Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

A Sina pa Suɛi Kpeekpei Yɔŋnuŋnde

A Sina pa Suɛi Kpeekpei Yɔŋnuŋnde

“Wana o wana muli nyunaa pɛ, mbo yeŋ fɛlɛŋ nyuna kalaa lani le, o tosa diɔmii bɛndu, nduyɛ siɔmbulaŋ la wa le ndu ni.”​—PULƆWAA 18:​13.

CHONDOŊ: 126, 95

1, 2. (a) Suliŋ sɔvɛ kuɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ kindiŋ le nɔɔ, nduyɛ le yɛɛ? (b) Yɛɛ naŋ cho yɛ yaasiaa o buŋgɛi hei niŋ?

NAA kpou nɔ miŋ pɛɛku le suɛi naŋ tueiye yaasiaa fɛŋ nyɛkɛndɛi le miŋ kelu yamɛi o tonyaa choo. (Pulɔwaa 3:​21-23; 8:​4, 5) Te o cho koŋ te, i wa tɛtɛlɛ le mi Setana a chieeŋ ndɔɔ siŋga yiyaŋnda naalaŋ. (Ɛfisiaŋnda 5:​6; Kolosiaŋnda 2:​8) A tonya, le suɛi yamɛi kiolɔɔ o tonyaa choo, ŋ nɔ miŋ sina nyɛ yɔŋnuŋndo. Pulɔwaa 18:​13 dimi aa, “Wana o wana muli nyunaa pɛ, mbo yeŋ fɛlɛŋ nyuna kalaa lani le, o tosa diɔmii bɛndu, nduyɛ siɔmbulaŋ la wa le ndu ni.”

2 O buŋgɛi hei niŋ, ŋ cho chɔ nyɛ tosa ndi ikala le suɛi sinaa wo, nduyɛ le yamɛi kiolɔɔ o tonyaa choo wo. Ŋ cho vɛlɛ pɛɛku sawala mandaala Baabuiyo a taamaseliilaŋ, la mala naa le suɛi yaasiaa nyɛkɛndɛiyo.

O CHO “NYƐ O NYƐ” LE Ŋ LAALAŊ TE

3. Le sabu yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ dɔu o wali niŋ sawa mandaa cho o Pulɔwaa 14:​15 niŋndo? (Tofa fotueiyo o peeleŋ ndeŋ choo.)

3 Hau, yooŋgula naŋ sɔla laŋ la cho fulaa ba o ba fee. Ŋ sɔla laŋ o Intanɛtiiyo choo, tɛlivisiɔŋndo, a o nyɛm suukaŋ cheleŋ choo. Lepum miŋ sɔla vɛlɛ yooŋgulaŋ tau ɔɔ mi chaaŋaa naa yɔŋ naa bundɔŋ o foŋnda naalaŋ choo. Teleŋndaŋ lapum, yooŋgulaŋ ndaŋ la kiolu hunɔɔ le. Lelaŋ, ŋ nɔ miŋ wa yekeŋ. Naapum mi chaaŋaa naa nɔ yiyaŋnda kɛndɛlaŋ, kɛ mi waŋnda apum yɔŋ yooŋgula lachoowalaŋ a hɔlta vesɛi le waŋnda choolaŋ dimullo. Ɔɔ sawa mandaa Baabuiyo o mala naa le suɛi naŋ tueiye yaasiaa nyɛkɛndɛi? Pulɔwaa 14:​15 dimi aa, “Diɔmndo, nyɛ o nyɛ wana dimul ndu, laalaŋndo o laalaŋ ni. Kɛ wana kɔl kaloo ndu, lɔɔ pa mbo tosa nyɛ o nyɛ, mɛɛ mbo yiyaŋ nyɛ kɛndɛi.”

