Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

A Nɔ pa Yeemɛi le Ma Biuŋ Chumndo?

A Nɔ pa Yeemɛi le Ma Biuŋ Chumndo?

“Nya bɛɛ la biuŋ lende.”​—CHEMISI 5:​8.

CHONDOŊ: 114, 79

1, 2. (a) Yɛɛ tosa yɛ miŋ nyuna aa, “Vɛɛnɛ kpɛ?” (b) Le yɛɛ taamasila buɛiyaa laalaŋnda o sindɔɔ niŋ dɛɛniaa yɛ naa hau kɔltaŋ?

“VƐƐNƐ kpɛ?” Nyuna koŋ wana ndoo suaa le Mɛlɛka wo Aisaya nyuna ni. Nduyɛ mi wana ndoo suaa le Mɛlɛka wo Habakuku bɛɛ nyuna aa, “Vɛ le teleŋ vilɛi niŋ?” (Aisaya 6:​11; Habakuku 1:​2) Mɛɛ Masaa Deeve poonyiaa Sam 13, mbo nyuna nyuna pilɛ koŋ kpe bɛmbɔɔ leyaa. (Sam 13:​1, 2) Nduyɛ mɛɛ faŋga ndoo nɔ laalaŋ te wo balu Chiisu Kiliti, mbo nyuna aa, “Vɛɛnɛ kpɛ?” (Maatiu 17:​17, NW) Naa bɛɛ, miŋ nyuna nyuna pilɔɔ hoo kpe hau.

2 Yɛɛ tosa yɛ miŋ nyuna aa, “Vɛɛnɛ kpɛ?” Kɛlɛŋgaa suɛi lakafɛi yɔŋnuŋ naa niŋ. Ɔɔ te ŋ wa pɛ a naa, te koŋ te, miŋ wa yuuwaa. Naapum miŋ tambu kɔl le mɛɛ naŋ cho o “palɛi mɛɛlɛi” niŋ yɛ. (Timoti Diiŋ Ndɔɔ 3:​1) Kɛlɛŋgaa kaala wɔɔŋnda waŋchieeyaa cho naa a balaa wa cho tosaa ni miŋ wa a saŋgɛiya. Nduyɛ mi kɔllo tambu naa. Kɛ i wa bɛɛ lende, i cho suɛi kɔl dɛɛniaa le sinaa maa Chɛhowa dounuŋ tumbe a wanaa ndaa nyuna lende sinde wa le.

3. Yɛɛ mala yɛ naa te ŋ wa pɛ o nyɛkindilaa bɛŋgu?

3 Yɛɛ mala yɛ naa te ŋ wa pɛ o nyɛkindilaa kendu biuwɔŋndo bɛŋgu? Mɛɛ Chemisi, pɔmbɔɔ Chiisu sɔla nyina Mɛlɛkaa mbo dimul naa aa, “Chaaŋaa niaa, la hiou lachi a biuwɔŋndo haaa, mbo lo o koŋ mi boondii Masanɔɔ cho miiŋgu naŋ nde i fuuluu.” (Chemisi 5:​7) Lelaŋ, naa kpou nɔ miŋ biunuŋ. Kɛ yɛɛnɛ cho yɛ biuwɔŋndo, nduyɛ vɛɛ naŋ chɔm yɛ suliŋ kɛndɔɔ hoo?

YƐƐNƐ CHO YƐ BIUWƆŊNDO?

4, 5. (a) Yɛɛnɛ cho yɛ biuwɔŋndo, nduyɛ vɛɛ naŋ biunuŋ yɛ? (b) Vɛɛ Chemisi tɛɛsiaa yɛ biuwɔŋndo? (Tofa fotueiyo o peele naŋ kandu leŋ choo.)

