Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

Tonyaa Dimioo

Tonyaa Dimioo

“La dimulaŋ tonyalaŋ vellaa velle.”—SƐKALAYA 8:​16.

CHONDOŊ: 56, 124

1, 2. Yɛɛ Masa Nyinaa Wɔɔŋnda ndoo soliŋ yɛ kpeku le wanachioo yɔŋullo mbo hiau nyɛ o nyɛ?

NYƐM waŋnda toosiaa hau woŋ, mɛɛ foŋndo, nyɛ yɔŋgu nyɛ wawoŋndo wo, mɔmbiltaŋ, a nyɛ nyulul mɛŋndaŋ ndo cho naa yɛ, cho tosaa mi yoomoo wa tiŋ nyɛkɛndɛi. Nyɛm cheleŋ nda toosiaa vɛlɛ woŋ, mɛɛ yekpaŋndaŋ, bɔmnda nda wou lɛŋ le yaamɔɔwa diyɔɔ laŋ, sikɛɛtiiyo a bɔmnda bɛndu bɛndulaŋ la cho naa yɛ, cho hau yoomulaŋ lueiyo o kpundɔɔ niŋ. Kɛ, nyɛ cheleŋ cho o hiou nyɔɔŋ muŋ kpou viouwɔɔ wo. Nduyɛ, o yɔŋul niŋ waŋchieeya mbo hiau nyɔɔŋ muŋ kpou. Yɛɛ cho yɛ koŋ? Choolaŋ! Choolaŋ dimioo cho ni, dimioo nyɛ naŋ sina kpɛsɛkɛɛ maa o cho tonya le wo le waŋndo huiyo. Nɛɛnɛ ndoo dimi yɛ choola taselaŋ? Masa Nyinaa Wɔɔŋnda! Mi Chiisu dimi a ndu okɔɔ maa, “ndu viam waŋnda choolaŋ dimioo ni.” (Nuawɔ Chɔŋ 8:​44.) Boondii kuɛɛ o dimi yɛ choola taselaŋ?

2 O tosa hei o kpeeloo niŋ Idɛŋ, nduyɛ o hiou niŋ wɔsilaŋ o waalaŋ niŋ. Adam nda Ifi wa yoomoo tueiyɔɔ yeela o Kpele Hɛnɛkɛ Chɛhowa ndoo toosial nda wo niŋ. Nduyɛ, mi Mɛlɛka dimul nda maa te a de pɛ “yɔm komɔɔ ndɔɔ tosa mi wana sina suɛi wɔɔŋnde a i kɛndɛi yo,” a cho wu. Mi che bɛɛ Setana ndoo sina a hei okɔɔ, kɛ mbo soliŋ kɛuwo kpeku mbo dimul Ifi aa, “La dio bɛɛ la vi le.” Mɛɛ choola taselaŋ la wa laŋ ni. Mi Setana dimi vɛlɛ aa, “Mɛlɛka dimi lende fondole, o sina maa te la de ndu pɛ hɔlta nyalaŋ la cho kumbiŋ nduyɛ, mi la sina suɛi kɛndɛi a i wɔɔŋnde pɛŋgu maa Mɛlɛka pila.”—Chɛnɛsee 2:​15-17; 3:​1-5.

3. Le yɛɛ choola Setana laŋ la wa yɛ choola wɔɔŋ wɔɔŋ, nduyɛ yɛɛ yɔŋnuŋ yɛ le choola o dimi laŋ ndaŋ?

3 Choola wɔɔŋ wɔɔŋndaŋ pila Setana ndoo dimi ni kanifuule, ndoo sina kpɛsɛkɛɛ maa te Ifi laalaŋ ndu pɛ, nduyɛ mbo de komɔɔ yɔm koŋ, o wa wu. Nduyɛ keŋ kpeekpei yɔŋnuŋ ni. Mi Ifi nda Adam kɛɛ le sawa Chɛhowaa diikɔŋndo, nduyɛ o mɛɛlulaŋ kpɔŋ, ma wu. (Chɛnɛsee 3:​6; 5:​5) I hiou keŋ kpou ve, le haki Adam tosa wo, ‘piɔmndo hiŋ le ŋwaŋnda chiee kpou’ ni. Keŋ pɛɛŋ tosa ni mi “piɔmndo wa ŋwaŋnda chiee o landaŋ choo. Wanaa . . . tosa bɛɛ yɔŋ wɔɔŋ suu Adam tosa mbo soli Mɛlɛka diom . . . te wa . . . bɛɛ.” (Luomaŋnda 5:​12, 14) Le sabu koŋ naŋ cho wanaa lahakiaa ni, nduyɛ ŋ ve achal lefafɛɛŋ mɛɛ sabu Mɛlɛka ndoo wa yɛ le. Kɛ, mi wanachioo wa achal le “wɔsilaŋ bele-ŋɔmmɛu, ɔɔ wɔsilaŋ bele-ŋɔmaa, te o kendu ŋdial pɛ.” (Sam 90:​10) Muŋ kpou cho hau yɔŋnɔŋndo le choola Setana dimi laŋ!

