Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

BUŊGƐI YAA VE

Yɛɛ Cho yɛ Sabu Mɛlɛkaa le Chieeŋndo hoo?

Yɛɛ Cho yɛ Sabu Mɛlɛkaa le Chieeŋndo hoo?
  • Yɛɛ cho yɛ sabu Mɛlɛkaa le waŋchieeya?

  • Vɛɛ Mɛlɛka sɔla yɛ simullo?

  • Vɛɛ yoomoo o lɛŋndeŋ choo wa yɛ niŋ o chilaŋ niŋ?

1. Yɛɛ cho yɛ sabu Mɛlɛkaa le chieeŋndo hoo?

SABU Mɛlɛkaa le chieeŋndo hoo cho bɔɔ suɛi kɛndɛ bɛndu. Chɛhowa yeema mi waŋnda wa o chieeŋndo hoo choo a nyaale, nduyɛ ma wa o kɛndiaa niŋ. Baabuiyo dimi aa, “Mi Mɛlɛka Yaawɛɛ o tual kpeloo o fondaŋndo diolaŋ aa Idɛŋ.” Okoŋ, “Mi Mɛlɛka tosa mi yɔmnde i wul . . . yɔm o yɔm naŋ le tofa nduyɛ, mbo naŋ le dioo mi i wul.” Okoŋ, mɛɛ o toosiaa Adama nda Ifi, mbo kɛsi nda o kpele kɛndɛ bɛndu koŋ niŋ. Mbo dimul nda aa, “La violu chuauwa mi la kuii mi la pɛ o chieeŋndo choo, nduyɛ mi chieeŋndo wa nya o ba bɛŋgu.” (Chɛnɛsee 1:​28; 2:​8, 9, 15) Sabu Mɛlɛkaa wa ni maa, waŋndachieeya violu chuauwa, ma kuii tau okoŋ, ma tosa mi chieeŋndo kpou simnuŋ kpele hɛnɛkiɔɔ. Nduyɛ, mi visiaa kpou wa nda o ba bɛŋgu.

2. (a) Vɛɛ naŋ looku yɛ sina maa sabu Mɛlɛkaa le chieeŋndo hoo cho peelɔŋ? (b) Nɛɛ yaa Baabuiyo dimi yɛ maa a cho wa achal lefafɛɛŋ?

2 A yiyaŋ pa lekɛndɛi maa sabu Chɛhowaa le mi waŋndachieeya huŋ wa achal o kpele hɛnɛkiɔɔ niŋ o chieeŋndo choo yɔŋnuŋ niŋ? Mi Mɛlɛka pila dimi o Baabuiyo niŋ aa, “Nyɛ ya I dimi maa o cho yɔŋnɔŋ ndo, mɛɛ mi tosa mbo yɔŋnuŋ.” (Aisaya 46:​9-11; 55:​11) Lekɛndɛi, sabu Mɛlɛkaa le chieeŋndo cho yɔnɔŋ. O dimi maa o “toosiaa chieeŋndo hoo le mbo wa fondo fuu le.” Kɛ o “toosiaa ndu le mi waŋndachieeya wa achal lechoo.” (Aisaya 45:​18, NW) Waŋchieeyaa suu kuɛɛ Mɛlɛka yeema yɛ le ma wa achal o chieeŋndo hoo choo? Nduyɛ, le vɛɛ kpɛ o yeema yɛ nda ma wa achal lechoo? Baabuiyo muli aa, “Wanaa cho sakpo Mɛlɛka o hɔl la nda, a cho wa o lɛŋnde Mɛlɛka chua buŋgɛi leŋ niŋ le fɛɛŋ a fɛɛŋ.”Sam 37:​29; Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 21:​3, 4.