4. Vɛɛ Filipiaŋnda 4:​8, 9 mala yɛ naa le hɛlioo nyɛ naŋ nɔ miŋ veelu diomndaŋ ndo? Nduyɛ le yɛɛ i cho yɛ i sɔvɛ le yooŋgu tonyaa sɔlaa? (Tofa vɛlɛ kɔfoo “ Nyɛm Sɛnɛi Mala Naa le Yooŋgula Tonyalaŋ Sɔlaa Wo.”)

4 Le kɛɛsiaala kɛndɛlaŋ tosaa, mɛɛ miŋ sina tonyaa a suɛi okɔɔ nyɛkɛndɛi. Lelaŋ, ŋ nɔ miŋ wa yekeŋ a nyɛ naŋ hɛli le diomndaŋ veeloo wo. (Nuawɔ Filipiaŋnda 4:​8, 9.) Ŋ nɔ miŋ tɛɛmbuu teleŋ naa le yooŋgu cho tonya le wo nuaa o Intanɛtiiyo choo, ɔɔ diomndaŋ veeloo o yaula cho choolaŋ pɛŋgɛlaa laŋ niŋ te. I cho bɔɔ vɛlɛ suɛi sɔvɛ le kpakpalaa tɛɛŋguŋ wanaa simul piɛile tonyaleŋ nda. Waŋnda haa yeema ma dii tiindaŋ wanaa Mɛlɛkaa nduyɛ ma dimi choolaŋ a tonyaa okɔɔ. Yooŋgu cho tonya le wo nyindu wana le kɛɛsiaala wɔɔŋndaŋ tosaa. Fɛɛŋ bɛɛ yiyaŋ naa maa yooŋgu lachoowaa nɔla mbo piiliaŋ num te le.—Timoti Tasoo 6:​20, 21.

5. Kona lachoowa kuɛɛ Isɔluɛiya ndaa yaŋ yɛ nilaŋ, nduyɛ vɛɛ hei piiliaŋ yɛ nda?

5 Mi kona lachoowaa hiŋ a fulamakɔɔli wɔɔŋ wɔɔŋndo. O teleŋ Muuse wo niŋ, mi suaŋ suaŋaa 12 nda kua Lɛŋnde Mɛyaaleŋ mɛɛndaŋndo. Mi ŋwaŋ tɔ huŋ a kona lachoowaa. (Nɔmbaa 13:​25-33) Ma kuundiaa suɛi, nduyɛ mi siooŋnde bii wanaa Chɛhowaa vɛlɛ ma tambu kɔl. (Nɔmbaa 14:​1-4) Le yɛɛ waŋnda tosa yɛ keŋ? Kɛlɛŋgaa mi ndaa yiyaŋ maa kona nda dɔunuŋndo cho tonya, kanifuule, mi suaŋ suaŋnda tau dimi nyɛ pilɔɔ kpe. Lelaŋ, ma kɛɛ le nilaŋ yaŋɔɔ o sɔɔŋ kɛndɛ suaŋ suaŋaa ŋiɔɔŋnda dimi a Lɛŋnde Mɛyaaleŋ okɔɔ wo. (Nɔmbaa 14:​6-10) Yɔŋi ndaa kindiŋ le tonyaa sinaa nduyɛ mi ndaa dɔu tiindaŋndo o Chɛhowa niŋ, mi waŋnda tosa diɔmnde ma laalaŋ kona lachoowa koŋ.

6. Le yɛɛ kaamaa nɔ mbo bii naa le, te ŋ tuei pɛ konala wɔɔŋndaŋ a wanaa Chɛhowaa okɔɔ?

6 Ŋ nɔ miŋ wa yekeŋ taama taama te ŋ tuei pɛ konalaŋ a wanaa Chɛhowaa okɔɔ. Loonuŋ maa yaamɔɔnɔ naa Setana nɔ diolaŋ ni maa wana ‘chɔm chaaŋaa naa buɛiya sɔɔŋ choo’ wo. (Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 12:​10) Mi Chiisu sila maa wanaa simulaa cho “diomnda wɔɔŋnda faŋga” dimi a naa okɔɔ. (Maatiu 5:​11) Te ŋ bii pɛ sila koŋ nyɛkɛndɛi, kaamaa bii naa le o yɔŋ bɛɛ miŋ tuei konala wɔɔŋndaŋ a wanaa Chɛhowaa okɔɔ.

