Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

SUƐI LEBOLII 18

‘Nuuviaa Mɛlɛka, a Nɔla Ma Saaluŋ Ndu’

‘Nuuviaa Mɛlɛka, a Nɔla Ma Saaluŋ Ndu’

Mi Pɔɔl tosa ndi tɛtɛlɛ le baltaŋ dɔwɔɔ a wanaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa, nduyɛ mbo tosa siŋgaŋndaŋ le wanaa o komalla malaa

O tɔlnuŋ o Walta Kiilaa 17:​16-34 choo

1-3. (a) Le sabu yɛɛ Pɔɔl ndoo tambu yɛ kɔl tau mɛɛ o fuuluu Atɛŋ? (b) Yɛɛ tamasi ndɔɔ pɛɛku yɛ naa?

 MI PƆƆL tambu kɔl tau mɛɛ o kuɛ Atɛŋ, chiee bɛndoo o Kilisi niŋ. Nduyɛ o chiee bɛndoo hoo niŋ wanaa sinaa dɛniaa bɛnduaa mɛɛ Sokilati, Pilatoo a Alistɔtu ndaa pɛɛku ni. Waŋnda o Atɛŋ niŋ ndaa hɛnaŋ bɔɔ a suɛi Mɛlɛkɛi. Lelaŋ mi Pɔɔl ndoo che piɔmaa ndaa piɛi maa mɛlɛkaa ndaa wa o toŋgola maaŋndaŋ niŋ, o luŋ kpendekele, a o nɛila bɛndulaŋ choo. Pɔɔl ndoo sina mɛɛ Chɛhowa, Mɛlɛka tonyaa ndoo che piɔmnda sooluu wo yɛ. (Ɛsɔ. 20:​4, 5) Chɛhowa tul bɔɔ piɔmnda sooluuwo leyɛ! Lelaŋ Pɔɔl bɛɛ ndoo tul nda leyɛ ni.

2 Mɛɛ Pɔɔl luɛi o lɔɔ Chuuwa niŋ, mi kɔndɔfillo bii ndu a nyɛ o che wo. Mbo cha nyɛm ndaa simi maa velaŋ mɛlɛkaa ndaa Hɛmɛsi wo kpeŋgii ba paaleŋ le dello, o nɛi bɛndu wa le luɛiyɔɔ chiee wo. Lɔɔ wa o piaa cha a fondaŋnda ndaa sooluu mɛlɛkaa ndaa wa. Vɛɛ kiilanɔ dialuŋfulaa hoo wa yɛ yooŋgu kɛndɔɔ dimi o fondaŋ cho hoo o piaa cha a piɛiyii lachoowɛi yo? Baa o cho pa kɔllo biyɔɔ, nduyɛ mbo tosa ndi tɛtɛlɛ le baltaŋ dɔwɔɔ a wanaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa? Baa o cho pa batiuwaa sɔla le waŋnda mala ma nuuviaa Mɛlɛka tonyaa, nduyɛ ma saaluŋ ndu?

3 Mɛɛ Pɔɔl soo o wanaa sinaa dɛniaa bɛnduaa lo o Walta Kiilaa 17:​22-31 niŋ o Atɛŋ niŋ yɛ chɔm maa, mbo chɔm taasioo, bɛɛleŋ, a sina pɛŋgoo. Te ŋ pɛɛku pɛ a tamasi Pɔɔl lo okɔɔ, ŋ tiuba miŋ sina mɛɛ naŋ tosa ndi tɛtɛlɛ le baltaŋ dɔwɔɔ a wanaa yaŋ naa nilaŋ nda yɛ, nduyɛ miŋ mala nda ma bii nyɛ naŋ cho nda pɛɛkoo wo bila.

Waŋnda Pɛɛkoo “o Lɔɔniŋ” (Walta Kiilaa 17:​16-21)

4, 5. Kuɛɛ Pɔɔl ndoo dimi yɛ yooŋgu kɛndɔɔ o Atɛŋ niŋ, nduyɛ wanaa bolii kalaa kuɛɛ ndoo komallɛ?

4 A wɔsi 50 o faŋaŋ Chiisu wo kɔɔli, a mi Pɔɔl kua Atɛŋ o balɔɔ ndɔ lemisiɔnaluei diiŋ ndɔɔ niŋ. Teleŋ Pɔɔl wa Sailaa nda Timoti chumndo Atɛŋ ndo, “mbo kandu suukaŋndo a Chuuwa” a mɛɛ ndoo tosa paandu yɛ. Mbo kua vɛlɛ o tanda pum niŋ, naa o tiuba mbo saaluŋ pilachieeya Atɛŋ a ve Chuuwaa le wa, a “o lɔɔniŋ.” (Walta. 17:​17) Akilopolisi baluaŋndo lɔɔ hoo wa ni. Nduyɛ fondɛi hei ndii wa le hekɛilaŋ tɔ a latiɔɔŋ. Lɔɔ hoo ve ko fondaŋ waŋnda ndaa kua pisioo a yɔŋ piondɔɔ wo le. Fondaŋ waŋnda ndaa chuuŋgiaŋ o luŋ kpendekele wo o wa ni. A mɛɛ yau yaasiaa ŋsɔɔ pilɛ dimi yɛ, fondɛi hei ndaa tosa “sɔɔŋ leyulaŋ, sɔɔŋ lemasaŋ, a sɔɔŋ lanaamoŋ o chiee bɛndu koŋ niŋ ni.” Mi waŋnda Atɛŋ ndaa chuuŋgiaŋ diompilɛ loŋ le suɛi a sɔɔŋ dɛnɛ sinaŋ okɔɔ.

