Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

BUŊGƐI PƐƐKƐI 14

“Waŋnda Kpou Cho Sina Maa Buɛiyaa Niaa Nya Cho Ni”

“Waŋnda Kpou Cho Sina Maa Buɛiyaa Niaa Nya Cho Ni”

“Te la kaaliaŋ pɛ vellaa velle, waŋnda kpou cho sina maa buɛiyaa niaa nya cho ni.”—CHƆŊ 13:​35.

CHONDII 106 Ŋ Nɔŋnuŋ Kaalaa

SƆƆŊ KULLOŊ O BUŊGƐI HEI NIŊ a

Yɛɛ wanaa bɔɔbɔɔ cho Chɛhowa piɛi le wa yiyaŋ yɛ choo, te a che pɛ wanaa Chɛhowaa kaalaa chɔmaŋndo? (Tofa pɛl 1)

1. Yɛɛ pilaŋ yɛ wanaa bɔɔbɔɔ kɔltaŋ te a kuɛ pɛ o bɔŋaŋnda naalaŋ? (Tofa vɛlɛ fotueiyo.)

 YIYAŊNDƆ maa pɔnɔɔ a lanɔɔ kuɛ o bɔŋaŋ nda tasoo o Toŋgoo leMasa Seiyaa Chɛhowaa. Ma wa a kɔl kɛndɛ tau te waŋnda wa pɛ nda demullo a kɔl kɛndɛ, nduyɛ ma che kaala cho o kundaa niŋndo. Mɛɛ nda mal bɔŋaŋndo ma wa miiŋgoo, mi lanɔɔ dimul pɔnɔ ndɔ aa: ‘Waŋnda haa cho teŋgeŋ a wanaa naŋ bii niŋ chɔɔ wa. I tuei bɔɔ teleŋ naŋ chua latulu wo yeela.’

2. Le yɛɛ waŋnda apum mallɛ Chɛhowa piɛiyo?

2 Kaala cho wanaa Chɛhowaa tɛɛŋndo cho bɔɔ teŋgeŋ. I cho tonya maa ŋ cho walaŋ te. (1 Chɔŋ 1:​8) Lelaŋ, mɛɛ naŋ hiau lachi fau a wanaa cho o kundaa niŋnda sinaa nyɛkɛndɛi, lende koni naŋ cha biondɔŋnda ndalaŋ ni. (Luomaŋ. 3:​23) I cho suɛi imɔnɔ le sinaa maa, mi wanaa bɔɔbɔɔ chɛl mi biondɔŋnda acheleŋnda tosa ma mal Chɛhowa piɛiyo.

3. Yɛɛ cho yɛ pondaleŋ le buɛiyaa kpeekpeiyaa Chiisuaa? (Chɔŋ 13:​34, 35)

3 Tofawɔ vɛlɛ bolle Baabuile buŋgɛi hei tɔlnuŋ choo leŋ. (Nuawɔ Chɔŋ 13:​34, 35.) Yɛɛ cho yɛ pondaleŋ le buɛiyaa kpeekpeiyaa Chiisuaa? Ndu cho kaalaa ni. Baabuiyo dimi nuaa maa a nɔ ma wa walaŋ te. Kɛsiŋ o kɔl maa, Chiisu dimi nuaa aa: ‘La cho sina maa buɛiyaa niaa nya cho ni’ le. Kɛ naa o dimi ni aa: “Waŋnda kpou cho sina maa buɛiyaa niaa nya cho ni.” O nɛiyo hoo choo, o cho ko buɛiyaa nduaa le cho hei sina le, kɛ wanaa cho bɛɛ o kunda leKilisiɔŋndo niŋ te wa cho sina maa buɛiyaa kpeekpeiyaa nduaa nda cho ni, sanaa a kaala nda cho wa chɔmndo ndapila tɛɛŋndo.

