Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

BUNDƐI A NDU OKƆƆ

Tɔnɔla Naŋ Sɔla o Nyɛ Chɛhowa Dimi le Tosaa wo Niŋndaŋ

Tɔnɔla Naŋ Sɔla o Nyɛ Chɛhowa Dimi le Tosaa wo Niŋndaŋ

Ma ke ya naa pɔnɔ nuu, a yema nuu nda laa ndɔ, wali teŋgeŋndo. Miŋ dimi o lepilɛ niŋ kpe aa, “Ŋ cho keŋ tosa!” Le sabu yɛɛ naŋ chɛllɛ wali koŋ, nduyɛ vɛɛ Chɛhowa ndoo dɔu yɛ naa sala? I dimul lɔɔ nya fɛlɛŋ a kɔɔlima niaŋ okɔɔ.

A WƆSI 1923 ya veluŋ ni, Hɛmsiwɔt, Yɔkisiɛɛ chiee, o Iŋkilaŋ niŋ. I nɔ yema ni chuu ya o kɔɔ wo diolaŋ Bɔb. Teleŋ ya wa wɔsilaŋ la ŋɔmahiɔɔlu wo, finya nuu ndoo nɔ yaula tɛɛsiaa mɛɛ kaaŋnde lachoowaleŋ le hui waŋnda yɛ. Mi nyɛ Finya nuu pɛɛku o yaulaŋ ndaŋ niŋndo pilaŋ ndu kɔllo. Ndoo hɛnaŋ a nyɛ simlachiaa lekaaŋnda wa waŋnda pɛɛkoo kɛ a ve ndu dɔuwɔɔ o wali niŋ te wo le. Mɛɛ wɔsioŋ hiou ŋtiŋ okoŋ kɔɔli, mi Bɔb Atikiŋsiŋ huŋ o naa lo bɛɛ nduyɛ mbo chuku suɛi Ŋgɔɔ Lutafɔɔ ve ipilɛ. Mi sina maa wanaa soli yaula finya nuu wa diomndaŋ veeloo leniŋ ndaŋ yɔŋgu suɛi keŋ ni. Mi wanaa velu ya wa ndaa veelu Ŋgɔɔ Atikiŋsiŋ ichɔl o ichɔl le nyɛdiaa, nduyɛ mi ndoo muli nyunala naalaŋ tau a Baabuiyo okɔɔ. Mbo veelu naa le bɔŋaŋndaŋ o chiɛi puaapilɛnɔ ve levil a naa le wo. Miŋ kandu bɔŋaŋndaŋ biyɔɔ lɔɔlɔɔ, nduyɛ ma kila kunda pɔmbɔɔ o Hɛmsiwɔt niŋ. O viu bɛɛ le mi buɛi ibuŋgaa huŋ wa a naa latulu nduyɛ kɔɔfaa o kundala cheleŋ niŋ wa hunɔɔ nyɛdiaa dioo a naa latulu. Puaapiliaa a ndepiliaa kaŋ mala ya bɔɔ.

Mi yuŋgu naa kandu yulaleŋ tosaa a teleŋ koŋ. Kɛ mi finya nuu dimul yema nuu aa, “Te a yeema kɔlaŋ kɔɔfaleŋ tosaa pɛ, ŋ cho yulaleŋ ndeŋ malɔɔ.” Mi Bɔb chɛl, nduyɛ mbo kua kɔɔfaleŋ tosaa teleŋ ndoo nɔ wɔsilaŋ 21 wo. Wɔsioŋ ŋmuuŋ okoŋ kɔɔli, mi ya bɛɛ simnuŋ kɔɔfanɔɔ, nduyɛ I wa niŋ wɔsilaŋ 16. Mi yaa kuɛ naa wanaa cheleŋ o wali pollo niŋ o lɔɔ mɛɛlulaŋ. Kɛ palɛi bɔɔbɔɔ o lɔɔ tɛɛŋ, yapilɛ yaa kua ni. Mi yaa soliŋ ŋgalamafueiyo a kaadii leseiyo kpeku. Kaadii koŋ ndoo nɔ yooŋgu tɛtɛlɛ Baabuiyo lechoo nyɛɛmbɔ. Mi Chɛhowa duau ya sala a pɛɛku Baabui tosa hiouwɔɔ lachi kɛndɛ kɛndɔɔ wo. Nduyɛ mi wanaa bɔɔbɔɔ o yuŋgu ndɔɔ niŋ huŋ o tonyaa niŋ. O wɔsioo opilɔɔ niŋ, ma yulu ya iso le kɔɔfale teŋgeŋndeŋ tosaa naa Meele Hɛŋsiɛl. Ma yɔŋ naa o tanda yooŋgu kɛndɛ ndoo dimiŋ te wo o Chɛsiɛɛ niŋ.