5 Mi Pɔɔl komal wanaa bolii kalaa o lɔɔ niŋ. O wanaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa tɛɛŋ, kundaa Ɛpikulɔɔ a kundaa Sitoki wa nda tɛɛŋ. Wanaa wa o sukuula dɛnɛ sinaa la bɛndulaŋ niŋ, nduyɛ mi ndaa paŋaliaŋ veelaa velle wa nda wa ni. b Kundaa Ɛpikulɔɔ ndoo laalaŋ maa yoomoo a bandɔ o hiŋ ni. Laalaŋ ndaa ndoo tɔlnuŋ o sɔɔŋ muŋ choo: “Sabu cho le sioŋnde nɔɔ le Mɛlɛka le; Nyɛ nɛiyaa cho o piɔm niŋ te; A tiuba ma sɔla nyɛ kɛndɔɔ. Nduyɛ, wana biunuŋ sɔɔŋ dɛnɛ wɔɔŋndoŋ.” Kundaa Sitoki ndaa laalaŋ maa, waŋndo tiuba mbo nɔ yoomu kɛndɔɔ te o soliŋ pɛ yiyaŋ ndɔɔ kpeku le ndu nɛiyo chɔmndo o nyɛ o nyɛ niŋ, nduyɛ maa Mɛlɛka cho kpeekpei le. Kundala tiɔɔŋndaŋ kpou laa laalaŋ a fulasɛiniŋ buɛiyaa Chiisuaa wa pɛɛkoo okɔɔ wo le. Yiyaŋ wanaa sinaa dɛniaa kundala tiɔɔŋnda haa ndaa nɔ wo, wa teŋgeŋ a tonya Baabui Pɔɔl ndoo pɛɛku waŋnda wo.

6, 7. Vɛɛ Kilikiiyaa sinaa dɛniaa haa ndaa tosa yɛ a pɛɛkula Pɔɔl laŋ, nduyɛ vɛɛ nyɛ pilɛ koŋ cho yɛ naa hau yɔŋnɔŋndo?

6 Vɛɛ Kilikiiyaa sinaa dɛniaa haa ndaa tosa yɛ a pɛɛkula Pɔɔl laŋ? Mi waŋnda haa apum veelu ndu aa, “po tombolɛiyo.” (Walta. 17:​18) Mi wana sinaa dɛnɛ pilɛ dimi a diom maKilikiiyo hoo okɔɔ aa: “O tase landɔɔ, diomndo hoo ndoo sim le you pɔmbɔ ndoo kei kulloŋ keenduu wo wo. Nyɔɔ viu bɛɛ le, ma soliŋ ndu vɛlɛ kpeku le wana kei nyɔɔŋ a nyɛdiaalaŋ chɔuviaa haaa mbo fuuluu o lɔɔ niŋndo. Nduyɛ mɛɛ teleŋ tiŋ hiou vɛlɛ, ma soliŋ ndu kpeku o nɛi letale niŋ le wana kei yooŋgulaŋ chɔuviaa, kɛ o biilaŋ bila le wo.” O dimi niŋ, wanaa sinaa dɛniaa haa wa dimioo maa, wana seemɛiyo Pɔɔl wa ni. Kɛ a mɛɛ naŋ cho hunɔɔ pɛɛku yɛ, Pɔɔl tembu kɔl kposoŋ a nyɛ nda dimi hoo a ndu okɔɔ wo le.

7 Nyɛ pilɔɔ hoo kpe yɔŋnuŋ hau Seiyaa Chɛhowaa ni. Teleŋnda bɔɔbɔɔ ma dimul naa diomnda wɔɔŋndaŋ, le mɛɛ laalaŋ naa tɔlnuŋ o Baabuiyo choo yɛ. Le tamaseliiyo, mi wanaa sinaa dɛniaa dimi maa wana chioo a bandɔ o hiŋ ni. Nduyɛ maa num wa wana taasi pɛ, a nɔ ma chɛl keŋ. Ma veelu wanaa laalaŋ hei le wa aa diɔmnda. Mi wanaa sinaa dɛniaa haa tosa mi waŋnda laalaŋ maa, wanaa kei nyɔɔŋ chɔuviaa lɛŋ nda naŋ cho ni, le mɛɛ naŋ dimul nda nyɛ Baabuiyo dimi wo nduyɛ miŋ chɔm nda a nyɛm Mɛlɛka toosiaa woŋ okɔɔ yɛ. Kɛ ŋ tembu kɔl kposoŋ te, ŋ nɔ miŋ soo a tiindaŋndo te ŋ wa pɛ tɛɛsiaa a laalaŋ naa okɔɔ maa yoomoo o lɛŋndeŋ ndeŋ choo, wana taasi bɛndoo Chɛhowa toosiaa ndu ni.—Sɔɔŋ. 4:​11.

8. (a) Yiyaŋ kuɛɛ waŋnda apum ndaa nɔ yɛ a nyɛ Pɔɔl wa nda pɛɛkoo wo okɔɔ? (b) Yɛɛ dimioo hoo ma kua a Pɔɔl Aliɔɔpakɔɔ sim yɛ? (Tofa diomnda chɔɔlaalaŋ.)