3. Sɔɔŋ kɔl tambɛi kuɛɛ cho yɛ hau yɔŋnɔŋndo o chieeŋndo hoo choo? Nduyɛ, nyuuniaala suu kuɛɛ waŋnda nyuna yɛ?

3 Naapila cho chɔɔ kpendekele maa hei yɔŋnuŋ ndɔ le. Mɛɛ naŋ suaa naa yɛ, waŋnda cho naalaŋ a piɔmndo. Waŋnda cho vɛlɛ chɔulabalaŋ a diuwaŋndo. Mɛɛ isɔɔ yɔŋnuŋ ni. Kɛ o kpeekpei niŋ, o cho tuu Mɛlɛka le cho hoo le mi chieeŋndo wa mɛɛ naŋ cho ndu naa chɔɔ yɛ le. Le hei, mi waŋnda nyuna aa, Mɛɛ yɛɛ yɔŋnuŋ yɛ niko? Le yɛɛ hɛnaŋ Mɛlɛkaa cho wɔ yɔŋnɔŋ te? Yau o yau cheleŋ nɔla mbo dimul naa sabu koŋ te, kanifuule, choo choo di o fondaŋ Mɛlɛkaa kpundɔɔ hoo kanduŋ ni.

KUƐƐ YAAMƆƆNƆƆ CHƐŊ YƐ?

4, 5. (a) Nɛɛnɛ ndoo soo yɛ naa Ifi cha o ikɛu? (b) Vɛɛ wana ve paandu viinɔ le wo looku yɛ simnɔŋ viinɔɔ?

4 Yau tasoo o Baabuiyo niŋ chɔm naa wana simul Mɛlɛka o kpeloo niŋ Idɛŋ ndo. O veelu wana koŋ aa, “kɛuwo.” Kɛ o ve kɛu kpeekpei le. Yau mɛɛlaa o Baabuiyo niŋ ndu tɛɛsiaa ndu aa, ‘masa nyinaa wɔɔŋnda. Ndu ko nɔ vɛlɛ diolaŋ ni aa, Setana. Ndu hui ŋwaŋndachiee kpou ma tosa yɔŋ wɔɔŋndo ni.’ O veeluŋ vɛlɛ aa, “kɛu paandu paandoo.” (Chɛnɛsee 3:​1; Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 12:​9) Maalikɛinɔɔ hoo nɔ yoomuaŋ. Nduyɛ, o inyinaya o cho ni. Ŋ nɔla miŋ che ndu le. Ndu soliŋ kɛuwo kpeku ni mbo suaa o Ifi lo. O cho ko mɛɛ waŋndo wa naa suɛi o alaadioo choo o chiɛi lakonaa niŋ yɛ. A ve ndu chɔ le, kɛ ma tuei diom ndɔɔ o alaadioo niŋ sanaa. Kɔndɔfili bii num te. Lende koni Setana bɛɛ tosa ni. O wa choo choo teleŋ Mɛlɛka wa chieeŋndo hoo toosiaa le ŋwaŋndachiee wo.—Choobu 38:​4, 7.

5 Nyɛ o nyɛ Chɛhowa toosiaa, o choŋnuŋ nyɛkɛndɛ walaŋ. Mɛɛ nɛɛnɛ toosiaa yɛ niko “Setana,” “Nyina Wɔɔŋndo” hoo? O maalikɛiyaa Mɛlɛka toosiaa wa tɛɛŋ, mi opilɛ siiŋguŋ ndupila Nyina Wɔɔŋndo. Vɛɛ hei looku yɛ yɔŋnɔŋ? Le ndi biyɔɔ bila, ŋ tuuwɔ ndi naa. Hau bɛɛ, mi wana ve paandu viinɔ le wo simnuŋ viinɔɔ. Vɛɛ hei looku yɛ yɔŋnɔŋ? Te o yɔŋ pɛ mbo wa yiyaŋndo lɔɔlɔɔ a sɔɔŋ le viiyoŋ okɔɔ, nduyɛ, mi yiyaŋ koŋ pɛ ndu o kɔl cha, icho ndu nyindɔɔ mbo kɔ tosa viileŋ.—Nuawɔ Chemisi 1:​13-15, NW.