A boondii Chɔu Chieeŋ Diiŋ Ndɔɔ, waŋlaanduaa ndaa nɔ ma tosa wallo le chɔuwo tooloo. Mi ndaa kuuna waŋnda o kaaŋii cheleŋnde niŋ le kɔlaŋ o chɔuwo. Nduyɛ maa kɔɔfaa teŋgeŋnda, miŋ yiyaŋ maa a cho naa kuuna. Kɛ wanaa kialaa ŋyamaa chɛl te, nduyɛ ma duau ya o chiɛi manyumndo niŋ le palɛi 31. Wɔsioo opilɛ hiouwɔɔ teleŋ ya wa wɔsilaŋ 19, mi kua vɛlɛ bɛmbɔɔ le diiŋ o lemasa kanifuule, kɔl iyama nuu ndoo chɛl le chɔuwo tooloo le. Kɛ teleŋ o teleŋ ya kuɛ pɛ, masaa waa mal la. Boondii sɔɔŋ muŋ wa ya yɔŋnɔŋndo ve, mi sina maa nyina diandaa wa ya malaa, nduyɛ maa Chɛhowa wa ya dialuŋ kalaŋ kioo ni.—Aisaya 41:​10, 13.

MIŊ CHIIKAŊ NAA ŊGƆƆ ATƆ MAATIUS

Miŋ chiikaŋ naa Atɔ Maatius o wɔsi 1946 niŋ. Atɔ ndoo chii ko kinɛi paŋguŋ ŋgaa o chiɛi manyumndo niŋ le mɛɛ o kɛɛ le kɔlaŋ o chɔuwo yɛ. Mɛɛ nda soli ndu dɔɔ o chiɛi manyumndo niŋ, mbo kua o Dɛnisi pɔmbɔ ndɔ lo, o wa kɔɔfanɔ teŋgeŋndo o Hɛmsiwɔt niŋndo. Mi finya nda pɛɛku nda a Chɛhowa okɔɔ teleŋ nda wa a pɔmbɔ wo. Nduyɛ ma sɔla yiŋɔɔ teleŋ nda wa kpasu wo. Mɛɛ nda kandu dɔɔ kɔɔfaleŋ diompilɛ, ma yɔŋ Dɛnisi Aililaŋ. Nduyɛ Atɔ ndoo nɔ lɛ wana nda tosa kɔɔfaleŋ latulu wo le. Mi wanaa velu ya wa hɛnaŋ tau a kaa kɔɔfanɔ tosa hoo wallo kekelee wo. Okoŋ, ma veelu ndu le mbo huŋ wa a nda latulu. Nduyɛ te yaa hiŋ pɛ yilɔɔ, mi ya naa Atɔ yɔŋguŋ le hɛŋgɛilaŋ tueiyo te ŋ chii pɛ nyɛdiaa dio. O mɛɛlulaŋ kpɔŋ, miŋ kandu yaulaŋ poonyiaŋndo. A wɔsi 1948, ma duau vɛlɛ Atɔ o chiɛi manyumndo niŋ le paŋgoŋ ŋgaa. Miŋ chal o nɔɔ niŋ a paŋgii Tɛɛkpaa 1949 niŋ. Nduyɛ kpeleŋ naa wa ni, le loo o wali lɔɔlɔɔ Mɛlɛkaa niŋ. Ŋ wa yekeŋ a mɛɛ naŋ soliŋ nyɛsɔlaa naa kpeku yɛ. Nduyɛ mi naŋ soliŋ teleŋ naa pɛŋgiaa kpeku le waŋnda tɔlɔɔlaŋ malaa kendioo ma paawa naa. A sala Chɛhowaa, miŋ tiuba le miŋ hiou lachi a kɔɔfaleŋ tosaa.