4. Yɛɛ waŋnda apum yeema yɛ ma sina a Kilisiɔŋaa tonyaa okɔɔ?

4 Te wanaa cho Chɛhowa piɛi le wa mɛɛndaŋ pɛ wanaa Chɛhowaa, mi kɔndɔfillo bii nda. Okoŋ ma nyuna aa: ‘Vɛɛ kaalaa cho yɛ pondaleŋ le buɛiyaa kpeekpeiyaa Chiisuaa? Vɛɛ Chiisu chɔm yɛ kiilaa nduaa kaalaa? Nduyɛ, vɛɛ naŋ tuallɛ tamasi Chiisu wo kɔɔli?’ Naa Seiyaa Chɛhowaa bɛɛ, ŋ nɔ miŋ yiyaŋ yiŋgoloŋ o mulila nyunalaŋ ndaŋ choo. Hei tosaa cho naa mala miŋ chɔɔlu kaalaa chɔm te waŋndo benduŋ a naa pɛ.—Ɛfi. 5:​2.

LE YƐƐ KAALAA CHO YƐ PONDALEŊ LE BUƐIYAA KPEEKPEIYAA CHIISUAA?

5. Tɛɛsiaa diomnda Chiisu dimi mi la wa o Chɔŋ 15:​12, 13 niŋndaŋ.

5 Mi Chiisu dimi kpendekele maa, kaala buɛiyaa nduaa cho chɔm o nɛi teŋgeŋndo choo wo cho tosa ni mi waŋnda sina nda. (Nuawɔ Chɔŋ 15:​12, 13.) Tofawɔ sawa o ke buɛiyaa nduaa wo. Mbo dimi aa: “La kaaliaŋ vellaa velle mɛɛ ya kaala nya yɛ.” Yɛɛ hei sim yɛ? A mɛɛ o tɛɛsiaa yɛ, kaala sala soliaŋndo cho hoo ni, nduyɛ mi kaalaa hoo tosa mi Kilisiɔŋnɔɔ vi le chaaŋ ndɔ. b

6. Vɛɛ Diom Mɛlɛkaa kindila yɛ mɛɛ kaalaa cho nyɛ sɔvɛ yɛ?

6 Diom Mɛlɛkaa kindilal naa mɛɛ kaalaa cho nyɛ sɔvɛ yɛ. Wanaa bɔɔbɔɔ bolii Baabuiye hei hɛnaŋ nda tau ni: “Kaalaa Mɛlɛka cho ni.” (1 Chɔŋ 4:​8) “A nɔ ma kaala wana nya chiɛɛliaŋndo mɛɛ ŋ kaala numpila yɛ.” (Maa. 22:​39) “Kaalaa kumbu hakila bɔɔbɔɔ.” (1 Pitɛ 4:​8) “Kaalaa cho nyɛ mɛɛlu le.” (1 Kɔliŋ. 13:​8) Bolii Baabuiye hei a i cheleŋ chɔm kpendekele maa, i cho suɛi sɔvɛ le suliŋndo hoo nɔɔ, nduyɛ miŋ chɔm ndu.

7. Le yɛɛ Setana tiuba mbo dɔu waŋnda naapilɛ ma nɔ kaalaa ndapila tɛɛŋ te?

7 Mi wanaa bɔɔbɔɔ nyunaŋ aa: ‘Vɛɛ ya tiu yɛ ba mi saaluŋ piɛile tonyaleŋ?’ Piɛiyii bɔɔbɔɔ dimi maa, tonyaa nda cho waŋnda pɛɛkoo ni, kɛ mi le kɛ kɛ pɛɛku nyɛ cheleŋ a Mɛlɛka okɔɔ. Setana tosa niŋ hau mi piɛiyii lachoowɛi kui tau. Nduyɛ hei tosa niŋ ndi ikala le mi waŋnda sina piɛile tonyaleŋ. Kɛ pesiŋ bɛɛ o tiuba mbo dɔu waŋnda naapilɛ ma nɔ kaalaa ndapila tɛɛŋ te. Chɛhowa kinɛi tiuba ni mbo tosa hei kanifuule, ndu kaalaa chɛŋ o ba ni. Nduyɛ wanaa nɔ nyina ndɔɔ vɛlɛ a sala ndɔɔ wa kinɛi tiuba ni ma nɔ kaalaa ndapila tɛɛŋ. (1 Chɔŋ 4:​7) Le saboo hoo Chiisu dimi ni maa, buɛiyaa nduaa kpeekpeiya kinɛi tiuba ni ma nɔ kaala sala soliaŋndo ndapila tɛɛŋ.