7. Nyunala kuɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ nyunaŋ tuupa miŋ yɔŋ waŋndo yooŋgoo?

7 A hɛnaŋ pa a chaaŋaa numnda yooŋgulaŋ yɔŋndo o Intanɛtiiyo ɔɔ o foŋndo choo? Te a tuei pɛ yooŋgu kɛndɔɔ, ɔɔ suɛi yɔŋnaŋii kɛndɛ kɛndɛi, baa a wa pa a yeemɛi le acheleŋnda dimullo o foofo mɛɛ wana dimiaa layooŋgoo tosa yɛ? Tuupa ma yɔŋ waŋndo yooŋgoo, nyunaŋndɔ aa, ‘Baa yooŋgoo hoo cho pa tonya? I sina pa sɔɔŋ kpou a ndu okɔɔ?’ Te a kiisaŋ pɛ, mɛɛ choolaŋ ŋ cho wa pɛŋgɛlaa ni. Lelaŋ, te a sina pɛ maa o cho yooŋgu tonya le, yɔŋ ndu le, wɔɔsuu ndu!

8. Yɛɛ wanaa simul naa wa o lɛŋnde ipum niŋ tosa yɛ niŋ, nduyɛ vɛɛ naŋ toolu yɛ nda ŋ ve bɛɛ kɔl te?

8 Sabu wɔɔŋ cheleŋ cho le yooŋgoo yɔŋndo o Intanɛtiiyo choo ɔɔ foŋndo te ŋ yiyaŋ fɛŋ te. O lɛŋnde ipum niŋ, wali naa nɔ kpɔkɔsilaŋ ɔɔ a kuuna ndu. O lɛŋii keŋ niŋ, mi wanaa simul naa wa yɔŋ yooŋgulaŋ le naa siooŋnde lueiyo, ɔɔ le miŋ kiisaŋ a chaaŋaa naa laalaŋnda. Yiyaŋndɔ a nyɛ ndoo yɔŋnuŋ o tanda Soviet Uniɔŋ ndo niŋ paandu wo. Mi Polisiiyaa sɔɔsɔɔ waa ndaa nɔ diolaŋ aa, KGB wa pɛŋgɛla choolaŋ dimioo maa puaapiliaa waŋnda ndaa sina tau wa faŋaŋ wanaa Chɛhowaa kɔɔli. * (Tofa tɛɛsiaa amatou.) I cho suɛi imɔnɛ le dimioo maa mi puaapiliaa bɔɔbɔɔ laalaŋ choolaŋ ndaŋ nduyɛ ma mal kɔɔna Chɛhowaa. Mi a bɔɔbɔɔ miiŋgu o tonyaa niŋ, kɛ a apum miiŋgu lɛ le. Ma chɛl yooŋgula lachoowala laŋ le tiindaŋ ndaa diyɔɔ. (Timoti Tasoo 1:​19) Vɛɛ naŋ kpakpala yɛ kpundɛ waa naa? Pɛŋgɛla yooŋgu ŋ sina le wo le. Laalaŋ sɔɔŋ ŋ tuɛi yoŋ kpou le. Kɛ, kindiŋ ma sina tonyaa a suɛi ŋ tueiye okɔɔ.

YOOŊGULA NƆ TONYA TAU LE LAŊ

9. Yɛɛ tosa yɛ vɛlɛ ndi ikala le yooŋgu nɔ tonyaa wo sɔlaa?

9 Teleŋndaŋ lapum, miŋ tuei yooŋgula nɔ tonyaa nyɛɛmbɔ laŋ. Lapum yɛ, tonya ve leniŋ te. Mi hei tosa ndi ikala le yamɛi kiolɔɔ o tonyaa choo. Ŋ nɔla miŋ tiindaŋ yooŋgu nɔ tonyaa nyɛɛmbɔ wo le! Yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ tosa le halikpeŋ yooŋgula waa naa la hui naa le?—Ɛfisiaŋnda 4:​14.