6. Vɛɛ maalikɛinɔ Mɛlɛka toosiaa hoo wo looku yɛ simnɔŋ Setana Nyina Wɔɔŋndo?

6 Mɛɛ naa i yɔŋnuŋ a Setana Nyina Wɔɔŋndo ni. Mbo tuɛi kpendekele nyɛ Mɛlɛka dimul Adama nda Ifi wo. Ndu cho ni, le ma velu ŋchuau ma pɛ o chieeŋndo choo cha nda chuauwaa ndaa. (Chɛnɛsee 1:​27, 28) Okoŋ, mi Setana yiyaŋ maa o bɛnda mi waŋchieeya haa kpou piɛi ndu, kɛ a piɛi Mɛlɛka le. Le hei mi yiyaŋ wɔɔŋndo pia ndu o kɔl cha. Mɛɛ tuu wɔɔŋndo hoo pɛ ndu o kɔl cha, mbo chaŋ nɛilaŋ nuuviaa le nyɛ o yeema wo tosaa. Okoŋ o hui Ifi ni mbo dimul ndu choolaŋ a Mɛlɛka okɔɔ. (Nuawɔ Chɛnɛsee 3:​1-5.) Mɛɛ o tosa yɛ suɛi hei, mbo simnuŋ “Nyina Wɔɔŋndo.” Ndu sim ni, wana dimi choola di waŋnda laŋ. Le kaa pilɛ koŋ kpe, mbo sɔla vɛlɛ veelɔŋndo aa, Setana. Ndu sim ni, “Wana simul waŋndo wo.”

7. (a) Le yɛɛ Adama nda Ifi vi yɛ? (b) Le yɛɛ chuauwaa Adama wa bɛɛ hindu yɛ, ma yuwa, nduyɛ ma vi?

7 Mɛɛ Setana dimul Adama nda Ifi choolaŋ, ma yaŋ ndu nilaŋ okoŋ, ma kɛɛ Chɛhowa diikɔŋndo. (Chɛnɛsee 2:​17; 3:​6) Yɛɛ wa yɛ fulamakɔɔlioo mɛɛ nda kɛɛ Chɛhowa diikɔŋndo? Mɛɛ nda kɛɛ Chɛhowa diikɔŋndo, ma wu pɛ, a mɛɛ Chɛhowa dimi yɛ koni. (Chɛnɛsee 3:​17-19) Adama ve lɛ wana walaŋ te mɛɛ o tosa hakioo. Lelaŋ chuauwaa nduaa bɛɛ, wanaa lahakiaa nda cho ni. (Nuawɔ Luomaŋnda 5:​12.) Ŋ tuu hei a kowii luaa ŋkpilikioo. Te kowiiyo wa pɛ o sakɛi, kpilikioŋ bɛɛ ŋ sakɛi ŋ wa ni. Mɛɛ lende ko naa waŋchieeya hau bɛɛ cho ni. Naa kpou wanaa “lahakiaa” naŋ cho ni, kanifuule, o Adama niŋ naŋ fula ni. Le saboo hoo waŋchieeya hau kpou hindu ni, ma yuwa, nduyɛ ma vi. (Luomaŋnda 3:​23)

8, 9. (a) Vɛɛ Setana simullɛ Mɛlɛka? (b) Le yɛɛ Mɛlɛka dii Setana o foofo koŋ choo le?