A wɔsi 1949 o Hɛmsiwɔt niŋ mɛɛ naŋ chal dɔɔ o nɔɔ niŋ

Mɛɛ wɔsioo opilɛ hiou chobe, ma yɔŋ naa Aililaŋ, Kpeŋgii Baluaŋndo. Chiee tase naŋ kuɛ wo wa Ama ni, okoŋ kɔɔli miŋ kua vɛlɛ Niulɛ, nduyɛ Katolikiiya kpu wa o chioŋ muŋ niŋ ni. Hɛliaŋ lekaaŋndo wa o tanda koŋ niŋ. Lelaŋ, mɛɛ mi naŋ wa yekeŋ nduyɛ miŋ soliŋ taasi naa kpeku te ŋ wa pɛ waŋnda yooŋgu kɛndɔɔ dimullo. O chiɛi puaapilɛnɔɔ a ndepilɛnɔ pum naŋ bii bɔŋaŋndaŋ ni. Nduyɛ tiŋndo wa bandei kilolaŋ 16 (mɛɛliilaŋ 10) a fondaŋ naŋ wa wo. Naapum wanaa ŋɔmaa ndaa kua o bɔŋaŋndaŋ ni. Teleŋndaŋ lapum miŋ naŋ lɔl loŋ. O ikɛi naŋ lɔl ni nduyɛ miŋ tuei nyɛdiaa idiiyo yeela diimandɔɔ. I cho bɔɔ suɛi nyaale le sinaa maa Seiyaa Chɛhowaa cho niŋ tau o tanda koŋ niŋ.

“Ŋ CHO KEŊ TOSA!”

Yema nuu nda laa ndɔ diolaŋ Latɛ, wa niŋ kɔɔfaa teŋgeŋnda kpeŋgii baluaŋndo o Aililaŋ niŋ. Nduyɛ a wɔsi 1952, mi naa hiɔɔlu bii bɔŋaŋ bɛndoo o Bɛlfast niŋ. Mi puaapilɛnɔɔ tosal naa kɛndɛi, mbo yiya naa hiɔɔlu kpou o chiɛi ndɔɔ, a Pryce Hughes, o wa teleŋ koŋ hɔlte lɛuve o Bilitiŋ niŋndo. Ichɔl pilɛ, ŋ wa suukaŋndo a bukui pɔmbɔɔ hoo okɔɔ, God’s Way Is Love, o ndaa poonyiaa le waŋnda o Aililaŋ niŋndo. Mi Ŋgɔɔ Hughes tɛɛsiaa maa i wa ikala le suɛi o Katolikiiya lo o lɛŋnde leŋ niŋ. Mi ndaa soli puaapiliaa o chiɛila nda wa laŋ niŋ, nduyɛ simlachiaa lekaaŋnda wa waŋnda dimullo le puaapiliaa delɔɔ choo. Mi Pryce dimi aa, “Ŋ yeema wanaa chua nɔlaŋ nduyɛ ma nɔ mɔmbiltaŋ nda le kɔlaŋ o wali pollo niŋ le yauwo hoo piɔuwo o lɛŋndeŋ ndeŋ niŋ kpou.” * (Tofa tɛɛsiaa amatou.) A teleŋ koŋ naŋ dimi ni aa, “Ŋ cho keŋ tosa!”

Naa kɔɔfaa cheleŋnda o kandu pupul nɔ naa chalaa o kpeŋgei yo choo

Fondaŋ kɔɔfaa ndaa wa o yiya lɔɔlɔɔ o Dɔbiliŋ niŋndo wa o Ma Lutilaŋ ndo bɛɛ ni, ndepilɛnɔ piɛi Chɛhowa a laalaŋndo le wɔsila bɔɔbɔɔ wo. Mi naa bɛɛ kua loŋ o yiya le teleŋndo pum, nduyɛ miŋ pisi nyɛm naŋ nɔ woŋ ŋtiŋ. Okoŋ, mi naa hiɔɔlu kua o kandu pupul Bɔb wo choo, o ndoo nɔ naa chalaa o kpeŋgei yo le mɔmbillo piondɔɔ. Miŋ saaluŋ mɔmbil ndaa soliŋ niŋ kpeku wo, kɛ o wa wɔ nyɛkɛndɛi. Nduyɛ miŋ nyuna wana wa ndu pisioo wo le mbo kuel naa a ndu o bɛɛ kanifuule, naa kpou naŋ chiee kɔlaŋ a mɔmbillo le. Mi Atɔ piu ichɔl koŋ ichali o kpele, mbo wa tosaa naŋ chaa a mɔmbillo o cho kɔlaŋ ni. Diimandɔɔ mɛɛ o wa kindiŋndo le mɔmbillo solioo o bɛɛ, mi misiɔnalueinɔɔ diolaŋ Midilɛ Wilɛt (o Chɔŋ Baa ndoo mɛɛlu chua o nɔɔ niŋndo) huŋ o naalo. Ndoo chaa kɔlaŋ a mɔmbillo! Mbo pɛɛku naa le kɔlaŋ a mɔmbillo, okoŋ, miŋ kua o wali pollo niŋ.