8-9. Vɛɛ kaala cho wanaa Chɛhowaa tɛɛŋndo pilaŋ yɛ niŋ wanaa bɔɔbɔɔ kɔltaŋ?

8 A mɛɛ Chiisu dimi yɛ, naa a bɔɔbɔɔ sina niŋ hau buɛiyaa nduaa kpeekpeiya sanaa a kaala cho nda tɛɛŋndo. Le tamaseliiyo, mi puaapilɛnɔ pilɛ diolaŋ Ayaŋ loonuŋ bɔŋaŋ bɛndu tase o biiyo. O fondaŋ bɛndu nda luaa bɔllo wo ndaa bii bɔŋaŋ koŋ ni. Nduyɛ fondaa hoo wa o chiɛi ndɔɔ ikɛi. Tuupa ma bii bɔŋaŋ bɛndu koŋ loŋ, waŋnda wa bɔllo lɔɔ loŋ, nduyɛ mi Ayaŋ kua le nda tofaa. Mbo dimi aa: “Wanaa kuɛ o bɔŋaŋ koŋ nda wa teŋgeŋ a wanaa kuɛ le bɔllo nuaa wa. A wa a doviaŋ nyɛkɛndɛi, nduyɛ a wa kaala kɛndɛlaŋ chɔmndo hali chuauwaa ndaa bɛɛ.” Mbo chɔɔlu dimi aa: “I hiou kpou ve, waŋnda haa kpou wa a kɔl hiniaa. A waŋnuŋ o kɔl nyulu niŋ, nduyɛ hei kpeekpei yaa yeema ni. I loonuŋ suɛi kɛ kɛ nda yuŋgu o bɔŋaŋndo paaleleŋ ndo le, kɛ I loonuŋndɔ mɛɛ nda wa kaala kɛndɛlaŋ chɔmndo yɛ.” c Miŋ chɔm kaalaŋ ndaŋ kanifuule, kaala kpeekpeiyo cho naa tɛɛŋ. Le mɛɛ naŋ kaala puaapiliaa a ndepiliaa naa yɛ naŋ bii nda nyɛkɛndɛi ni, nduyɛ miŋ ke nda bɛɛleŋ.

9 Mi kaala cho Seiyaa Chɛhowaa tɛɛŋndo pilaŋ vɛlɛ puaapilɛnɔ pilɛ diolaŋ Chɔŋ kɔllo tau, teleŋ tase o kandu kɔlaŋ o bɔŋaŋndaŋ ndo. Mbo dimi aa: “Mi chaŋyɛi cho nda tɛɛŋnde pilaŋ ya kɔllo tau. . . . I wa ko maa wanaa walaŋnda nda cho ni. Mi kaala kpeekpei nda wa chɔmndo wo tosa mi nɔ tiindaŋndo maa, I saaluŋ piɛile tonyaleŋ.” d Sɔɔŋ yɔŋnaŋndoŋ muŋ vɛlɛ a ŋ bɔɔbɔɔ cheleŋ chɔm kpendekele maa, wanaa Chɛhowaa cho Kilisiɔŋaa tonyaa ni.