4 Baabuiyo dimi maa nyina diandaa Mɛlɛkaa tosa ni miŋ biunuŋ. Te o cho mala Mɛlɛkaa le, i wa ikala le mi waŋchieeyaa lahakiaa biunuŋ o boondii kala kalɛi bɛŋgu. Ke chɛŋ o Mɛlɛka lo wo biuwɔŋndo cho ni. Nduyɛ te ŋ chɔm ndu pɛ, mɛɛ o chɔm maa ŋ kaala Chɛhowa a acheleŋnda. Te ŋ ve wanaa biuwaŋ te, mi kaala cho naa tɛɛŋ naa acheleŋnda wo yɔŋyɔla. (Kɔliŋtiaŋ Tasoo 13:​4; Kaleesiaŋnda 5:​22) Yɛɛnɛ biuwɔŋndo sim yɛ? Ndu cho ni, simndaŋ yi o boondii kala kalɛi bɛŋgu nduyɛ ma nɔ yiyaŋ kɛndɔɔ. (Kolosiaŋnda 1:​11, NW; Chemisi 1:​3, 4) Biuwɔŋndo mala naa vɛlɛ le miŋ lo tiindaŋ naa dɔuwɔɔ o Chɛhowa niŋ mɛɛ mɛɛ naŋ nɔ bahawɛilaŋ. O mala naa miŋ kpakpala tumboo dɔunɔŋndo te ŋ wa pɛ o nyɛpalaa niŋ. Baabuiyo dimi maa yeemɛi nɔ mii wa naa le biuwɔŋndo. Suɛi sɔvɛi keŋ naŋ pɛɛku o Chemisi 5:​7, 8 niŋ ni. (Nuawɔ.)

5 Le yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ biuŋ chumndo le mi Chɛhowa peelu buŋgaŋ o chuel naa woŋ? Mi Chemisi, wana Chiisu vem hɔlte ndɔ wo tuu nyɛ naŋ cho bɛŋgu wo a wana wali yondoo. Mi che bɛɛ naa mi wana wali yondoo tosa wallo o kala kala le tɔlɔɔla ndɔlaŋ tɔlɔɔ, kɛ o nɔ kpaayaa piɔɔ choo a waloo le. Kɛlɛŋgaa mbo tosa mi tɔlɔɔ ndɔɔ keleŋa hindɔɔ le. O nɔ mbo biuŋ chumndo le “tɔlɔɔla ndɔla kɛndɛlaŋ.” Naa bɛɛ, sɔɔŋ cho tau ŋ naŋ nɔ kpaaya choo le woŋ, te ŋ wa pɛ biuwɔŋndo Chɛhowa chumndo le mi mɛila ndɔlaŋ la peeluŋ. (Maki 13:​32, 33; Walta Wanaa Chiisuaa 1:​7) Maa wana wali yondoo, ŋ nɔ miŋ biuŋ chumndo.

6. Yɛɛ naŋ pɛɛku yɛ o taamasi Makal lo niŋ?

6 Mi Makal ndoo suaa le Mɛlɛka wo biunuŋ sɔɔŋ palaŋ, mɛɛ naa bɛɛ cho hau biuwɔŋndo yɛ koni. A boondii Masaa Ehaasi wa o masaleŋ choo wo Makal wa ni. Masa wɔɔŋndo pila Ehaasi wa ni. Le hei, mi dɛnɛ wɔɔŋndo pia cha o lɛŋndeŋ niŋ. Mɛɛ yɔŋnda wɔɔŋndaŋ la hiu kuiyo, mi Baabuiyo dimi maa mi waŋnda simnuŋ wanaa “chaa laŋ niŋ tosaa.” (Nuawɔ Makal 7:​1-3.) Mi Makal sina maa ndoo nɔla mbo siŋga nyɛ wa koŋ yɔŋnɔŋndo wo le. Lelaŋ, yɛɛnɛ ndoo nɔ yɛ niko mbo tosa? O dimul naa aa, “Kɛ ya ya, I cho Mɛlɛka Yaawɛɛ tofa. I cho Mɛlɛka chum le mbo baŋa ya. Mɛlɛka nuu cho ya diom tueiyɔɔ.” (Makal 7:​7) Maa Makal, naa bɛɛ nɔ miŋ “chum.”

7. Le yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ tosa nyɛ mbo hiau chumndo le mi Chɛhowa peelu mɛila ndɔlaŋ?

7 Te ŋ nɔ pɛ tiindaŋndo maa Makal, ŋ cho nɔ yeemɛi le Chɛhowa chumndo. O cho mɛɛ wana cho o chiɛi manyumndo niŋ mbo wa chumndo le paale nda cho ndu diyɔɔ leŋ te naŋ cho chumndo le. A paa folo ndu cho chumndo ni, nduyɛ o cho pɛŋ lehɔl o nɛi le paale leŋ te. Kɛ o cho lende le i cho a naa le! Ŋ nɔ yeemɛi le Chɛhowa chumndo kanifuule, ŋ sina maa o cho diomnde mɛyaale ndɔleŋ peelu le naa yoomu fafɛɛŋndo kioo a teleŋndo kinɛi! Lelaŋ, ŋ nɔ miŋ “hiou lachi a biuwɔŋndo” nduyɛ “a kɔl kɛndɛ.” (Kolosiaŋnda 1:​11, 12) Te ŋ wa pɛ chumndo, ŋ nɔ miŋ ŋɔɔchiaŋ maa Chɛhowa cho bɔɔ tamalaa le sɔɔŋ tosaa le. Te ŋ tosa pɛ keŋ, o niŋ kɔl te.—Kolosiaŋnda 3:​12.