8 Wanaa wa o lɔɔ niŋ ma wa Pɔɔl nilaŋ yaŋɔɔ o pɛɛkula o wa nda laŋ, ndaa nɔ yiyaŋ cheleŋ a hei okɔɔ. Ma dimi aa: “Wana che pɛ maa a mɛlɛkaa cheleŋ okɔɔ o cho suɛi ni.” (Walta. 17:​18) Baa a mɛlɛkaa cheleŋ okɔɔ kpeekpei Pɔɔl wa suɛi o waŋnda Atɛŋ lo ni? Suɛi ndaa handu hei Pɔɔl choo ve ndii wɔu bɔɔ. Kanifuule ndii velaŋ a suɛi ndaa handu wana sinaa dɛnɛ pum choo diolaŋ aa Sokilati wo. Mi suɛi nda handu ndu hei choo ve tosa ma kilu ndu yamɛi le piɔmndo sɔlaa. I nɔ mi i bii naa kɔndɔfili le sabu ndaa kuɛ a Pɔɔl Aliɔɔpakɔɔ le ndu nyuuniaa mbo tɛɛsiaa a pɛɛku sɛnɛi o wa suɛi a ndu okɔɔ o waŋnda Atɛŋ lo le. c Vɛɛ Pɔɔl wa yɛ yooŋgu sɛnɛiyo hoo tɛɛsiaa o wanaa ndaa sina haa kposoŋ a Baabuiyo okɔɔ le wa lo?

“Waŋnda Atɛŋ, I Che . . . Nyɛ” (Walta Kiilaa 17:​22, 23)

9-11. (a) Vɛɛ Pɔɔl ndoo kindiŋ yɛ le ndi tosaa tɛtɛlɛ le baltaŋ dɔwɔɔ a wanaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa? (b) Vɛɛ naŋ tuallɛ tamasi Pɔɔl lo kɔɔli o wali dimiaa yooŋgu kɛndɔɔ niŋ?

9 Loonuŋ maa mi Pɔɔl tambu kɔl tau le piɛiyii lachoowɛi ndoo che Atɛŋ nde. Pɔɔl keleŋa wanaa kaŋ chiŋalaŋ le mɛɛ nda wa mɛlɛkaa lachoowaa piɛiyo yɛ le, kɛ mbo bii kɔl ndɔɔ. Le mɛɛ Pɔɔl ndoo chaa suɛi yɛ, mbo pilaŋ wanaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa kɔltaŋ a suɛi nda kpou ndaa chɛlaŋ choo ve okɔɔ. Mbo dimi aa: “Waŋnda Atɛŋ, I che maa o nyɛ o nyɛ niŋ, la landuŋ kɔl le mɛlɛkaa nyaa sooluuwo mbo hiau wanaa cheleŋnda.” (Walta. 17:​22) Mɛɛ dimioo Pɔɔl wa hoo ni maa, ‘I che maa nya kpou la hɛnaŋ bɔɔ a suɛi Mɛlɛkɛi.’ O nɛi taasi niŋ, mi Pɔɔl chandu nda le mɛɛ ndaa kaala suɛi Mɛlɛkɛi yɛ. Mbo sina maa wanaa laalaŋnda lachoowalaŋ la suumiaa kɔltaŋ nda apum, chɛl niŋ tonyaa. I hiou kpou ve, mbo sina maa ndu bɛɛ mbo tosa sɔɔŋ waa lende “le sina lepɛŋndo a laalaŋ lepɛŋ” ndoo nɔ wo.—1 Timo. 1:​13.

10 Le mɛɛ Pɔɔl ndoo tosa ndi tɛtɛlɛ le baltaŋ dɔwɔɔ a waŋnda yɛ, mbo saaluŋ suɛi kpeekpei chɔm maa waŋnda Atɛŋ ndaa kaala bɔɔ suɛi Mɛlɛkɛiyo. Ndi wa yɛ maaŋ nda taŋgul ‘le Mɛlɛka ndaa sina le wo’ piɛiyo ni. Mi yau pilɛ dimi aa: “Naamu Kilikiiya a wanaa cheleŋ wa ni, le maaŋnda ndaa taŋgultaŋ yɔŋgoo o ‘mɛlɛkaa ndaa sina le wa lo.’ Mi ndaa tosa hei kanifuule, ndaa yeema mi ndaa tɛɛmbuu mɛlɛkaa atiŋ kɔllo o piɛile ndaleŋ niŋ te.” Mi che bɛɛ waŋnda Atɛŋ ndaa sina mɛlɛka nda wa piɛiyo wo le, kɛ maaŋ ndaa taŋgullo chɔm kɛsɛ maa ndaa sina maa Mɛlɛka cho yoomu. Mi Pɔɔl soliŋ ndu kpeku, le waŋnda Atɛŋ yooŋgu kɛndɔɔ dimullo. Mbo dimul nda aa: “Mɛlɛka nya cho hoo piɛiyo kɛ la sina ndu le wo, a ndu okɔɔ ya cho nya dimullo ni.” (Walta. 17:​23) Yiyaŋ Pɔɔl lo wa tɛtɛlɛ nduyɛ ndoo nɔ kpaayaa. O ve nda yooŋgu kɛndɔɔ dimullo a mɛlɛka cheleŋ okɔɔ a mɛɛ ndaa yiyaŋ yɛ le. Kɛ o wa nda dimullo a Mɛlɛka ndaa sina le wo okɔɔ. Ndu cho yɛ Mɛlɛka tonyaa ni.