10. Teleŋnda kuɛɛ naŋ sɔla yɛ fondaa le kaalaa chɔmndo? (Tofa vɛlɛ tɛɛsiaa amatou.)

10 A mɛɛ naŋ che o buŋgɛi hei kandɔŋndo yɛ, chaaŋaa naa laalaŋnda kpou, a cho walaŋ te. Ma dimi ɔɔ ma tosa sɔɔŋ tɛɛmbuu naa kɔllo woŋ. e (Chemi. 3:​2) A teleŋnda waa nuaa, miŋ sɔla fondaa le kaalaa chɔmndo sanaa a mɛɛ naŋ bii suɛi keŋ yɛ. O hei niŋ, yɛɛ naŋ pɛɛku yɛ o tamasi Chiisu wo niŋ?—Chɔŋ 13:​15.

VƐƐ CHIISU CHƆM YƐ KIILAA NDUAA KAALAA?

Mi Chiisu ndoo chɔm kiilaa nduaa kaalaa, mi che bɛɛ mi ndaa tosa biondɔŋndaŋ (Tofa pɛl 11-13)

11. Kaala wɔɔŋnda kuɛɛ Chemisi nda Chɔŋ chɔm yɛ? (Tofa vɛlɛ fotueiyo.)

11 Chiisu ve buɛiyaa nduaa kɔl le ma wa walaŋ te. Nduyɛ mbo mala nda o nɛi kaalaa niŋ, le ma tosa wallo o dialuŋ ndaŋ vilɛiyo choo, vɛlɛ ma siŋgaŋ le halikpeŋ ma nɛŋi Chɛhowa kɔllo. A teleŋ pilɛ, mi kiilaa nduaa a ŋiɔɔŋ, Chemisi nda Chɔŋ dimul kala nda le mbo nyuna Chiisu, le mbo ke nda foofola bɛndulaŋ o Masale ndɔleŋ niŋ. (Maa. 20:​20, 21) O hei niŋ, mi Chemisi nda Chɔŋ chɔm kaa heelaŋndo, nduyɛ ma chɔm maa a cho a sɔvɛ ma hiau acheleŋnda.—Pulɔ. 16:​18.

12. Baa Chemisi nda Chɔŋ kinɛi chɔm kaala wɔɔŋndaŋ ni? Tɛɛsiaawɔ.

12 O cho ko Chemisi nda Chɔŋ te chɔm kaala wɔɔŋndaŋ a suɛi keŋ okɔɔ le. Tofawɔ nyɛ kiilaa apiliaa tosa wo mɛɛ nda tuei a ndi okɔɔ. Baabuiyo dimi aa: “Mɛɛ kiilaa a piliaa tuei nyɛ puaa ŋiɔɔŋnda haa tosa wo, ma tuulu kɔl a nda.” (Maa. 20:​24) Ŋ tiuba miŋ dimi maa, mi Chemisi, Chɔŋ, a kiilaa apiliaa hiŋaŋ diomndaŋ a suɛi hei okɔɔ. Naapum mi kiilaa apiliaa nyuna dɔɔ aa: ‘Wanaa suu maavɛɛ nya yiyaŋ yɛ maa la cho le mi la sɔla foofola bɛndulaŋ o Masaleŋ niŋ? O cho ko nya le tosa wallo o kala kala a Chiisu latulu le. Nduyɛ, naa bɛɛ suliŋ le foofola bɛndula waa lende sɔlaa o Masale ndɔleŋ niŋ!’ Mɛɛ mɛɛ sɔɔŋ wa, i cho kpendekele maa, mi buɛiyaa Chiisuaa puɛɛnuŋ le kaalaa chɔmaŋndo vellaa velle o suɛi keŋ niŋ.

13. Yɛɛ Chiisu tosa yɛ mɛɛ kiilaa nduaa wa diomndaŋ hiŋaŋndo? (Maatiu 20:​25-28)

13 Yɛɛ Chiisu ndoo tosa yɛ o suɛi keŋ niŋ? O tuulu kɔl a nda le. O dimi nuaa maa o cho kiilaa cheleŋ nuuviaa, a tiuba ma tusiŋ nduyɛ ma chɔm kaalaa teleŋ o teleŋ nda le. Kɛ mbo biunuŋ nda kanifuule, ndoo sina maa ndaa yeema nyɛ cho o kɛndɔɔ wo tosaa. (Nuawɔ Maatiu 20:​25-28.) Mbo hiau lachi a nda biyɔɔ o nɛi kaalaa niŋ, mi che bɛɛ teleŋnda bɔɔbɔɔ mi ndaa hiŋaŋ diomndaŋ a wana wa wana bɛndoo nda tɛɛŋndo okɔɔ.—Maki 9:​34; Luku 22:​24.