TAAMASELIILA KƐNDƐLAŊ A BIUWƆŊNDO OKƆƆ

8. Yɛɛ taamasila puaa a waŋlaanduaa laalaŋnda o sindɔɔ niŋ pɛɛku yɛ naa?

8 Yɛɛ cho yɛ naa mala le yeemɛi nɔɔ le biuwɔŋndo? Ŋ nɔ miŋ yiyaŋ a puaa a waŋlaanduaa laalaŋnda o sindɔɔ niŋ a biuŋ chumndo le mi Chɛhowa peelu mɛila ndɔlaŋ ndo. (Luomaŋnda 15:​4) Te ŋ wa pɛ yiyaŋndo a taamasila ndalaŋ okɔɔ, o bɛnda miŋ loonuŋ mɛɛ kpɛ ndaa viou chumndo yɛ, le sabu ndaa nɔ yeemɛi le chumndo wo, nduyɛ mɛɛ Chɛhowa dɔu nda sala le biuwɔŋ ndaa yɛ.

Mi Ebilaham chum le wɔsiŋ bɔɔbɔɔ tuupa mi puaa nduaa mamaa Iisɔ nda Chekɔpu vialuŋ (See paragraphs 9, 10)

9, 10. Vɛɛ kpɛ Ebilaham nda Selua chum yɛ Chɛhowa?

9 Tofawɔ taamasi Ebilaham nda Selua wo. Le mɛɛ nda “dɔu tiindaŋ ndaa o Mɛlɛka niŋ, ma biuŋ” yɛ, ma sɔla “nyɛ Mɛlɛka chuel nda buŋgɛi yo.” Baabuiyo dimul naa maa mi “Ebilaham hiau lachi a biuwɔŋndo le teleŋ vilɛi.” Le hei, mi Chɛhowa chuel ndu buŋgɛi maa o cho ndu salaa dɔuwɔɔ nduyɛ mbo siiŋguu ndu finyaa le kaale bɛnduleŋ. (Hibuluiya 6:​12, 15) Le yɛɛ Ebilaham ndoo nɔ yɛ mbo biunuŋ? Kanifuule, o wa chua teleŋ vilɛi le mi diomnde mɛyaale leŋ lee peeluŋ. A Nisaŋ 14 o wɔsi 1943 tuupa mi Kiliti vialuŋ, mi Ebilaham a Selua, a wana o wana wa o ndalo chiɛiniŋ taŋ Pioo Yufiluatii ma luɛi o Lɛŋnde Mɛyaaleŋ niŋ. Okoŋ kɔɔli, mi Ebilaham chum vɛlɛ le wɔsilaŋ 25 tuupa mi Aase po ndɔ vialuŋ. Nduyɛ mbo chum vɛlɛ le wɔsila 60 cheleŋ tuupa mi puaa nduaa mamaa, Iisɔ nda Chekɔpu vialuŋ.—Hibuluiya 11:​9.

10 Vɛɛ kpɛ Ebilaham ndoo sɔla yɛ Lɛŋnde Mɛyaaleŋ? Baabuiyo dimi maa, Chɛhowa “ke Ebilaham lɛŋnde leŋ le mi le wa nyɛ ndɔ le, lɛŋndeŋ nyɛ pɔmbɔ bɛɛ. Kɛ nduyɛ, mi Mɛlɛka chuel ndu buŋgɛi maa ndu ni a chuauwaa nduaa mamaa a cho lɛŋndeŋ ndeŋ sɔla maa nyɛ nda. Kɛ nduyɛ, teleŋ Mɛlɛka chua buŋgɛi hei yo, Ebilaham ndu oo nɔ wɔ chua le.” (Walta Wanaa Chiisuaa 7:​5) Mɛɛ Ebilaham taŋ Pioo Yufiluatii, wɔsilaŋ la hiou fɛŋ 430 malaŋ chuauwaa nduaa mamaa simnuŋ kaaleŋ le waa o lɛŋnde leŋ niŋ.—Ɛsɔdɔɔ 12:​40-42; Kaleesiaŋnda 3:​17.