11 Vɛɛ naŋ tuallɛ tamasi Pɔɔl lo kɔɔli o wali pollo niŋ? Te o yɔŋ pɛ miŋ mɛɛndaŋ wanaa naŋ komal o wali pollo niŋnda, ŋ cho saalɔŋ maa waŋnda atiŋ hɛnaŋ a suɛi Mɛlɛkɛi. Le tamaseliiyo, naapum ŋ cho saalɔŋ nyɔɔŋ ŋtiŋ ŋ nda wounuŋ ndoŋ, ŋ nda landu o la ndalo chiɛiniŋ ɔɔ o bɛɛ woŋ, ŋ chɔm kɛsɛ maa a hɛnaŋ a suɛi Mɛlɛkɛi yo. Naapum ŋ dimi aa: ‘I che maa a hɛnaŋ bɔɔ a suɛi Mɛlɛkɛi. I nɔ bɔɔ yeemɛi tau le suɛi o wanaa hɛnaŋ a suɛi Mɛlɛkɛiya lo.’ Te ŋ kindiŋ pɛ le yiyaŋ waŋndo sinaa a piɛiye okɔɔ, hei mala naa miŋ sina nɛi naŋ soliŋ kpeku le suɛi o ndu lo wo. Loonuŋ maa o cho yeemɛi nɛi le cho le waŋnda yamɛi kilullo a piɛile ndaleŋ okɔɔ le. Hau, Kilisiɔŋaa tonyaa a bɔɔbɔɔ wa fɛlɛŋ o piɛiyii lachoowɛi niŋ.

Nuuviaa nɛi tɛtɛlɔɔ le baltaŋ dɔwɔɔ a waŋnda

“Mɛlɛka Cho Levil a Wana o Wana Le” (Walta Kiilaa 17:​24-28)

12. Vɛɛ Pɔɔl ndoo tosa yɛ yɛlɛmiaalaŋ le suɛi o wanaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa lo?

12 Mi Pɔɔl ndoo tosa ndi tɛtɛlɛ le baltaŋ dɔwɔɔ a waŋnda. Kɛ baa mi ndoo tosa ndi vɛlɛ te ndoo wa pɛ waŋnda yooŋgu kɛndɔɔ dimullo? Mɛɛ o sina maa wanaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa wanaa sinaa dɛniaa nda wa ni, nduyɛ maa ndaa sina diom Mɛlɛkaa le, mbo tosa yɛlɛmiaalaŋ o nɛila bɔɔbɔɔ niŋ le baltaŋ dɔwɔɔ a nda. I tase, mbo suaa a sɔɔŋ Baabuiyo dimi woŋ okɔɔ, mi che bɛɛ o soliŋ Baabuiyo kpeku le. I diiŋ nduɛi, mbo chɔm wanaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa maa, nyɛ pilɛ kpe nda cho nda ndaa ni. Nduyɛ pɛɛŋ, mi ndoo soliŋ diomndaŋ ndaŋ, “ŋ” a “naa” kpeku le suɛi o nda lo. I yaa nduɛi, mbo soliŋ sɔɔŋ ŋpum kpeku ŋ wa o yaula maKilikiila ndaa pɛɛku o sukuulaŋ niŋndoŋ le nda chɔmndo kɛsɛ maa sɔɔŋ o wa nda pɛɛkoo woŋ wa o sɔɔŋ ndapila poonyiaa woŋ tɛɛŋ. Ŋ yaasiaŋndɔ niko sɔɔŋ Pɔɔl ndoo pɛɛku waŋnda haa woŋ. Tonyala kuɛɛ ndoo chɔm yɛ a Mɛlɛka waŋnda Atɛŋ ndaa sina le wo okɔɔ?

13. Yɛɛ Pɔɔl ndoo dimi yɛ a kandɔŋ choo choo vɛlɛ a lɛŋndeŋ okɔɔ, nduyɛ yɛɛ ndoo yiyaŋ yɛ a nyɛ ndoo dimi wo?

13 Mɛlɛka toosiaa choo choo a lɛŋndeŋ ni. Mi Pɔɔl dimi aa: “Mɛlɛka toosiaa chieeŋndo a nyɛ o nyɛ cho leniŋndo, ndu cho Masanɔɔ le choo choo a lɛŋndeŋ ni. O cho Mɛlɛka chal o chiɛila waŋchieeya taŋgul taŋ niŋ te.” d (Walta. 17:​24) Choo choo a lɛŋndeŋ hiŋ a ba ndɔ le. Kɛ Mɛlɛka tonyaa toosiaa nyɔɔŋ kpou ni. (Sam 146:​6) Chiɛila waŋchieeya ndaa taŋgultaŋ vɛlɛ a maaŋndaŋ, laŋ mɛlɛka ndaa veelu aa Atɛna wo, a mɛlɛkaa cheleŋ ndaa tiindaŋ ni. Kɛ Mɛlɛka Kpuluŋguma Bɛndoo o toosiaa choo choo a lɛŋndeŋ ndo sul o chiɛila waŋnda chieeya taŋgultaŋ niŋ te. (1 Masaa. 8:​27) Nyɛ Pɔɔl ndoo yiyaŋndo wa ni maa, Mɛlɛka tonyaa cho filioŋ mbo hiau mɛlɛkaa waŋnda chieeya toosiaa, miŋ saaluŋ nda o chiɛila waŋnda chieeya taŋgultaŋ niŋndo.—Aisaya 40:​18-26.

