kishinka, mufunjisha jishinda ja Lesa mu bukine.” Bamwipwizhe bwipuzho bwa kuba’mba bamutaane na mambo, bamushikishe’mba: “Nanchi kijitu bulongo kupana nangwa kubula kupana musonko kwi Kesala nyi?” Yesu wibakumbwile’mba: “Mambo ka o mubena kungesekela anweba bakamfutumfutu?” Yesu wibatongwele’mba bakamfutumfutu mambo kechi bakebelenga kuyuka mukumbu wa bwipuzho bwabo ne, bino bakebelenga’mba “bamutaane na mambo mu ñambilo yanji.”—Mateo 22:15-22.

Kipwilo kya bena Kilishitu byo kyalengelwetu pa Pentekosita mu 33 C.E., mwajinga bukine ne bukishinka. Bena Kilishitu ba kine bebikileko bingi kusankilapo bukamfutumfutu. Petelo wajinga pa batumwa 12, watundaikile bakwabo bena Kilishitu ‘kukookela bukine ne kutemwa balongo butemwe bwa kubula bukamfutumfutu.’ (1 Petelo 1:22) Mutumwa Paulo watundaikile bakwabo mo baingijilanga kumwesha “butemwe bufuma mu muchima watoka ne na jiwi ja mu muchima jawama ne na lwitabilo lwabula bujimbijimbi.”—1 Timoti 1:5.

Bintu byafunjishenga Yesu ne batumwa banji, byonka byo banemba mu Baibolo, bingila bingi byonkatu byo byaingilanga kala mu myaka kitota kitanshi. Mutumwa Paulo wanembele’mba: “Mambo a Lesa o omi kabiji aji bingi na bulume, kabiji atwa kukila mpoko yatwa kubiji, atwela ne kwabanya mweo ne mupashi, kabiji abanya manungi ne mikolokofwa, kabiji ayuka biji milanguluko ne bikeba muchima.” (Bahebelu 4:12) Kuyuka bifunjisha Baibolo ne  kwibingijisha kwakwasha bantu bavula kuleka bukamfutumfutu ne kwikala ba kishinka. Akilangulukai pa bantu basatu bo twisambapo ku ntendekelo.

Panayiota wapimpwile bwikalo bwanji kimye kyo aswile kuya na kupwila ku Nzubo ya Bufumu ya Bakamonyi ba kwa Yehoba. Kechi wamwenemo bantu bemwenenga koloka kuba’mba bantu bebatote ne. Waambile’mba: “Namwene bantu betemwa ne kwita muchima bene na bene, kintu kyo nabulanga kumona pa myaka yonse yo najinga mu bya bumulwila ntanda.”

Panayiota watendekele kufunda Baibolo kufikatu ne kimye kyo abatizhiwe. Papita myaka 30. Waambile’mba: “Bwikalo bwami po po bwawama kechi byo nazebaukangamotu ku mazubo a bantu na kutundaika kipanyi kya bumulwila ntanda ne, bino byo natendekele kusapwila pa Bufumu bwa Lesa, namwene’mba jo jishindatu jawama ja kutundaikilamo kafulumende wa kine.”

Daniel waingijilenga bingi bulongo mu kipwilo kya bwina Kilishitu kabiji bamupelepo ne mingilo imo. Byo papichile myaka icheche, walubankenye kabiji jiwi ja mu muchima jamukatezhenga. Waambile’mba, “Byo navulukile bukamfutumfutu bo namonanga mu chechi kala, nafuukwilepo kuleka kwingila mingilo yo bampele mu kipwilo. Kechi nakebelenga bakwetu bena Kilishitu kummonanga’mba mbena kuba bulongo saka mbula kuba bulongo ne.”

Daniel byo apimpwile byubilo byanji, wakebelenga kwingilako jikwabo mingilo mu kipwilo na jiwi ja mu muchima jawama, kabiji waswile mingilo yo bamupele. Bukishinka bwa uno mutundu bo bukebewa ku bantu bakeba kwingijila Lesa kwa kubula bukamfutumfutu. Bafunda bya ‘kufumya mwamba’ uji mu jiso jabo saka bakyangye kufumya “kakibalabala” kaji mu jiso ja mulongo wabo.

Jeffery waingijile myaka yavula mu bya busulu, waambile’mba: “Byo nafunjile byavula mu Baibolo, namwene kuba’mba kechi nafwainwa kutwajijila na ñambilo ya mulambisha pa kuba’mba busulu bwami bwendenga bulongo ne. Jiwi jami ja mu muchima jawama na mambo a byepelo bya mu Baibolo nabiji Byambo bya Maana 11:1, bitubuula’mba ‘mashikelu a bujimbijimbi o a bunya kwi Yehoba.’” Kupusanako na boba baipwizhe Yesu pa mambo a kupana misonko, Jeffery kechi waubanga bintu mu bukamfutumfutu na bena Kilishitu nangwa na bantu babula kwitabila ne.

Bakamonyi ba kwa Yehoba bavula mwaya ntanda babena kwibikako kwingijisha byo bafunda mu Baibolo. Babena kwibikako papelela bulume bwabo “kuvwala bumuntu bupya bwalengelwe monka mwayila kyaswa muchima wa Lesa mu bololoke ne mu bukishinka bwa kine.” (Efisesa 4:24) Tubena kwimutundaika namba yukai biji Bakamonyi ba kwa Yehoba, bintu byo baitabilamo ne byo bakonsha kwimukwasha kufunda pa ntanda ipya yalaya Lesa. Mo “mukekala bololoke” kabiji bukamfutumfutu kechi bukekalamo ne.—2 Petelo 3:13.