11. Le yɛɛ Ebilaham ndoo nɔ yɛ yeemɛi le chumndo? Nduyɛ, tɔnɔla kuɛɛ o cho yɛ sɔla le mɛɛ o biuŋ chumndo yɛ?

11 Ebilaham ndoo nɔ yeemɛi le chumndo kanifuule, ndoo laalaŋ kɛsɛ maa Chɛhowa cho lo o diomnde o mɛi leŋ choo. Ndoo nɔ tiindaŋndo o Chɛhowa niŋ. (Nuawɔ Hibuluiya 11:​8-12.) Mi che bɛɛ Ebilaham chi mɛila Mɛlɛkalaŋ kpou o peelɔŋndo tuupa mbo wu le, kɛ o wa a kɔl kɛndɛ le chumndo. Kɛ yiyaŋndɔ mɛɛ Ebilaham wa niŋ a nyaale yɛ te o huŋ miiŋgu pɛ yoomu o kpele hɛnɛkiɔɔ niŋ o lɛŋndeŋ choo. Kɔndɔfillo cho ndu biyɔɔ te o wa pɛ diomndaŋ veeloo o fondaŋnda bɔɔbɔɔ o Baabuiyo niŋ a bundɛi nduɛi okɔɔ vɛlɛ a yuŋgu ndɔɔ. * (Tofa tɛɛsiaa amatou.) Yiyaŋndɔ mɛɛ kpɛ o wa niŋ a kɔl kɛndɛ yɛ, te o huŋ sina pɛ maa o pulale ndɔleŋ niŋ Chɛhowa peelu mɛila ndɔlaŋ ni sanaa o Mɛsaya niŋ! Ŋ laalaŋ kɛsɛ maa Ebilaham cho nɔ yiyaŋndo maa o cho fondo fuu le o chum le salalaŋ sɔlaa le.

12, 13. Le yɛɛ Choosɛ ndoo yeema yɛ biuwɔŋndo, nduyɛ kaa kɛndɛ kuɛɛ ndoo nɔ yɛ?

12 Mi Choosɛ, po mama Ebilahamndo bɛɛ biuŋ chumndo. Ma tosal ndu kafala wɔɔŋ wɔɔŋndaŋ. O tasoo, mi bɛndaa nduaa pisi ndu maa chɛ teleŋ o wa wɔsilaŋ 17 wo. Okoŋ kɔɔli, ma nyiinduu ndu choolaŋ choo maa mbo kindiŋ le lanɔɔ wana ndɔ bɛndoo kpuuwaa, nduyɛ ma wou ndu o chiɛi manyumndo niŋ. (Chɛnɛsee 39:​11-20; Sam 105:​17, 18) Mi che bɛɛ wana ndoo dɔu tiindaŋndo o Chɛhowa niŋndo Choosɛ wa ni, kɛ a koŋ kpou, mbo sɔla nyɛpalaa. Kɛ mɛɛ wɔsilaŋ 13 hiou, mi nyɛ o nyɛ siŋgaŋ. Ma soli Choosɛ o chiɛi manyumndo niŋ, nduyɛ mbo simnuŋ masa kpaaya diiŋ ndɔɔ o Ichipi niŋ.—Chɛnɛsee 41:​14, 37-43; Walta Wanaa Chiisuaa 7:​9, 10.

Mi Choosɛ sinapɛŋgu maa Chɛhowa nɔ kpaayaa sɔɔŋ choo nduyɛ maa i cho suɛi kɛndɛ le mi wana chum le salala ndɔlaŋ

13 Baa mi Choosɛ duaunuŋ tumbe le kafala ndaa tosal ndu laŋ? Ndoo yiyaŋ pa maa Chɛhowa mal ndu? Sako. Mi Choosɛ biuŋ chumndo. Yɛɛ ndoo mala yɛ ndu? Tiindaŋ ndoo dɔu o Chɛhowa niŋndo. Mbo sina pɛŋgu maa Chɛhowa nɔ kpaayaa. Ŋ cha keŋ o nyɛ o dimul bɛndaa nduaa wo niŋ. Ndu cho ni, “La wo ya le. Ya I tosa nyɛ Mɛlɛka ndu nɔ kuee le tosaa wo le. Nya aa tuu le i wɔɔŋnde tosaa a ya, kɛ mi Mɛlɛka ndu siiŋguu ndi suɛi kɛndɛ. Lelaŋ, nyɛ yɔŋnuŋ hoo wo, Mɛlɛka pila tosa ndi ni. Ndu nuuviaa nɛiyo hoo le yoomula bɔɔ bɔɔ chiindiaa ni.” (Chɛnɛsee 50:​19, 20) Mi Choosɛ sina maa i cho suɛi kɛndɛ le mi wana chum le salala Chɛhowalaŋ.