8 Mɛɛ Setana luɛi nila kalulaŋ, mbo tosa mi Adama nda Ifi tosa hakioo a Mɛlɛka. Di Chɛhowa nɔ le mbo wa masa wo o simul ni. Diomnda suu maa vɛɛ o dimi yɛ o hei kɔɔli? Mi Setana dimi aa, ‘Masa wɔɔŋndo Mɛlɛka cho ni. Choolaŋ Mɛlɛka dimul wanaa nduaa ni. O tosal nda sɔɔŋ kɛndɛ le. O bɛnda pɛŋ mi wanachioo wa o masale Mɛlɛkaleŋ bɛŋgu le. Wanachioo nɔla mbo tuu a bandɔ nyɛ o nyɛ o yeema pɛ tosaa, o kɛndɛ ni, o wɔɔŋ ni. Te wanachioo wa pɛ o masale nileŋ bɛŋgu, o wa o kɛndɛ mbo hiau waa o masale Mɛlɛkaleŋ bɛŋgu.’ Yɛɛ Mɛlɛka cho yɛ niko tosa a simul komal ndu hoo wo? Waŋnda apum yiyaŋ maa, ndoo nɔ mi ndoo dii Setana, Adama, vɛlɛ a Ifi o foofo koŋ choo. Kɛ te ndoo tosa lende pɛ, Setana ndoo sɔla niŋ pa mulioo le simul o simul hoo Mɛlɛka wo? Koŋ ndoo chɔm niŋ pa maa Mɛlɛka kpeekpei nɔ dioo le waa masa ni?

9 Wana sakpoo Chɛhowa cho ni. O kilu yamɛi le kiolɔɔ leŋ te. Nyɛ koŋ tosa ni o dii wanaa tɛɛndaŋ ndu haa wa o foofo le. Mbo Kɛɛsiaa maa teleŋndo yeemaŋ tau le mbo muli simul Setana simul ndu hoo wo. Ndoo yeema vɛlɛ mi ndoo chɔm Setana kpendekele maa wana lachoowaa o cho ni. Lelaŋ Mɛlɛka mal waŋchieeya ni ma wa hau o masaleŋ choo Setana o babɛŋgu. Le yɛɛ Chɛhowa chɛllɛ mi i waa naa wa yɔŋnɔŋndo? Nduyɛ, le yɛɛ o cho yɛ teleŋ bɛndu waa naa chuaa le suɛi kalɛi chiiyo? Ŋ cho hunɔɔ pɛɛku a ndi okɔɔ o buŋgɛi 11 niŋ o yauwo hoo niŋ. Kɛ yiyaŋndɔ a hei okɔɔ. Paale pilɛ bɛɛ Setana ke Adama nda Ifi nyɛ o nyɛ le. Baa ndoo bɛnda pa mi ndaa laalaŋ nyɛ Setana dimul nda wo? Nyɛ o nyɛ kɛndɛ ndaa nɔ, Chɛhowa ke nda ni. Ndoo bɛnda pa maa laalaŋ nyɛ Setana dimul nda wo maa wana lachoowaa Chɛhowa cho ni? Te ndoo yɔŋ pɛ aa num, yɛɛ ŋ wa yɛ tosa?

10. Yɛɛ ŋ nɔ yɛ ma tosa le chɔmndo maa wana lachoowaa Setana cho ni?

10 O bɛnda miŋ yiyaŋ a nyunalaŋ ndaŋ okɔɔ kanifuule, naa bɛɛ simulta waa naa la komal naa hau. A tonya, a nɔ suŋsuŋ dioo le ma sim Chɛhowa kɔɔli le Setana mulullo le simul o simul Chɛhowa wo. A nɔla ma chɔm Setana maa wana lachoowaa o cho ni, te o yɔŋ pɛ ma chɛl maa Chɛhowa cho masa numndo ni. (Sam 73:​28; nuawɔ Pulɔwaa 27:​11.) Waŋchieeya kɛmɛ chuu chɔm te laŋ cho hau o chieeŋndo choo ni. Kɛ icho bɔɔ suɛi kɔl tambɛi le sinaa maa waŋnda nyɛɛmbuii nii koni chɛl hau le waa Chɛhowa kɔɔli ni. Lelaŋ nyunaa hoo fula ni aa, Baa lende kpeekpei Baabuiyo pɛɛku ni maa Setana cho hau masa chieeŋndo hoo ni?

NƐƐNƐ CHO YƐ MASAA LE CHIEEŊNDO HOO?

Te ndoo ve aa Setana le nɔ masɛi chieeŋnde hei kpede le, ndoo nɔla pa mi ndoo ke Chiisu ndi?