10. Le yɛɛ ndoo lo yɛ chobe le mi Isɔluɛiya apum ndaa del puaapiliaa ndaa choo a chɔuwo? Nduyɛ yɛɛ mala yɛ nda le keŋ kpakpalaa?

10 Ŋ tiuba miŋ pɛɛku isɔɔ o nyɛ yɔŋnuŋ Isɔluɛiyaa wa o Pioo Chɔɔdaŋ kpeŋgii ba paaleŋ le del lo wo o palɛi Chɔɔsuaa ve niŋ. (Chɔɔsuaa 22:​9-34) Mi Isɔluɛiya haa tuɛi maa chaaŋaa ndaa Isɔluɛiyaa wa kpeŋgii ba kɛndɔɔ Chɔɔdaŋ ndo taŋgul fondaŋ lasooluu wo o pioo ikɛi. Tonya yooŋgu koŋ wa ni, kɛ o ve fau le nda dimi yooŋgu koŋ te. Nduyɛ mi yooŋgu koŋ ke Isɔluɛiyaa wa ba paaleŋ le del lo wa yiyaŋndo maa puaapiliaa ndaa wa kpeŋgii ba kɛndɔɔ wa tosal Chɛhowa nila kalulaŋ. Lelaŋ, ma chuuŋgiaŋ diompilɛ le kɔlaŋ nda delɔɔ choo a chɔuwo. (Nuawɔ Chɔɔsuaa 22:​9-12.) Kɛ tuupa ma kɔ chiŋalaŋ nda a chɔuwo, mi Isɔluɛiyaa wa kpeŋgii ba paaleŋ le del lo wa yɔŋ puaa atiŋ le kɔlaŋ tonyaa sinaa a hei okɔɔ. Yɛɛ puaa haa saaluŋ yɛ? Ma saaluŋ maa Isɔluɛiyaa wa kpeŋgii ba kɛndɛi ya ndaa teŋgul fondaŋ lasooluu le salalaŋ solioo o mɛlɛkaa lachoowaa lo le. Kɛ ma taŋgul le waŋnda kpou loonɔŋndo maa Chɛhowa nda wa piɛiyo ni. Isɔluɛiya wa bɔɔ a kɔl kɛndɛ le mɛɛ nda kɛɛ kɔlaŋ puaapiliaa ndaa delɔɔ choo a chɔuwo yɛ. Kɛ ma chua teleŋ ndaa le tonyaa kpou sinaa a suɛi nda tueiye okɔɔ.

11. (a) Vɛɛ nda bii yɛ Mɛfibosiɛɛ biyɔɔ wɔɔŋndo? (b) Vɛɛ Deeve ndoo nɔ yɛ mi ndoo bii Mɛfibosiɛɛ biyɔɔ kɛndɔɔ?

11 Miŋ dɔɔnuŋ tumbe teleŋndaŋ lapum le mɛɛ waŋnda dimi suɛi nɔ tonya bɔɔ le ve a naa okɔɔ yɛ. Mi hei yɔŋnuŋ Mɛfibosiɛɛ. Mi Masaa Deeve tosal Mɛfibosiɛɛ kɛndɛi le ndu kioo lɛŋnde Sɔɔ finya ndɔ mama ndoo nɔ leŋ kpou. (Saamiɛɛ Diiŋ Ndɔɔ 9:​6, 7) Kɛ okoŋ kɔɔli, mi Deeve tuɛi yooŋgu lachoowa cheleŋ a Mɛfibosiɛɛ okɔɔ. O chue teleŋndo le sinaa te yooŋgu koŋ wa tonya le, kɛ mbo poonda lɛŋnde Mɛfibosiɛɛ ndoo nɔ leŋ kpou. (Saamiɛɛ Diiŋ Ndɔɔ 16:​1-4) Mɛɛ Deeve soo o Mɛfibosiɛɛ lo okoŋ kɔɔli, mi Deeve sina maa o tosa biondɔŋndo. Mbo miŋgi Mɛfibosiɛɛ ke lɛŋnde leŋ le tiŋ. (Saamiɛɛ Diiŋ Ndɔɔ 19:​24-29) Te Deeve ndoo chua pɛ teleŋndo le tonyaa sinaa a suɛi keŋ okɔɔ tuupa mi ndoo tosa nyɛ, kposoŋ bɛɛ kafala laŋ la ve Mɛfibosiɛɛ saaŋgiaa le.