14, 15. (a) Le yɛɛ biuwɔŋ Deeve wo wa yɛ suɛi kɛndɛ bɛndu? (b) Yɛɛ mala yɛ Deeve mbo biuŋ chumndo?

14 Masaa Deeve bɛɛ mbo saŋga le kafala bɔɔbɔɔ ndaa tosal ndu laŋ. Teleŋ Deeve wa wɔ o pɔmbɔ wo, mi Chɛhowa pɔya ndu le mbo wa masaa le Isɔluɛi. Kɛ mi Deeve chum le wɔsilaŋ 15 tuupa mbo simnuŋ masaa pɛŋ le kaale ndɔleŋ. (Saamiɛɛ Diiŋ Ndɔɔ 2:​3, 4) O teleŋnda laŋ bɛŋgu, Deeve wa Sɔɔ nyaanɔŋndo mbo viŋi viŋiŋ kanifuule, Sɔɔ wa kindiŋndo le ndu diyɔɔ. * (Tofa tɛɛsiaa amatou.) Le hei, Deeve ndoo nɔ chalta a ba ndɔ o boondii keŋ niŋ te. Lɛŋii cheleŋnde, te koŋ te, buululaŋ o yondola saafolaŋ niŋ wa o ndulo ni. O mɛɛlulaŋ kpɔŋ, ma dii Sɔɔ o chɔuwo. Kɛ mi Deeve chum vɛlɛ le wɔsilaŋ la ŋɔmmɛu malaŋ o simnuŋ masaa yɔɔfɛɛ le kaaleŋ Isɔluɛi kpou.—Saamiɛɛ Diiŋ Ndɔɔ 5:​4, 5.

15 Le yɛɛ Deeve chɛllɛ mbo biuŋ chumndo? O ke naa mulioo o Sam pilɔɔ niŋ kpe, naa o nyuna bɛmbɔɔ le yaa wa aa, “Vɛɛnɛ kpɛ?” Mbo dimi aa, “Kɛ I dɔu tiindaŋ nuu kpou o num niŋ Mɛlɛka, fondole, kaala ŋ nɔ le ya wo, kaala cho le fɛɛŋ a fɛɛŋ ndo o cho ni. I cho chondoŋ soli le num saŋgalaa Mɛlɛka Yaawɛɛ, fondole, le sɔɔŋ kɛndɛŋ bɛnduŋ ŋ tosal la woŋ.” (Sam 13:​5, 6) Mi Deeve sina maa Chɛhowa kaala ndu, nduyɛ maa fɛɛŋ bɛɛ o feŋaŋ ndu kɔɔli le. Mbo yiyaŋ a teleŋnda Chɛhowa mala ndu o paandoo niŋndaŋ, nduyɛ mbo chum le teleŋ Chɛhowa soli ndu o nyɛpalaa niŋndo. Mi Deeve sina maa i wa suɛi kɛndɛ le chumndo le salala Chɛhowalaŋ.

Chɛhowa dimul naa le tosaa nyɛ ndupila bɛɛ nɔ iyeema le tosa wo le

16, 17. Vɛɛ Chɛhowa Mɛlɛka nda Chiisu Kiliti kɛsi yɛ taamaselii kɛndɔɔ le yeemɛi nɔɔ le chumndo?

16 Chɛhowa dimul naa le tosaa nyɛ ndupila bɛɛ nɔ iyeema le tosa wo le. O kɛsul naa taamaselii bɛndoo le yeemɛi nɔɔ le chumndo. (Nuawɔ Pitɛ Diiŋ Ndɔɔ 3:​9.) Le taamaseliiyo, o kpeloo Idɛŋ niŋ, mi Setana handu Chɛhowa suɛi choo maa wana lakafaa o cho ni. Wɔsilaŋ la hiou niŋ o waalaŋ niŋ. Chɛhowa “yeema wɔ kɛ” mbo chum le teleŋ diola ndɔlaŋ la cho diondɔɔ sɔla walaŋndo. Salala kɛndɛ kɛndɛlaŋ la cho wa le wanaa cho ndu chumndo a kɔl ndaa kpou wa.—Aisaya 30:​18.