14. Vɛɛ Pɔɔl ndoo chɔm yɛ maa Mɛlɛka tiindaŋ waŋchieeya le?

14 O cho waŋnda chieeya le Mɛlɛka tiindaŋ te. Naamu wanaa ndaa piɛi piɔmnda wa wa ni, nyɛla baa kalalaŋ nda wouwo, kela sɔvɛlaŋ nda chuuwo, nyɛdiaa, mɛŋndaŋ ɔɔ muɛiyaŋ nda chuuwo mɛɛ wana yɔŋ aa piɔmaa kaŋ ndaa yeema nyɔɔŋ muŋ kpou! Kɛ, naapum wanaa sinaa dɛniaa apum o wanaa wa Pɔɔl nilaŋ yaŋɔɔ wa tɛɛŋ ndaa laalaŋ maa, mɛlɛkaa ndaa yeema nyɛ o nyɛ waŋchieeya o ba le. Te lende i cho ni, mɛɛ i cho kpendekele maa, ma chɛl nyɛ Pɔɔl dimi wo maa Mɛlɛka “heuba le mi waŋchieeya ke ndu nyɛ o nyɛ le.” A tonya, nyɛ o nyɛ cho o wanachioo ke wana toosiaa yɔŋ kpou wo le! Kɛ ndu ke waŋchieeya nyɛm nda hau ba woŋ ni mɛɛ paaleŋ, piɔɔ, lɛŋnde kɛndɛleŋ, “yoomoo a nyɛ o nyɛ fee” cho nuaa yɛ. (Walta. 17:​25; Chɛ. 2:​7) Mɛlɛka o ke waŋnda chieeya nyɔɔŋ ndo, tiindaŋ nda le nda nyɔɔŋ sɔlaa o ba le.

15. Vɛɛ Pɔɔl ndoo bii yɛ laalaŋ waŋnda Atɛŋ ndaa nɔ maa a cho a sɔvɛ ma hiau wanaa ve ŋKilikii le wa, nduyɛ suɛi sɔvɛ kuɛɛ naŋ pɛɛku yɛ o tamasi ndɔɔ niŋ?

15 Mɛlɛka toosiaa wanachioo ni. Waŋnda Atɛŋ ndaa yiyaŋ maa nda hiou wa a sɔvɛ a wanaa ve ŋKilikii le wa. Kɛ Baabuiyo tul yoŋgaa kiolɔɔ a kɔɔle naaleŋ, ɔɔ a lɛŋnde naaleŋ okɔɔ leyɛ. (Ditɔnɔ. 10:​17) Mi Pɔɔl bii suɛi kala kalɛi hei o nɛi chaa niŋ, vɛlɛ a taasi. Mbo dimi aa: “O wanachiee tase [Mɛlɛka] toosiaa wo niŋ o soli kaalaŋ kpou o chieeŋndo choo ni.” Naapum mi diomnda Pɔɔl dimilaŋ ndaŋ la tosa mi wanaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa yiyaŋ o laŋ choo. (Walta. 17:​26) Pɔɔl wa suɛi a kona cho o Chɛnɛsee niŋ a Adam okɔɔ wo, finya mamaa le waŋchieeya kpou. (Chɛ. 1:​26-28) Kɛ mɛɛ waŋchieeya kpou fula o finya mamaa pilɔɔ niŋ yɛ, wanachiee kɛ kɛ, ɔɔ lɛŋnde kɛ kɛ cho mi le wa le sɔvɛ mi le hiou chaanda le. Mi wanaa wa Pɔɔl nilaŋ yaŋɔɔ wa bii suɛi kulii o wa nda pɛɛkoo ve bila. Ŋ pɛɛku suɛi sɔvɛi o tamasi ndɔɔ niŋ. Mi che bɛɛ ŋ nɔ miŋ chaa suɛi nduyɛ miŋ chɔm sinapɛŋgoo o yooŋgu kɛndɔɔ dimioo niŋ, kɛ ŋ nɔ vɛlɛ miŋ wa pɔmpɔm le waŋnda tonya Baabuiyo dimullo le halikpeŋ ma chɛl ndu le.

16. Yɛɛ cho yɛ sabu Mɛlɛkaa le waŋnda chieeya?

16 Sabu Mɛlɛkaa cho ni le mi waŋnda chieeya wa o chaŋyɛi kpɛɛluŋnde niŋ a ndu. O yɔŋ bɛɛ aa wanaa sinaa dɛniaa wa o wanaa wa Pɔɔl nilaŋ yaŋɔɔ wa tɛɛŋ, ndaa suukaŋ niŋ paandu le sabu wanachioo cho yoomu wo okɔɔ, kɛ ndaa tiuba ma tɛɛsial wana o wana ndi nyɛkɛndɛi le. Kɛ, mi Pɔɔl chɔm kpendekele tuu Mɛlɛka nɔ le waŋnda chieeya wo. Mbo dimi aa: “O tosa hei le ma nuuviaa ndu. Te a kindiŋ pɛ le ndu nuuviaa, a nɔla ma saaluŋ ndu. O kpeekpei niŋ, Mɛlɛka cho levil a wana o wana le.” (Walta. 17:​27) O cho ikala le Mɛlɛka waŋnda Atɛŋ ndaa sina le wo sinaa le. O baa pilɔɔ choo, o cho landaŋ a wanaa kpeekpei yeema ma saaluŋ ndu nduyɛ ma pɛɛku a ndu okɔɔ wa le. (Sam 145:​18) Loonuŋ maa mi Pɔɔl soliŋ diomndo hoo, “naa” kpeku le chɔmndo maa ndu bɛɛ wa o wanaa ndaa yeema Mɛlɛka “nuuviaa” nduyɛ “ma saaluŋ ndu” wa tɛɛŋ.