14. O tanda suu kuɛɛ niŋ kiilaa Chiisuaa sullɛ?

14 I cho kpendekele maa, mi Chiisu loonuŋ a kɔɔlima kiilaa nduaa fula waŋ okɔɔ. (Chɔŋ 2:​24, 25) O tanda nda sullo niŋ, mi simlachiaa lepiɛiya ndaa dimul waŋnda maa, a nɔ ma kindiŋ le foofola bɛndulaŋ sɔlaa. (Maa. 23:​6) Mi simlachiaa Chuuwa ndaa chɔm vɛlɛ maa, a sandu ma hiau acheleŋnda. f (Luku 18:​9-12) Mi Chiisu bii bila maa, kaala wanaa kiilaa nduaa sul tɛɛŋnda, wa piiliaŋndo mɛɛ ndaa yiyaŋ a ndapila okɔɔ, vɛlɛ a acheleŋnda yɛ. (Pulɔ. 19:​11) O ve kɔl maa fɛɛŋ bɛɛ buɛiyaa nduaa tosa niŋ biondɔŋ te le. Le hei, mi ndoo biunuŋ nda teleŋ o teleŋ ndaa tosa pɛ biondɔŋndaŋ. Ndoo sina maa buɛiyaa nduaa ndaa yeema nyɛ cho o kɛndɔɔ wo tosaa. Lelaŋ, mbo mala nda le ma soliŋ kaa heelaŋndo o kɔl, ma tusiŋ, nduyɛ ma chɔmnaŋ kaalaa vellaa velle.

VƐƐ NAŊ TUALLƐ TAMASI CHIISU WO KƆƆLI?

15. Yɛɛ naŋ pɛɛku yɛ o nyɛ yɔŋnuŋ Chemisi nda Chɔŋ ndo niŋ?

15 Ŋ tiuba miŋ pɛɛku tau o nyɛ yɔŋnuŋ Chemisi nda Chɔŋ ndo niŋ. I ve suɛi kɛndɛ kposoŋ, le ma nyuna le foofola bɛndulaŋ o Masaleŋ niŋ te. Kɛ kiilaa apiliaa bɛɛ, ndaa nɔ ma chɛl kposoŋ mi keŋ ndii hiŋ a piɔuwaŋndo nda tɛɛŋ te. A koŋ kpou, mi Chiisu bii nda kpou o nɛi kaalaa niŋ. Yɛɛ naŋ pɛɛku yɛ o hei niŋ? Ŋ nɔ miŋ kɛsiŋ o kɔl maa, o cho ko sɔɔŋ waŋnda tosal naa woŋ te cho suɛi kpeekpeiye le, kɛ mɛɛ naŋ cho muŋ biyɔɔ yɛ. Yɛɛ mala yɛ naa o hei niŋ? Teleŋ o teleŋ chaaŋ naa laalaŋndo tɛɛmbuu naa pɛ kɔllo, ŋ nɔ miŋ nyunaŋ aa: ‘Le yɛɛ nyɛ o tosa wo tɛɛmbuu yɛ ya kɔllo? Baa nyɛ o tosa wo chɔm pa kaa wɔɔŋ ya nɔ mi tosa wallo choo wo? Baa wana tɛɛmbuu ya hoo kɔllo wo nɔ pa bahawɛi o cho chɔulabaa wo? O yɔŋ bɛɛ mi nɔ dioo o suɛi hei niŋ, baa I tiu pa ba mi chɔm waŋndo hoo kaalaa, nduyɛ mi mal ndu haki?’ Mɛɛ naŋ hiau lachi a acheleŋnda biyɔɔ o nɛi kaalaa niŋ fau, lende koni naŋ chɔm ni maa, naŋ cho buɛiyaa kpeekpeiyaa Chiisuaa ni.