12, 13. (a) Yɛɛ Chiisu ndoo tosa yɛ mɛɛ waŋnda dimi choolaŋ a ndu okɔɔ? (b) Yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ tosa te waŋndo dimi pɛ choolaŋ a naa okɔɔ?

12 Yɛɛ ŋ nɔ yɛ ma tosa te waŋndo sɛŋi pɛ choolaŋ a num okɔɔ? Mi hei yɔŋnuŋ Chiisu nda Chɔŋ Wana Yiŋaa. (Nuawɔ Maatiu 11:​18, 19.) Yɛɛ Chiisu ndoo tosa yɛ? O soliŋ teleŋ ndɔɔ a yoomuma nduaŋ kpou kpeku le waŋnda dimullo ma laalaŋ maa choolaŋ te nda dimi a ndu okɔɔ le. Kɛ, mbo dɛɛniaa waŋnda le ma mɛɛndaŋ tonyaa. Ndoo yeema nda ma handu kɔllo o nyɛ o wa tosaa wo choo a nyɛ o wa pɛɛkoo wo. Mi Chiisu dimi aa, “Wanaa tol kɔl kalu Mɛlɛkaa kɔɔli wa kawalta nda tosa laŋ, laŋ la chɔm ni maa ndu cho kɔl kalu kpeekpeiyo ni.”—Maatiu 11:​19.

13 Ŋ nɔla miŋ pɛɛku suɛi sɔvɛi Chiisu o ba. Teleŋndaŋ lapum, mi waŋnda dimi sɔɔŋ wɔɔŋndoŋ a naa okɔɔ, nduyɛ naapum miŋ buulaŋ maa hei cho naa tɔɔ tɛɛmbuu. Kɛ mɛɛ naŋ cho yoomu naa biyɔɔ yɛ, chɔm acheleŋnda wanaa suu naŋ cho wa. A mɛɛ naŋ pɛɛku o taamasi Chiisoo niŋ yɛ, kaa naa kɛndɔɔ chɔm kpendekele maa choolaŋ waŋnda cho dimioo a naa okɔɔ ni.

BAA O NUMPILA NIŊ Ŋ TIINDAŊ NI?

14, 15. Le sabu yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ tiindaŋ o sinapɛŋgu naa niŋ te?

14 Ŋ che maa i cho ikala le tonya kpeekpeiyo saalɔŋndo. Bahawɛi cheleŋ cho vɛlɛ haki naa ni. Kɛlɛŋgaa ŋ cho niŋ Chɛhowa piɛiyo le wɔsiŋ bɔɔbɔɔ, nduyɛ miŋ chɔm maa ŋ nɔ taasioo o nɛilaŋ lapum choo. Mi acheleŋnda ke naa bɛɛleŋ le mɛɛ naŋ yiyaŋ nyɛkɛndɛi o sɔɔŋ choo yɛ. Baa hei simnuŋ pa bahawɛiyo le naa?