17, 18. Le yɛɛ waŋchieeya nɔ yɛ ma sɔɔŋguu Mɛlɛka ikɛi kpɛɛluŋ, nduyɛ yɛɛ naŋ pɛɛku yɛ a mɛɛ Pɔɔl ndoo pilaŋ wanaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa kɔltaŋ yɛ?

17 Waŋchieeya nɔ ma sɔɔŋguu Mɛlɛka ikɛi kpɛɛluŋ. Mi Pɔɔl dimi aa: “Ndu ke naa yoomoo ni. Ndu tosa ni miŋ wa balɔɔ, nduyɛ miŋ wa achal.” Wanaa sinaa dɛniaa apum dimi maa, Pɔɔl wa suɛi a diomnda wana poonyiaa pilɛ diolaŋ aa Ɛpimɛnidisi dimi o wɔsiŋ 600 niŋ tuupa mi Chiisu vialuŋ laŋ okɔɔ. Nduyɛ maa “diomndaŋ ndaŋ la wa la sɔvɛ o naamula lepiɛilaŋ niŋ Atɛŋ.” Mi Pɔɔl chɔm vɛlɛ sabu cheleŋ waŋnda chieeya nɔ ma sɔɔŋguu Mɛlɛka ikɛi kpɛɛluŋndo. Mbo dimi aa: “Mi wanaa nyaa poonyiaa apum dimi aa: ‘Naa bɛɛ chuauwaa nduaa naŋ cho ni.’” (Walta. 17:​28) Waŋchieeya nɔ ma sinaŋ maa, a nɔ ma wa o chaŋyɛi kpɛɛluŋnde niŋ a Mɛlɛka kanifuule, ndu toosiaa wanachiee tase waŋnda chieeya kpou a fula niŋndo ni. Mi Pɔɔl soliŋ yaula maKilikiila ndaa pɛɛku o sukuu laŋ kpeku a taasi, naapum la wanaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa ndaa ke bɛɛleŋ tau laŋ le nda kɔltaŋ pilaŋndo. e Maa Pɔɔl, naa bɛɛ soliŋ yaulaŋ lapum kpeku mɛɛ yaula bundɔŋ lelɛŋndo, yau tɛɛsiaa sɔɔŋ ndo, ɔɔ yaula cheleŋnda bɛnda laŋ. Le tamaseliiyo, naapum ŋ soliŋ diomndaŋ lapum o yau waŋnda ke bɛɛleŋ tau wo niŋ le wanaa cho Seiyaa Chɛhowaa le wa malaa ma che naa naamula lepiɛilaŋ, a laalaŋnda lachoowalaŋ la chɛŋ tum nda.

18 O suɛi nduɛi niŋ kpou, mi Pɔɔl chɔm tonyala sɔvɛlaŋ a Mɛlɛka okɔɔ, nduyɛ mbo tosa yɛlɛmiaalaŋ le wanaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa kɔltaŋ pilaŋndo. Yɛɛ kiilanɔɔ Pɔɔl ndoo yeema yɛ mi waŋnda Atɛŋ tosa a yooŋgula sɔvɛlaŋ ndaŋ? O dounuŋ tamala le, kɛ mbo hiau lachi a suɛi o nda lo.

‘Waŋnda Ba o Ba Fee Nɔ Ma Mal Yɔŋnda Ndala Wɔɔŋndaŋ’ (Walta Kiilaa 17:​29-31)

19, 20. (a) Vɛɛ Pɔɔl ndoo chɔm yɛ kpendekele maa taasi cho o piɔmnda piɛiyo niŋ te? (b) Sɔɔŋ kuɛɛ wanaa wa Pɔɔl nilaŋ yaŋɔɔ wa ndaa nɔ yɛ ma tosa?

19 Pɔɔl wa o bɛɛndiaŋ le wanaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa yoomuaŋ lueiyo le ma tosa wallo o nyɛ o wa nda dimullo wo choo. Mɛɛ Pɔɔl wa suɛi a sɔɔŋ o soliŋ kpeku o yaula maKilikiila ndaa soliŋ kpeku o sukuu laŋ niŋndo okɔɔ, mbo dimi aa: “Lelaŋ, mɛɛ naŋ cho chuauwaa Mɛlɛkaa yɛ, ŋ nɔ miŋ yiyaŋ maa Mɛlɛka cho maa ŋkoolii ɔɔ kaniŋ humbu ɔɔ maa pou le. Mɛlɛka cho maa nyɛ wanachioo toosiaa a ba ndɔ wo le.” (Walta. 17:​29) Mɛɛ te o yɔŋ pɛ maa o velaŋ Mɛlɛkaa niŋ wanachioo toosiaŋ ni, vɛɛ piɔmaa nɔ haa velaŋ wanachiee le wa simnuŋ yɛ Mɛlɛka? Mi taasi Pɔɔl ndoo nɔ hoo le sɔɔŋ tɛɛsiaa wo chɔm kpendekele maa, taasi cho kposoŋ o piɔmnda piɛiyo niŋ te. (Sam 115:​4-8; Aisaya 44:​9-20) Dimioo hoo aa, “ŋ nɔ miŋ” chɔm maa, tosaa Pɔɔl wa ndi tɛtɛlɛ ni le mi wanaa ndoo ke sila kala kalaa hoo wa dɔu ndu o wali niŋ.