11, 12. (a) Vɛɛ tɔɔndaŋ komal Chiisu wo chɔm yɛ maa Setana cho masaa le chieeŋndo hoo ni? (b) Yɛɛ cheleŋ chɔm yɛ maa Setana cho hau masaa le chieeŋndo hoo ni?

11 Kɔndɔfili bii pɛŋ Chiisu mbo sɛɛŋgiaa maa Setana le cho masa chieeŋndo hoo le. O teleŋ pum niŋ, mi Setana chɔm Chiisu lɛŋnde o chieeŋndo choo vɛlɛ a sulta cho leniŋ ndaŋ kpou. Mi Setana dimul Chiisu aa, “Te a baŋ wulaŋ ma sooluu ya pɛ, muŋ kpou I ke num.” (Maatiu 4:​8, 9; Luku 4:​5, 6) Yiyaŋndɔ a hei okɔɔ. Te ndoo yɔŋ pɛ aa o cho Setana le cho masaa le chieeŋndo hoo le, Setana ndoo nɔla pa mi ndoo hiŋ a tɔɔndaŋ waa lende naa Chiisu cha? Chiisu sɛɛŋgiaa maa Setana le cho masɛi chieeŋnde hei bolleŋ te. Te ndoo yɔŋ pɛ aa o cho Setana le cho masɛi hei baa kɔɔli le, Chiisu wa wulaŋ baŋɔɔ mi ndoo piɛi ndu.

12 Tonya icho ni maa Chɛhowa cho Mɛlɛka kpou kpou wo ni nduyɛ, ndu toosiaa nyɛ o nyɛ fee ni. (Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 4:​11) Kɛ o wa bɛɛ lende, fondaŋ o fondaŋ cho o Baabuiyo niŋ mbo dimi aa Chɛhowa, te koŋ te Chiisu Kiliti le cho masaa le chieeŋndo hoo le. Mi Chiisu dimi pɛŋ maa Setana cho “masaa le chieeŋndo hoo ni.” (Chɔŋ 12:​31; 14:​30; 16:​11) Baabuiyo veelu Setana Nyina Wɔɔŋndo aa, “mɛlɛka le chieeŋ yɔŋ wɔɔŋndo hoo.” (Kɔliŋtiaŋ Diiŋ Ndɔɔ 4:​4) Mi kiilanɔɔ Chɔŋ poonyiaa aa, “Chieeŋndo hoo kpede o cho Masa Nyinaa Wɔɔŋnda o ba bɛŋgu.”—Chɔŋ Tasoo 5:​19.

VƐƐ MASƐI SETANA VE CHO YƐ HUNƆƆ FAŊAŊ?

13. Le yɛɛ naŋ yeema yɛ chieeŋ sɛnɛiyo?

13 Wɔsi o wɔsi, kpundɛla chieeŋndo hoo la cho tuŋ hiouwɔɔ lachi a kuiyo. Puaa chɔuwa cho o lelɛŋ o lelɛŋ niŋ. Kɛ a koŋ kpou, a tiuba ma chii chɔulaŋ a wanaa yɔŋ wɔɔŋnda le. Wanaa cho hau kilta lemasalaŋ nda bɛɛ, yalaa nda cho ni. A cho vɛlɛ wanaa sakpo le. Simlachiaa o piɛiye niŋ bɛɛ, a cho wanaa sakpo le. Wanaa kei kpundɛlaŋ mɛlioo wa bɛɛ cho a hɔbɛi. Chieeŋndo kpede cho o tambɛi nduyɛ, a nɔla ma miŋgi ndu toosiaa le. Baabuiyo dimul naa maa, teleŋ Mɛlɛka cho hunɔɔ faŋa wanaa dɛnɛwɔɔŋnda wo cho niŋ kpɛɛluŋ. Nduyɛ, a chɔu ndɔɔ o cho hunɔɔ hei tosa ni. Diola chɔuwo hoo aa Amakɛdɔŋ. Te keŋ yɔŋnuŋ pɛ, chieeŋndo hoo cho miiŋgu nyɛkɛndɛi nduyɛ, wanaa sandaa wa niŋ lechoo ni.—Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 16:​14-16.