Baabuiyo sila naa maa ŋ nɔ miŋ tiindaŋ o sinapɛŋgu naa niŋ te

15 Ei. Lepum miŋ kandu tiindaŋndo o sinapɛŋgu naa niŋ. Miŋ chɛl yiyaŋnda naalaŋ a kɔl kalula naalaŋ le naa nɛiyo chɔmndo. Miŋ kandu laalaŋndo maa ŋ bii suɛi pum bila nyɛkɛndɛi, mi che bɛɛ ŋ sina tonyaa kpou a ndi okɔɔ le. Hei cho suɛi kpundɛ bɛndu! Baabuiyo tɛɛsial naa kpendekele maa ŋ nɔ miŋ tiindaŋ o sinapɛŋgu naa niŋ te.—Pulɔwaa 3:​5, 6; 28:​26.

16. O taamaseliiyo hoo niŋ, yɛɛ ndoo yɔŋnuŋ yɛ o fondaŋ pisiaa nyɛdiaa, nduyɛ yɛɛ Tɔm ndoo yiyaŋ yɛ?

16 Le taamaseliiyo, yiyaŋndɔ maa ichɔl pilɛ, mi bɛndu kunda nɔ sinapɛŋgoo tau wo diolaŋ Tɔm kua o fondaŋ pisiaa nyɛdiaa. Nduyɛ mbo cha bɛndu kunda cheleŋ diolaŋ Chɔŋ ichali o tibiiyo ikɛi a chua cho laa ndɔ le wo. Wana che pɛ maa a wa balta yeelɛilaŋ dɔwɔɔ. Mi Tɔm cha nda mamɔɔ vɛlɛ a kɔɔmiaŋndo. Mi kɔndɔfillo bii Tɔm okoŋ mbo dimi aa, ‘Baa kɛyaŋndo Chɔŋ cho nda laandɔ ni? Chuauwaa ndaa yɛ?’ Tɔm che niŋ sɔɔŋ waa naa yɔŋnɔŋndo paandu. Te num oo wa pɛ Tɔm, vɛɛ ŋ wa yɛ yiyaŋ?

17. O taamaseliiyo hoo niŋ, yɛɛ Tɔm mɛɛlu yɛ sina? Nduyɛ yɛɛ hei pɛɛku yɛ naa?

17 Kɛ chum ndɔ. Mi che bɛɛ mi Tɔm yiyaŋ maa Chɔŋ ve sandii chɔm o laa ndɔ lo le, kɛ baa ndoo sina pa tonyaa kpou a hei okɔɔ? Ichɔl koŋ, mi Tɔm veelu Chɔŋ, okoŋ mbo sina maa yemaa Chɔŋ chua koŋ cho ni, nduyɛ maa o chɛŋ naa levil mbo huŋ nda yilɔɔ. O chua niŋ wɔsila bɔɔbɔɔ Chɔŋ nda yema ndɔ chiikaŋ ndɔ le. Nduyɛ le mɛɛ yema ndɔ ve viouwɔɔ tau le yɛ, mi Chɔŋ chua teleŋndo nyɛɛmbɔ le ma bɔŋaŋ nda yema ndɔ le nyɛdiaa dioo o fondaŋ pisiaa nyɛdiaa. Laa ndɔ tiuba le waa a nda latulu le. Mi Tɔm naŋ kɔl tau le mɛɛ o dimul wana yiyaŋ ndɔɔ le yɛ! Yɛɛ hei pɛɛku yɛ naa? Mɛɛ mɛɛ naŋ chua wɔsilaŋ o Chɛhowa piɛiyo niŋ, mɛɛ miŋ sina tonyaa a suɛi okɔɔ tuupa miŋ kelu yamɛi.