16. Yɛɛ cheleŋ naŋ pɛɛku yɛ o tamasi Chiisu wo niŋ?

16 Tamasi Chiisu wo pɛɛku naa vɛlɛ le miŋ kindiŋ le chaaŋaa naa laalaŋnda biyɔɔ bila. (Pulɔ. 20:​5) I cho tonya maa, mi Chiisu ndoo che nyɛ wa waŋnda o kɔllo, kɛ naŋ tiuba le. A koŋ kpou, ŋ tiuba miŋ biunuŋ puaapiliaa a ndepiliaa naa te a tɛɛmbuu naa kɔllo pɛ. (Ɛfi. 4:​1, 2; 1 Pitɛ 3:​8) Hei wa tɛtɛlɛ le tosaa, te ŋ pɛɛku pɛ a kɔɔlima ndaŋ okɔɔ. Ŋ tofaŋndɔ tamaseliiyo.

17. Tɔnɔ yɛɛ buɛi ibuŋga pilɛ sɔla yɛ mɛɛ o kindiŋ le puaapilɛnɔ ndɔɔ sinaa nyɛkɛndɛi?

17 Mi buɛi ibuŋga pilɛ wa kundalaŋ o Afilika Ba Paaleŋ le Chaŋndo niŋ yilɔɔ wo yiyaŋ maa, puaapilɛnɔ pum chiee waŋnda biyɔɔ le. Yɛɛ buɛi ibuŋga koŋ ndoo tosa yɛ? Mbo dimi aa: “I fafaŋ puaapilɛnɔɔ hoo le. Nduyɛ pɛŋ, mi kɛɛsiaa le ndu sinaa nyɛkɛndɛi.” Mɛɛ o tosa hei, mbo pɛɛku a sɔɔŋ pum okɔɔ o kɔɔlima puaapilɛnɔ koŋ niŋ, ŋ wa kaala ndɔlaŋ piiliaŋndo wo. Mbo hiau lachi a dimioo aa: “Mɛɛ ya che kindi kindiŋ puaapilɛnɔ koŋ wa le sɔɔŋ pum o kɔɔlima nduaŋ niŋ chɔulabaa wo, vɛlɛ a siŋgaŋnda o tosalaŋ, mi naŋ kɔl tau a ndu. Nduyɛ, mbo simnuŋ chaaŋ ni kɛndɛ kɛndɛ.” A tonya, te ŋ kindiŋ pɛ le puaapiliaa a ndepiliaa naa sinaa nyɛkɛndɛi, mi keŋ tosa ndi tɛtɛlɛ le nda kaalaa chɔmndo.

18. Nyunala kuɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ nyunaŋ te chaaŋ naa laalaŋndo tɛɛmbuu naa pɛ kɔllo? (Pulɔwaa 26:​20)

18 Lepum miŋ che maa ŋ nɔ miŋ kɔ suukaŋ a chaaŋ naa laalaŋ tɛɛmbuu naa kɔllo wo, le halikpeŋ miŋ toosiaŋ tɛɛŋ. Kɛ tuupa miŋ kuɛ, ŋ nɔ miŋ nyunaŋ aa: ‘Baa I sina pa nyɛ kpeekpei yɔŋnuŋndo?’ (Pulɔ. 18:​13) ‘Baa a siɛlɛi fuu o tosalla suɛi hei ni?’ (Ikili. 7:​20) ‘Baa ya bɛɛ tosal niŋ pa waŋndo suɛi waa nuaa?’ (Ikili. 7:​21, 22) ‘Te I kuɛ pɛ le miŋ suukaŋ a suɛi hei okɔɔ, baa I cho pa tosa le mi suɛi kalɛi chɔɔlu kui?’ (Nuawɔ Pulɔwaa 26:​20.) Te ŋ yiyaŋ pɛ o nyunalaŋ ndaŋ choo, keŋ cho naa mala miŋ che maa, kaala naŋ nɔ le puaapilɛnɔ naa wo tiuba mbo nyindu naa, le miŋ puɛɛnuŋ a nyɛ o tosal naa wo okɔɔ.

19. Yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ kɛɛsiaŋ o kɔl le tosaa?

19 Seiyaa Chɛhowaa cho chɔmndo kpendekele maa, nda cho buɛiyaa kpeekpeiyaa Chiisuaa ni. Mi che bɛɛ wanaa lahakiaa naŋ cho ni, kɛ naa a pilɛŋ pilɛŋnda chɔm maa buɛiyaa Kiliti wa naŋ cho ni, te ŋ chɔm pɛ puaapiliaa a ndepiliaa naa kaala sala soliaŋndo. Te ŋ tosa pɛ hei, ŋ cho acheleŋnda mala ma saaluŋ piɛile tonyaleŋ, nduyɛ ma sɔɔŋguu naa ikɛi le Chɛhowa Mɛlɛka piɛiyo. Maa ŋ kɛɛsiaŋ o kɔl le hiouwɔɔ lachi a kaalaa chɔmndo kanifuule, ndu cho pondale Kilisiɔŋaa tonyaa ni.

CHONDII 17 “I yeema”

a Mi wanaa bɔɔbɔɔ nɔ yeemɛi le tonyaa sinaa kanifuule, ma che kaala kpeekpei cho naa tɛɛŋndo. Kɛ ŋ cho waalaŋ te. Le hei, teleŋnda bɔɔbɔɔ miŋ che ndi ikala le chaaŋaa naa laalaŋnda kaalaa chɔmndo. Ŋ yaasiaŋndɔ mɛɛ i cho suɛi sɔvɛ le kaalaa chɔmndo yɛ, vɛlɛ a mɛɛ naŋ tual tamasi Chiisoo kɔɔli te acheleŋnda benduŋ a naa pɛ.

b Tofa yauwo hoo, Come Be My Follower” buŋgɛi 17, pɛl 10-11. O puuluei niŋ.

c Tofa buŋgɛi hei, “At Last, My Life Has a Purpose,” o Bandu Mɛŋgɛlaa hoo niŋ, Bɛŋgufɔnɔɔ 1, 2012, peele 13-14. O puuluei niŋ.

d Tofa buŋgɛi hei, “My Life Seemed Good,” o Bandu Mɛŋgɛlaa hoo niŋ, Bukuloo 1, 2012, peele 18-19. O puuluei niŋ.

e Buŋgɛi hei cho isɔɔ a hakila wɔɔŋ wɔɔŋnda bɛnduaa nɔ ma sina a laŋ okɔɔ wo le. Mɛɛ la 1 Kɔliŋtiaŋ 6:​9, 10 soo okɔɔ laŋ la cho nuaa yɛ.

f Mɛɛ teleŋ tiŋ hiou, mi wana pɛɛkaa pilɛ dimi aa: “O chieeŋndo niŋ kpou, waŋnda beleyaa kinɛi sandu ni maa Ebilaham. Te hei wa pɛ tonya, mɛɛ ya a po nuu cho wanaa ŋiɔɔŋ nda tɛɛŋ. Te o wa pɛ maa tɔ nda cho ni, mɛɛ ya a po nuu cho wanaa ŋiɔɔŋ nda tɛɛŋ. Te o wa pɛ maa nda ŋuɛɛnu cho ni, mɛɛ ya a po nuu cho wanaa ŋiɔɔŋ nda tɛɛŋ. Te o wa pɛ maa wanaa ŋiɔɔŋ cho ni, mɛɛ ya a po nuu. Kɛ te o yɔŋ pɛ maa wana pilɛ, mɛɛ ya pilɛ.”