Mɔmbil naa a chiɛi pɔmbɔ cho maa mɔmbillo

Okoŋ kɔɔli, naŋ yeema fonda naŋ wa wo. Mi puaapiliaa dimul naa maa naŋ kpakpala luaŋ o mɔmbillo niŋ, kanifuule, wanaa simul naa wa nɔla ma mal ndu o yiŋ. Okoŋ, miŋ nuuviaa naa lɔlaa kɛ ŋ sɔla le. Ichɔl koŋ, mi naa hiɔɔlu kpou lɔl o mɔmbillo niŋ. Diimandɔɔ, fondaŋ naŋ saaluŋ kinɛiyo wa chiɛi pɔmbɔ cho maa mɔmbillo ni, o ndoo nɔ kpelelaŋ la tiɔɔŋ maa chiɛi choo choo wo. Fondaŋ koŋ wa chiɛi naa ni. Ŋ sɔla bahawɛi le chiɛi naa cho maa mɔmbillo kɛsioo o fondaŋ chaaŋaa naa wa wali ichiɔɔ tosaa wo le. Miŋ naŋ kɔl tau le keŋ. Mi naŋ mɛi chiɛi naa kɔɔli le kilolaŋ 16 tei 24 (mɛɛliilaŋ 10 tei 15) le kɔlaŋ yooŋgu kɛndɔɔ dimioo. Te naŋ kuɛ pɛ o fondaŋ sɛnɛi cheleŋ, miŋ naŋ miiŋgu vɛlɛ le suɛi o waŋnda lo o fondaŋ naŋ mɛi chiɛi naa cho maa mɔmbillo.

Miŋ kua o chiɛila waŋnda kpou kpeŋgii baluaŋndo o Aililaŋ niŋ, nduyɛ ŋ sɔla simul kɛ kɛ le. Miŋ yɔŋgu bukuila pɔmbɔlaŋ 20,000, nduyɛ miŋ yɔŋ diola wanaa ndaa chɔm yeemɛi ya o lɛuve Bilitiŋ. I cho bɔɔ sala bɛndu le Chɛhowɛiya nɔɔ hau o Aililaŋ niŋ o kɛmɛlaŋ niŋ!

MIŊ MIŊGU IŊKILAŊ, OKOŊ, MIŊ KUA SIKƆTILAŊ

Mɛɛ wɔsioŋ hiou ŋtiŋ, ma miŋgi naa vɛlɛ yɔŋ Lɔndɔŋ batouwo. Mɛɛ lɔɔlaŋ la hiou latiŋ, mi puaapiliaa o lɛuve Bilitiŋ veelu Atɔ ma dimul ndu le mbo kandu buɛile ibuŋgaleŋ diimandɔɔ! Ma pɛɛku naa le lɔɔ opilɛ, okoŋ, miŋ miiŋgu o buŋgɛi nɛi niŋ Sikɔtilaŋ. Le hei, Atɔ ndoo nɔ teleŋ bɔɔ le sɔɔŋ ndɔŋ bɛɛndiaa le. Kɛ o wa o yɔŋgaŋ lɔɔlɔɔ le wali Mɛlɛkaa tosaa, mɛɛ mɛɛ ndoo kiondu. Taamasi ndɔɔ ke ya bɔɔ kɔl dɛɛniaa. Ŋ tuei bɔɔ wali buɛile ibuŋgaleŋ yeela. Mɛɛ naŋ wa o tanda yooŋgu kɛndɛ ndoo dimiŋ te wo niŋ le wɔsioŋ ŋpum, o wa bɔɔ tɔnɔ bɛndu le waa puaapiliaa a ndepiliaa bɔɔbɔɔ tɛɛŋ.