17 Mi Chiisu bɛɛ chɔm yeemɛi le chumndo. Mɛɛ o wa o chieeŋndo choo, mbo lo o tiindaŋ ndɔɔ choo tei mbo sɔla piɔmndo. O wɔsi 33 niŋ, mbo soli yoomu ndɔɔ sala o finya ndɔ lo o choo choo niŋ. Kɛ mbo lo biuwɔŋndo tei a wɔsi 1914, malaŋ o simnuŋ masa. (Walta Wanaa Chiisuaa 2:​33-35; Hibuluiya 10:​12, 13) A koŋ kpou, Chiisu nɔ mbo chum tei mi wɔsiŋ ndɔŋ waa pilɔŋ o masaleŋ choo ŋ chuu, malaŋ yaamɔɔwaa nduaa sɔla tambei. (Kɔliŋtiaŋ Tasoo 15:​25) Teleŋ vilɛiyo pila wa niŋ koŋ ni le chumndo. Kɛ salala cho chum koŋ kɔɔli laŋ la bɛnda bɔɔ.

YƐƐ CHO YƐ NAA MALA?

18, 19. Yɛɛnɛ mala yɛ naa miŋ nɔ yeemɛi le miŋ biuŋ chumndo?

18 Hei chɔm naa maa, Chɛhowa yeema naa miŋ biuŋ, nduyɛ miŋ nɔ yeemɛi le chumndo. Yɛɛ mala yɛ naa le miŋ tosa hei? Mɛɛ miŋ piɛi le nyina diandaa Mɛlɛkaa. Loonuŋ maa nyina diandaa Mɛlɛkaa tosa ni miŋ biuŋ. (Ɛfisiaŋnda 3:​16, NW; Tɛsaloniaŋ Tasoo 5:​17-19) Lelaŋ te ŋ nyuna Chɛhowa pɛ, o tiuba mbo mala naa miŋ biuŋ chumndo!

19 Loonuŋ vɛlɛ nyɛ mala Ebilaham, Choosɛ, a Deeve le ma biuŋ chumndo tei mi mɛila Chɛhowalaŋ la peeluŋ ndo. Tiindaŋndo a laalaŋ ndaa nɔ wo mala nda ni. A chel ma yiyaŋ a ndapila kinɛi vɛlɛ a nyɛm ndaa yeema woŋ te. Te ŋ yiyaŋ pɛ a mɛɛ sɔɔŋ muliŋ ŋ kɛndɛ le nda yɛ pɛ, naa bɛɛ ŋ tiuba miŋ sɔla kɔl dɛɛniaa le miŋ chɔm kaa chumaa.

20. Yɛɛnɛ naŋ nɔ yɛ miŋ chɔm yeemɛi le tosaa?

20 A simulta kala kala komal naalaŋ kpou, ŋ nɔ yeemɛi le miŋ chɔm kaa chumaa. Teleŋndaŋ lapum miŋ nyuna aa, “Vɛɛnɛ kpɛ”, oo Chɛhowa? (Aisaya 6:​11) Kɛ a mala nyina diandaa Mɛlɛkaa, ŋ tiuba miŋ tol taamaselii Chɛluimaya, wana ndoo suaa le Mɛlɛka wo kɔɔli, nduyɛ miŋ dimi aa, “Mɛlɛka Yaawɛɛ cho nyɛm niŋ kiɔɔŋ ni,” nduyɛ o bɛnda mi “chum Mɛlɛka Yaawɛɛ.”—Chaŋ Imɔnɛ Chɛluimaya Wo 3:​21, 26.

^ pɛl. 11 Bolii Baabuiye le 15 o yau Chɛnɛsee wo niŋ soo a yoomu Ebilahamndo okɔɔ ni. Nduyɛ, mi wanaa poonyiaa yaula maKilikiilaŋ o Baabuiyo niŋnda poonyiaa a ndu okɔɔ bɛmbɔɔ hiouwɔɔ 70.

^ pɛl. 14 Mɛɛ Sɔɔ tosa wɔsilaŋ la tiɔɔŋ a nyɛɛmbɔ o masaleŋ choo, mi Chɛhowa kɛɛ ndu. Kɛ, mi Sɔɔ hiau lachi a waa o masaleŋ choo le wɔsilaŋ 38 tei mbo wu.—Saamiɛɛ Tasoo 13:​1, NW; Walta Wanaa Chiisuaa 13:​21.