18. Yɛɛ nyindu yɛ naa le suɛi wɔɔŋnde laalaŋndo a puaapilɛnɔ naa okɔɔ?

18 O wa vɛlɛ ikala le suɛi pum yaasiaa nyɛkɛndɛi te o yɔŋ pɛ aa puaapilɛnɔ naŋ bɛnda tau le wo pilaŋ naa tana ni. Te ŋ wa pɛ yiyaŋndo o suɛi yɔŋnuŋ naa tɛɛŋnde choo, lepum, miŋ kandu kiisaŋndo a puaapilɛnɔ naa. Okoŋ, te ŋ tuei pɛ suɛi wɔɔŋnde a ndu okɔɔ, miŋ yeema le ndi laalaŋndo, o yɔŋ bɛɛ mi tonya ve leniŋ te. Yɛɛ hei pɛɛku yɛ naa? Te ŋ chɛl pɛ le yiyaŋ wɔɔŋndo nɔɔ le puaapiliaa naa, mi keŋ nyindu naa le yamaŋ wɔɔŋndoŋ kiolɔɔ o sɔɔŋ cho bɛɛ tonya le woŋ niŋ. (Timoti Tasoo 6:​4, 5) Ŋ nɔ miŋ chɛl kposoŋ mi yiyaŋnda wɔɔŋndaŋ, mɛɛ kɔl paŋalɛiyo cho naa yɛ tɔlnuŋ o kɔlta naalaŋ niŋ te. Puɛɛnuŋ te maa Chɛhowa yeema naa miŋ kaala puaapiliaa naa, nduyɛ le nda malɔɔ haki fasɛi.—Nuawɔ Kolosiaŋnda 3:​12-14.

SAWALA MANDAALA BAABUIYO CHO NAA MANDA

19, 20. (a) Ɔɔ sawala mandaala Baabuiyo la mala naa le sɔɔŋ yaasiaa nyɛkɛndɛiyo? (b) Yɛɛ naŋ cho yɛ hunɔɔ yaasiaa o buŋgɛi cho lachi ve niŋ?

19 Hau, i cho suɛi kala kala le tonya kpeekpeiyo saalɔŋndo, nduyɛ le suɛi yaasiaa nyɛkɛndɛi. Le yɛɛ? Kanifuule, tonya bɔɔ cho o yooŋgula bɔɔbɔɔ niŋ te, vɛlɛ wanaa lahakiaa naŋ cho ni. Yɛɛ mala yɛ naa? Sawala mandaala naŋ saaluŋ o Diom Mɛlɛkaa niŋndaŋ. Le taamaseliiyo, sawa mandaa opilɛ dimul naa maa, te ŋ yeŋ fɛŋ nilaŋ o suɛi le, miŋ muli ndi, i cho diɔmii bɛndu. (Pulɔwaa 18:​13) Sawa mandaa cheleŋ mala naa le sinaa maa ŋ nɔ miŋ laalaŋ o nyɛ o nyɛ nda dimul naa pɛ niŋ te, kɛ ŋ nɔ fɛŋ miŋ yiyaŋ nyɛkɛndɛi te tonya ni. (Pulɔwaa 14:​15) Nduyɛ mɛɛ mɛɛ naŋ chua wɔsilaŋ o Chɛhowa piɛiyo niŋ, ŋ nɔ miŋ tiindaŋ sinapɛŋgu naa le. (Pulɔwaa 3:​5, 6) Sawala mandaala Baabuiyo cho naa manda le sɔɔŋ tonyaŋ soliŋndo kpeku le yamaŋ kiolɔɔ, nduyɛ le kɛɛsiaalaŋ tosaa a taasi.

20 Kɛ sabu cheleŋ cho o tosa miŋ che ndi ikala le tonyaa saalɔŋndo o suɛi niŋndo. Naa waŋchieeya cho chɔ chɔ le yamɛi kiolɔɔ o nyɛ naŋ cha a lehɔl lo choo. O buŋgɛi cho lachi ve niŋ, ŋ cho yaasiaa nɛila naŋ tosa biondɔŋ waa naa wo, nduyɛ miŋ pɛɛku le hei kpakpalaa.

^ pɛl. 8 Tofa Yau iWɔsi Seiyaa Chɛhowaa le wɔsi 2004, pei 111-112, a hoo le wɔsi 2008, pei 133-135.