Mɛɛ nda veelu Atɔ le kɔlaŋ o Sukuuwo Kiiliadi o wɔsi 1962 niŋ, naŋ nɔ miŋ tosa kɛɛsiaa bɛndoo. Sukuuwo wa le paŋgoŋ tɔ, kɛ yaa nɔ mi kuɛ a ndu latulu le kanifuule, ndaa veelu ya le. Miŋ kɛɛsiaa maa o bɛnda mi Atɔ chɛl veeloo hoo. Le mɛɛ yaa nɔ wana naŋ tosa kɔɔfaleŋ naa ndu wo le yɛ, mi lɛuve miŋgi ya Hɛmsiwɔt le kɔɔfale teŋgeŋndeŋ tosaa loŋ. Mɛɛ wɔsioo hiou opilɛ, mi Atɔ miiŋgu. Okoŋ, ma yɔŋ naa buɛile kelaa chooleŋ. Tanda naa wa Iŋgilaŋ kpeŋgii baluaŋndo, Sikɔtilaŋ, a Aililaŋ Kpeŋgii Baluaŋndo ni.

WALI SƐNƐIYO O AILILAŊ NIŊ

O wɔsi 1964 niŋ, ma ke Atɔ wallo le mbo wa lɛuve hɔlteŋ o Aililaŋ niŋ. O tasela ndɔɔ, buulaŋndo wa ya le kɔlaŋ o Bɛtɛɛl kanifuule, I wa bɔɔ buɛile kelaa chooleŋ tueiyɔɔ yeela. Te I yiyaŋ pɛ suŋ suŋ a paandoo okɔɔ, I nɔ bɔɔ balika melaa le mɛɛ ya sɔla dikeŋnaŋndo le wallo tosaa o Bɛtɛɛl lɛ. I nɔ laalaŋndo maa te a chɛl pɛ le tosaa wali nda ke numndo, o yɔŋ bɛɛ ma yeema ndu tosa le, salaa Chɛhowa duau num lɔɔlɔɔ ni. O Bɛtɛɛl, mi yaa tosa wali ɔfisiiyo, yaulaŋ kɛsioo naapilɛ, yauwo, a dindioo. Le teleŋndo pum, miŋ kua vɛlɛ buɛile kelaa chooleŋ tosaa nduyɛ miŋ chiikaŋ naa puaapiliaa kpou o lɛŋndeŋ leŋ niŋ. Mi hei, a pɛɛkula naala Baabuila wa hiouwɔɔ lachioo tosaa o tonyaa niŋnda, chɔɔlu chaŋyɛi nɛi kindi poŋ le puaapiliaa a ndepiliaa naa o Aililaŋ niŋ. Nuawɔ tɔnɔ bɛndu se!

BƆŊAŊ SƆVƐ SEIYAA CHƐHOWAA O AILILAŊ NIŊ

A wɔsi 1965, miŋ bii bɔŋaŋ bɛndu tasoo Dɔbiliŋ, o Aililaŋ niŋ. * (Tofa tɛɛsiaa amatou.) Mi che bɛɛ simullo wa tau, kɛ miŋ sɔla batiuwaa le bɔŋaŋ bɛndoo hoo biyɔɔ. Wanaa hiŋ o bɔŋaŋndo hoo wa wa kpou kpou 3,948, nduyɛ waŋnda 65 yiŋ ni. Waŋnda 3,500 fula o lɛŋii cheleŋnde niŋ le bɔŋaŋndo hoo biyɔɔ ni. Nduyɛ ma yiya waŋnda haa o chiɛila waŋnda o Dɔbiliŋ niŋ. Mi wanaa yiya mialla haa wa sɔla yaula balika melaa laŋ, nduyɛ mi wanaa yiya nda haa wa chandu puaapiliaa tau le kaa nda kɛndɔɔ. Siŋgaŋ kɛndɔɔ pila wa koŋ ni le Aililaŋ.

Atɔ cho Netaŋ Nɔɔ yilɔɔ mɛɛ o hiŋ le bɔŋaŋ bɛndoo a wɔsi 1965

Atɔ cho Yau Ni Bundɔŋ Baabuiyo solioo o Gaelic ve niŋ a wɔsi 1983

O wɔsi 1966 niŋ, ma mɔɔsa Aililaŋ kpeŋgii baluaŋndo a batouwo nda lɛuve Dɔbiliŋ. Diompilɔɔ hoo wa teŋgeŋ a nyɛ wa yɔŋnɔŋndo o lɛŋnde mɛŋndaŋ ma balu leŋ ndeŋ niŋ, naa waŋnda ve o diompilɛ niŋ te wa kanifuule le yalale chieeŋndeŋ a kaaŋndeŋ. Ŋ wa bɔɔ a kɔl kɛndɛ le chɔɔ Katolikiiya hunɔɔ o tonyaa niŋ le Chɛhowa piɛiyo a puaapiliaa ndaa latulu, a wa paandu o kaaŋnde Polotɛstaŋndeŋ niŋnda.