14. Nɛɛnɛ Mɛlɛka yulu yɛ iso le waa Masa o Masale Ndɔleŋ choo? Nduyɛ, vɛɛ ndii dimiŋ yɛ sindɛ pa?

14 Chiisu Kiliti Chɛhowa yulu iso ni le waa Masa o Masale Ndɔleŋ choo o choo choo niŋ. O sindɔɔ niŋ pa mi Baabuiyo dimi maa poo vialuŋ niŋ le naa. Mbo dimi vɛlɛ aa, “O wa niŋ wana bɛndu, nduyɛ, a veelu ndu niŋ aa, Mɛlɛka Bɛndoo, Po ndɔɔ. Masanɔɔ Mɛlɛka cho tosa mbo wa masaa o foofo Deeve finya ndɔ mamaa choo. O wa niŋ masa bɛndoo waŋnda Isɔluɛi choo le fɛɛŋ a fɛɛŋ. Nduyɛ, masale ndɔleŋ le nɔ niŋ lamɛɛlu le.” Luku 1:​32, 33. Teleŋ Chiisu wa o chieeŋndo hoo choo wo, mbo pɛɛku buɛiyaa nduaa le ma piɛi a masaleŋ ndeŋ okɔɔ. Mbo dimul nda maa a wa piɛileŋ pɛ, a dimi naa aa, “Masale numndeŋ le huŋ. Hɛnaŋ numndo yɔŋnuŋ o lɛŋndeŋ choo mɛɛ o cho o choo choo niŋ yɛ.” (Maatiu 6:​10, NW) O yauwo hoo niŋ, ŋ cho suŋsuŋ hunɔɔ pɛɛku a Masale Mɛlɛkaleŋ ndeŋ okɔɔ. Nduyɛ, masaleŋ ndeŋ le cho hunɔɔ masɛi waŋchieeya kpou faŋa o chieeŋndo hoo choo. Te Mɛlɛka huŋ faŋa masɛi chieeŋnde hei pɛ, Masale ndɔleŋ le cho niŋ wa o chieeŋndo hoo choo lefafɛɛŋ ni. (Nuawɔ Daaniɛɛ 2:​44.) Okoŋ, Masale Mɛlɛkaleŋ le cho chieeŋndo hoo tosa kpele hɛnɛkiɔɔ.

CHIEEŊ SƐNƐIYO CHO NIŊ KPƐƐLUŊ

15. Yɛɛ cho yɛ “chieeŋ sɛnɛiyo”?

15 Baabuiyo ke naa tiindaŋndo. Mbo dimi aa, ‘Mɛlɛka chuel naa buŋgɛi le naa kioo choo choo sɛnɛiyo a chieeŋ sɛnɛiyo. Loŋ ndu ndu, nyɛ o nyɛ fee kɔlaŋ o nɛi sakpo. Buŋgɛi naa ŋ cho Mɛlɛka chumndo le tosaa ve, ndi cho hei ni.’ (Pitɛ Diiŋ Ndɔɔ 3:​13) Naapum te Baabuiyo soo pɛ a “chieeŋndo” okɔɔ, o sim maa waŋchieeyaa cho achal le choo wa. (Chɛnɛsee 11:​1) Lelaŋ te Baabuiyo soo pɛ a “chieeŋ sɛnɛiyo” okɔɔ, koŋ cho ni maa waŋchieeyaa Mɛlɛka hini kɔl le waa achal o kpele hɛnɛkiɔɔ niŋ o chieeŋndo choo wa.