20 Mi Pɔɔl chɔm ndi kpendekele maa wallo kalaŋ ndoo yeemaŋ ni le hei dɔwɔɔ o wali niŋ. Mbo dimi aa: “A tonya, waŋnda wa paandu sɔɔŋ muŋ tosaa a ve o sina choo le [yiyaŋndo maa mi Mɛlɛka hini kɔl a wanaa piɛi piɔmnda wa]. Nduyɛ Mɛlɛka bii nda tɔɔyaŋ te. Kɛ suŋ suŋ niŋ, o cho waŋnda ba o ba fee dimullo maa a mal yɔŋnda ndala wɔɔŋndaŋ.” (Walta. 17:​30) Mɛɛ wanaa wa Pɔɔl nilaŋ yaŋɔɔ wa tuei maa a nɔ ma mal yɔŋnda ndala wɔɔŋndaŋ, mi kɔndɔfillo bii dɔɔ apum. Mi suɛi o yɔŋgu hei ve chɔm kpendekele maa le Mɛlɛka yoomula ndalaŋ la wa ni, nduyɛ maa a cho hunɔɔ kona dɔunuŋ naa ndu chua. Ndaa nɔ ma nuuviaa Mɛlɛka, ma pɛɛku tonya cho a ndu okɔɔ wo, nduyɛ mi yoomula ndalaŋ la chɛlaŋ a tonya cho o diom ndɔɔ niŋndo. Le waŋnda Atɛŋ, hei ndii sim ni maa, ndaa nɔ ma sina maa hakioo i cho ni le mɛlɛkaa lachoowaa piɛiyo, nduyɛ ma mulu ndu kɔɔ.

21, 22. Diomnda kuɛɛ Pɔɔl ndoo mɛɛlu yɛ dimi, nduyɛ yɛɛ nyɛ ndoo dimi wo pɛɛku yɛ naa hau?

21 Mi Pɔɔl siou suɛi nduɛi a diomndaŋ ndaŋ aa: “[Mɛlɛka] kɛsi paaleŋ, nduyɛ mbo hɛli waŋndo le mbo huŋ kɔɔsa a wana o wana cho o chieeŋndo choo o sandei choo. Mbo miŋgi wana koŋ yoomu, le waŋnda kpou chɔmndo maa suɛi hei nɔ le yɔŋnɔŋndo.” (Walta. 17:​31) A tonya, paale kɔɔsɔleŋ le cho o nɛi. Nuawɔ se mɛɛ i cho suɛi sɔvɛ le miŋ nuuviaa Mɛlɛka tonyaa suŋ suŋ, nduyɛ miŋ saaluŋ ndu yɛ! Pɔɔl chɔm wana nda yulu isu le waŋnda kɔɔsɔɔ wo le. Kɛ mbo suaa nyɛɛmbɔ a wana cho hunɔɔ kɔɔsɔ a waŋnda wo maa, o wa o lɛŋndeŋ choo mbo sɔla piɔmndo, nduyɛ mi Mɛlɛka miŋgi ndu yoomu!

22 Suɛi mɛɛlɛi Pɔɔl yɔŋgu hei ve tiuba mi i pɛɛku naa hau sɔɔŋ tau. Ŋ sina maa wana Mɛlɛka yulu isu le waŋnda hunɔɔ kɔɔsɔɔ wo, cho Chiisu Kiliti o sɔla fulasɛiniŋndo wo ni. (Chɔŋ 5:​22) Ŋ sina vɛlɛ maa Paale Kɔɔsɔleŋ le cho wɔsila waa pilɛ laŋ ni. Nduyɛ la cho niŋ kpɛɛluŋ le fuuluuwo. (Sɔɔŋ. 20:​4, 6) Ŋ nɔ Isiooŋ le Paale Kɔɔsɔleŋ te, kanifuule ŋ sina maa le cho wanaa cho lo o laalaŋndo choo wa salalaŋ chuu tau. Peelɔŋ tiindaŋ naŋ nɔ le chila kɛndɛlaŋ sɔlaa wo tɔlnuŋ, o kaama bɛndu ndoo yɔŋnuŋndo choo. Ndu cho yɛ fulasɛiniŋ Chiisu ndoo sɔla wo niŋ!