MI SƆƆŊ SINGAŊ KPOU

O wɔsi 2011 niŋ, mi sɔɔŋ siŋgaŋ kpou teleŋ nda mɔɔsa lɛuve Bilitiŋ nda Aililaŋ ndo. Okoŋ, ma yɔŋ naa Bɛtɛɛl o lɛŋnde Lɔndɔŋ ndeŋ niŋ. A teleŋ koŋ, mi kandu buulaŋndo a kɛndiaa Atɔ wo okɔɔ. Ma saaluŋ ndu naa mahullo. O cho suɛi imɔnɔ, a Bukuloo 20, 2015, mi pɔnɔ ni naŋ chii o nɔɔ niŋ wɔsioŋ 66 ndo sɔla piɔmndo.

O wɔsiŋ biŋgi laŋga hiou woŋ niŋ, I cho saŋgaa a kɔl tambɛiyo, nduyɛ mi wa mɔnɛi biyɔɔ. O paandoo niŋ, mi Atɔ ndoo mala ya teleŋ o teleŋ. Yeemɛi nduɛi cho ya niŋ bɔɔ! Kɛ te sɔɔŋ muŋ kpou kei num choo pɛ, sɔɔŋguu Chɛhowa ikɛi kpɛɛluŋ. Mi naŋ kɔllo tau le sinaa mɛɛ kpɛ acheleŋnda ndaa kaala Atɔ yɛ. Mi puaapiliaa a ndepiliaa Aililaŋ, Bilitiŋ, a Amɛlika yɔŋ ya yaulaŋ le ya kɔllo dɛɛniaa. Mi yaulaŋ ndaŋ a kɔl dɛɛniaa ya sɔla pɔmbɔɔ Atɔ, Dɛnisi nda laa ndɔ, Mavis, nduyɛ a tooŋgoo wa niaa Lufu nda Chudi o ba wo, mala ya tau. I chii pɛɛŋ mala ya sɔla wo tɛɛsiaa le.

Bolle Baabuile ke ya kɔl dɛɛniaa tau leŋ le cho Aisaya 30:​18 ni. Le dimi aa, “Nduyɛ Mɛlɛka Yaawɛɛ o yeema wɔ kɛ mbo tuiinuŋ nya inyɛɛ. O cho o bɛɛndiaŋ le teleŋ o teleŋ mbo tuiinuŋ nya inyɛɛ, kani fondole, Mɛlɛka Yaawɛɛ, Mɛlɛka tosa sɔɔŋ sakpo wo o cho ni. Nduyɛ wana o wana tiindaŋ Mɛlɛka Yaawɛɛ pɛ, wana koŋ o pɛl tɔnɔɔ.” I cho bɔɔ suɛi kɔl dɛɛniaa le sinaa maa Chɛhowa cho chumndo a biuwɔŋndo le bahawɛila naalaŋ kpou solioo, nduyɛ mbo ke naa walta kɔl kɛndɛlaŋ o chieeŋ ndɔ sɛnɛiyo niŋ.

Te I yiyaŋ pɛ a paandoo okɔɔ, mi che mɛɛ Chɛhowa chɔm wali dimiaa yooŋgu kɛndɔɔ nɛiyo nduyɛ mbo duau ndu sala o lɛŋnde Aililaŋ ndeŋ niŋ yɛ! I cho bɔɔ a kɔl hiniaa le waa waŋndo opilɛ le wallo hoo tosaa. Tonya kpeekpei i cho ni maa miŋ sɔla tɔnɔlaŋ lɔɔlɔɔ te ŋ tosa pɛ nyɛ Chɛhowa dimul naa wo.

^ pɛl. 12 Tofa Yau iWɔsi Seiyaa Chɛhowaa le wɔsi 1988, pei 101-102.

^ pɛl. 22 Tofa Yau iWɔsioo le wɔsi 1988, pei 109-112.