16. Yɛɛ Mɛlɛka dimi yɛ le waŋchieeya kioo? Nduyɛ, yɛɛnɛ fɛŋ ŋ nɔ yɛ ma tosa le ke koŋ sɔlaa?

16 Mi Chiisu dimul buɛiyaa nduaa maa o chieeŋ sɛnɛiyo niŋ, wanaa Mɛlɛka hini kɔl a nda wa sɔla niŋ “yoomu kpeekpeiyo o nɔ lamɛɛlu le wo.” (Maki 10:​30) A yandii kumbi Baabui numndo o Chɔŋ 3:​16; vɛlɛ a 17:​3, ma nua nyɛ Chiisu dimi le miŋ tosa wo, le sɔlaa yoomu kpeekpei nɔ lamɛɛlu le wo. Kandu niko Baabuiyo yaasiaa le ma che tɔnɔla wa niŋ o chilaŋ niŋndaŋ. Wanaa Mɛlɛka hini kɔl a nda wa tuɛi niŋ yoomoo yeela o kpele hɛnɛkiɔɔ niŋ o lɛŋndeŋ choo.

17, 18. Le yɛɛ o bɛnda yɛ miŋ nɔ tiindaŋndo maa kɔlnyuloo a manda Mɛlɛka wo cho wa ba o ba fee o chieeŋndo choo?

17 Dɛnɛwɔɔŋndo, chɔulaŋ, sawa tɛɛmbaa, vɛlɛ a sɔŋgɔlaŋ, la ve lɛ niŋ te. “O bendu lɛ tiŋ te, mi Mɛlɛka tosa mi wanaa dɛnɛ wɔɔŋnda a lo pɛ. . . . Kɛ wanaa tuisiaŋ nda, nda lɛŋnde Mɛlɛka chua buŋgɛi leŋ le wa niŋ nyɛ nda ni.” (Sam 37:​10, 11) Kɔlnyuloo cho wa o chieeŋndo choo kanifuule, ‘Mɛlɛka cho tosa mi chɔulaŋ la chuu ba o ba fee o chieeŋndo choo.’ (Sam 46:​9; Aisaya 2:​4) Mɛɛ okoŋ, “wanaa cho sakpo Mɛlɛka o hɔlla cho kuii tau nduyɛ, a cho wa achal o kɔlnyulu bɛndoo niŋ o lɛŋndeŋ choo lefafɛɛŋ.”—Sam 72:​7, NW.

18 Chɛhowa cho buɛiyaa nduaa manda, kpundɛ komal lɛ niŋnda le. Mɛɛ Isɔluɛitiiya wa o sindɔɔ niŋ yɛ koni, teleŋ o teleŋ ndaa diikuŋ pɛ Mɛlɛka, kpundɛ ndoo komal nda le. (Lɛvitikɔɔ 25:​18, 19) Nuawɔ se suɛi kɛndɛ bɛndu wa niŋnde, le waa o manda Mɛlɛkaa bɛŋgu o kpele hɛnɛkiɔɔ niŋ.—Nuawɔ Aisaya 32:​18; Makal 4:​4.

19. Le yɛɛ naŋ dimi yɛ maa nyɛdiaa cho wa o hɔbɛi o chieeŋ sɛnɛi Mɛlɛkaa niŋ?

19 Nyɛdiaa le pɛŋ ve lɛ niŋ te. Mi yau ŋchondoo dimi o Sam 72:​16, NW aa, “Nyɛdiaa wa niŋ o hɔbɛi o chieeŋndo choo.” O wa niŋ “o piaa cha o pemboŋ choo mbo wa talaa.” Chɛhowa Mɛlɛka cho wanaa sandaa dɔuwɔɔ sala nduyɛ, “nyɛdiaa cho wa wulɔɔ o lɛŋndeŋ choo a bandɔ.”—Sam 67:​6, NW.