“Mi . . . Apum . . . Simnuŋ Wanaa Laalaŋnda” (Walta Kiilaa 17:​32-34)

23. Fulamakɔɔlila kuɛɛ yɔŋnuŋ yɛ le suɛi Pɔɔl yɔŋgu ve?

23 Mi nyɛ Pɔɔl dimi hoo wo huŋ a fulamakɔɔlilaŋ tau. Mi waŋnda “apum kandu ndu mamɔɔ” mɛɛ o dimul nda a fulasɛiniŋndo okɔɔ. Mi apum ke ndu bɛɛleŋ, kɛ a tosa kɛɛsiaa le ma wookuŋ okoŋ ma simnuŋ wanaa laalaŋnda le. Lelaŋ ma dimul ndu aa: “Ŋ yeema ma chɔɔlu naa ndi dimul a teleŋ cheleŋ.” (Walta. 17:​32) Kɛ mi apum tosa nyɛ ndoo bɛnda le tosaa wo. Baabuiyo dimi aa: “Mi puaa apum tual ndu kɔɔli ma simnuŋ wanaa laalaŋnda. Dioniisiɔɔ wa waŋndo opilɛ o nda tɛɛŋ. Wana kialaa ŋyamaa o wa o toŋgo kɔɔsɔ wa Aliɔɔpakɔɔ wo ni. Chua pilɛ diolaŋ aa Damalisi, a wanaa cheleŋ bɛɛ wa nda tɛɛŋ.” (Walta. 17:​34) Naa bɛɛ mi sɔɔŋ waa nuaa yɔŋnuŋ naa o wali pollo niŋ. Mi apum mam naa, kɛ mi apum chɔm bɛɛleŋ le nyɛ naŋ dimul nda wo, mi che bɛɛ a wookuŋ te. A koŋ kpou, miŋ naŋ kɔl te apum chɛl pɛ yooŋgu kɛndɛ leMasaa okoŋ ma simnuŋ wanaa laalaŋnda.

24. Yɛɛ naŋ pɛɛku yɛ o suɛi Pɔɔl ndoo yɔŋgu ve niŋ?

24 Te ŋ yiyaŋ pɛ o suɛi Pɔɔl ndoo yɔŋgu ve choo, ŋ tiuba miŋ pɛɛku a mɛɛ ndoo chaa suɛi nduyɛ mbo kindiŋ le yɛlɛmiaalaŋ tosaa le wanaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa kɔltaŋ pilaŋndo yɛ. Le handɔɔ lechoo, ŋ tiuba miŋ pɛɛku le miŋ wa wanaa biuwaŋ, nduyɛ miŋ chaa suɛi o wanaa pɛɛkula lachoowalaŋ la suumiaa wa lo. Ŋ tiu vɛlɛ ba miŋ pɛɛku suɛi sɔvɛ hei. Ndi cho ni, ŋ nɔ miŋ kindiŋ le wanaa yaŋ naa nilaŋ nda kɔllo nɛŋioo, okoŋ miŋ kɛɛ le nda tonya kpeekpei cho o Baabuiyo niŋndo dimullo le. Kɛ te ŋ tol pɛ tamasi Pɔɔl lo kɔɔli, ŋ tiuba miŋ simnuŋ wanaa pɛɛkaa kɛndɛ o yooŋgu kɛndɔɔ dimioo niŋ. O faŋaŋ okoŋ kɔɔli, wanaa cho chilaŋ chuaa o kunda leKilisiɔŋndo niŋ nda bɛɛ tiuba ma simnuŋ wanaa pɛɛkaa kɛndɛ. Hei cho naa kpou bɛɛndiaa le miŋ mala acheleŋnda le ma ‘nuuviaa Mɛlɛka nduyɛ ma saaluŋ ndu’—Walta. 17:​27.

b Tofa kɔfoo hoo “ Kundaa Ɛpikulɔɔ a Kundaa Sitoki.”

c Aliɔɔpakɔɔ wa fondaŋ wana kilaa ŋyamaa o Atɛŋ niŋ ni. Nduyɛ o wa Akilopolisi, o pembei choo baluaŋndo. A soliŋ diomndo hoo, “Aliɔɔpakɔɔ” kpeku le suɛi a fondaŋ kilaa ŋyamaa ɔɔ a pembei okɔɔ. Le hei, wanaa sinaa dɛniaa bɔɔbɔɔ nɔ yiyaŋ teŋgeŋndo a fondaŋ kpeekpei ndaa kuɛ a Pɔɔl lo okɔɔ. Apum dimi maa, o pembei hei choo ɔɔ ikɛi ndaa kuɛ a Pɔɔl ni. Apum dimi vɛlɛ maa, naapum o fondaŋ kilaa ŋyama cheleŋ wa o lɔɔ niŋndo ndaa kuɛ a ndu ni.

d Diom maKilikiiyo hoo, koʹsmos sim ni aa “chieeŋndo.” Kɛ mi Kilikiiya soliŋ ndu kpeku le suɛi a waŋnda chieeya okɔɔ. I cho kpendekele maa, nɛiyo hoo Pɔɔl soliŋ kpeku ni le ndi tosaa tɛtɛlɛ le suɛi o Kilikiiyaa wa ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa lo. Mi che bɛɛ o cho teleŋndaŋ fau le ndoo soliŋ ndu kpeku o nɛiyo hoo choo le, kɛ mbo soliŋ ndu kpeku a boondei hei o nɛi koŋ choo.

e Mi Pɔɔl soliŋ diomndaŋ lapum kpeku o sɔɔŋ kundaa Sitoki, a o nyɛ wana poonyiaa pilɛ diolaŋ aa Aluatɔsi poonyiaa wo niŋ. Wana saaluŋ vɛlɛ diomnda ndoo dimilaŋ o yaula maKilikiila cheleŋ ndaa pɛɛku o sukuu laŋ niŋndo, mɛɛ yauwo hoo nuaa yɛ, Hymn to Zeus (Chondei le Suu), o wana pilɛ o kunda Sitoki wo choo diolaŋ aa Kiliŋti poonyiaa wo.