20. Le yɛɛ naŋ nɔ yɛ tiindaŋndo maa chieeŋndo kpede cho simnɔŋ kpele hɛnɛkiɔɔ?

20 Chieeŋndo kpede cho simnɔŋ kpele hɛnɛkiɔɔ. Chiɛɛla kɛndɛlaŋ la wa niŋ loŋ. Mɛlɛka cho vɛlɛ chieeŋndo hoo miŋgi kpele hɛnɛkiɔɔ mɛɛ o wa paandu yɛ tuupa mi wanaa lahakiaa tɛɛmbuu ndu. (Nuawɔ Aisaya 65:​21-24; Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 11:​18) Mɛɛ wɔsioŋ cho wa kɔlaŋ a hiouwɔɔ fau, lende ko kpele hɛnɛkiɔɔ cho wa kɔlaŋ a pɛŋgɛlaŋndo ni tei mi chieeŋndo kpou simnuŋ o kɛndɛ maa kpeloo Idɛŋ. Nduyɛ, Mɛlɛka cho “tosa mi wana o wana hini kɔl.”—Sam 145:​16.

21. Yɛɛnɛ chɔm yɛ maa kɔlnyuloo cho wa visiaa tɛɛŋ a waŋchieeya?

21 Kɔlnyuloo cho wa visiaa a waŋchieeya tɛɛŋ. Visiaa biyaa a visiaa chieeniŋnda dia niŋ nyɛdiaa naapilɛ. Nduyɛ, visiaa mɛli hau kpundɛlaŋ nda bɛɛ, chɛlɛkpɛ lendoo nɔ lɛ niŋ isiooŋ le nda le.—Nuawɔ Aisaya 11:​6-9; 65:​25.

22. Yɛɛnɛ cho yɛ hunɔɔ yɔŋnɔŋ a naalaŋ?

22 Naala ve lɛ niŋ te. Chiisu cho wa Masaa o Masale Mɛlɛkaleŋ choo ni. Nduyɛ teleŋ o wa o chieeŋndo choo wo, mbo siŋgi naala faŋga faŋga. Hoo cho naa chɔmndo maa te o huŋ wa pɛ masaa le chieeŋndo hoo, o cho naalaŋ o chieeŋndo choo kpede chii. (Maatiu 9:​35; Maki 1:​40-42; Chɔŋ 5:​5-9) Mɛɛ okoŋ, “waŋndo bɛɛ o dimi niŋ maa, ‘nyɛ waa nuaa o cho ndu nɛi le.’”—Aisaya 33:​24; 35:​5, 6.

23. Le yɛɛ fulasɛiniŋndo chuu yɛ naa nyaaloo o la kɔl?

23 Waŋvilɛya cho hunɔɔ fulasɛiniŋndo sɔla le ma wa achal lefafɛɛŋ. Wana o wana cho o lɔma piɔmndaŋ niŋ nduyɛ, ma wa o loonɔŋ Mɛlɛkaa niŋ, a cho hunɔɔ fulasɛiniŋndo sɔla. Lelaŋ Baabuiyo dimi ni maa “wana o wana vi, a cho vɛlɛ miiŋgu yoomu, wana kɛndɛ ni, wana wɔɔŋ ni.”—Walta Wanaa Chiisuaa 24:​15; nuawɔ Chɔŋ 5:​28, 29, NW.

24. Vɛɛ ŋ che yɛ le waa o kpele hɛnɛkiɔɔ niŋ o lɛŋndeŋ choo?

24 Chila kɛndɛlaŋ lacho bɔɔ le wanaa chɛl hau ma wa pɛɛkoo a Mɛlɛka Chɛhowa okɔɔ wa, wana toosiaa bɛndoo, nduyɛ, ma wa hɛnaŋ ndɔɔ tosaa wa. Teleŋ Chiisu wa o baŋaa o yɔmndo choo wo, po yɔŋ wɔɔŋndo bɛɛ wa ndu o baŋaa ikɛi. A kpele hɛnɛkiɔɔ hoo okɔɔ Chiisu dimul ndu ni aa, ‘A cho wa a ya latulu o kpele hɛnɛkiɔɔ niŋ o lɛŋndeŋ choo.’ (Luku 23:​43, NW) Lelaŋ, o cho suɛi kɛndɛ le miŋ chɔɔlu pɛɛku a Chiisu Kiliti okɔɔ kanifuule, o ndu niŋ sanaa sɔɔŋ tɔnɔŋ muŋ kpou cho yɔŋnɔŋ ni.