4. (a) Nyunala kuɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ sina mulilaŋ? (b) A mɛɛ Sam 15:​1, 2 dimi yɛ, o nɛɛ niaa kinɛi wa yɛ chaŋ o Chɛhowa?

4 Mi Chiisu dimi a Setana okɔɔ aa, “O cho wana sim o tonya choo le, kani fondole, tonya o tonya cho o ndu niŋ te.” Setana siŋgaŋ ndɔ le. O cho wɔ hiouwɔɔ lachi a ‘waŋnda chieeya kpou huiyo le yɔŋ wɔɔŋndo tosaa’ a choola ndɔlaŋ. (Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 12:​9) Kɛ ŋ yeema mi Setana hui naa le. Lelaŋ, ŋ nɔ miŋ sina mulilaŋ le nyunalaŋ layaa. Vɛɛ Setana cho yɛ hau waŋchieeya huiyo? Le yɛɛ waŋnda dimi yɛ choolaŋ? Nduyɛ, vɛɛ naŋ dimi yɛ tonyaa teleŋ o teleŋ, halikpeŋ chaŋyɛi nɛi a Chɛhowa heluŋ naa mɛɛ i yɔŋnuŋ Adam nda Ifi yɛ le?—Nuawɔ Sam 15:​1, 2, NW.

MƐƐ SETANA CHO WAŊCHIEEYA HUIYO YƐ

5. Vɛɛ Setana cho yɛ hau waŋchieeya huiyo?

5 Ŋ nɔla miŋ kpakpala Setana o tiuba mbo hui naa le. Mi Pɔɔl wana Chiisu vem hɔlte ndɔ wo dimi aa, “Ŋ sina nɛila ndɔla lakaŋgalalaŋ walaŋ.” (Kɔliŋtiaŋ Diiŋ Ndɔɔ 2:​11) Ŋ sina maa Setana chieeŋndo kpede, piɛiyii lachoowɛi, masɛi waŋchieeya, a yulale chieeŋndeŋ le cho o ba bɛŋgu ni. (Chɔŋ Tasoo 5:​19) Lelaŋ, kɔndɔfili nɔ mbo bii naa le sinaa maa Setana nda nyinaa nduaa wɔɔŋnda le nyindu wanaa cho o kpaayaa choo wa le ‘choolaŋ dimioo’ le. (Timoti Tasoo 4:​1, 2) Le taamaseliiyo, mi wanaa leyulaa pum dimi choolaŋ, te a wa pɛ nyɛm wɔɔŋ nda toosiaa woŋ keeliaa le ma hui waŋnda, okoŋ ma bii nda kaniŋ ndaŋ o ba.

6, 7. (a) Le yɛɛ i cho yɛ suɛi wɔɔŋ bɛndu te simlachiaa lepiɛiya dimi pɛ choolaŋ? (b) Choola kuɛɛ ŋ tuei yɛ niŋ simlachiaa lepiɛiya dimioo?

6 I hiou le wɔu fau ve cho ni, te simlachiaa lepiɛiya dimi pɛ choolaŋ. Le yɛɛ? Kanifuule, te waŋndo dɔu pɛ laalaŋndo o pɛɛkula ndala lachoowalaŋ niŋ, nduyɛ mi wana koŋ wa nyɛm Mɛlɛka tul leyɛ woŋ tosaa, dikeŋnaŋndo le waa achal lefafɛɛŋ tiuba mbo hɛluŋ wana koŋ. (Hoosiaa 4:​9) Chiisu ndoo sina maa simlachiaa lepiɛiya o palɛi nduɛi niŋ wa waŋnda huiyo. Mbo dimul nda a kɔl sikpa aa, ‘Nyɛ nɛiyaa cho le nya wanaa pɛɛku waŋnda sawala Mɛlɛkalaŋ nda a nya kunda Falisiiya. La cho wanaa sondo yeelɛiyaa bɛndu. Mi la kuɛ ba o ba fee, le waŋndo o pilɛ kpe kɔllo mulioo le mbo piɛi Mɛlɛka mɛɛ nya piɛi Mɛlɛka yɛ. Kɛ nduyɛ, o koŋ kɔɔli, te la muli ndu pɛ, la tosa ndu bɛɛ o huŋ simnuŋ wana kua Kɛhɛna wo.’ Kɛhɛna cho tambii fafɛɛŋnde ni. (Maatiu 23:​15, NW) Mi Chiisu dimi maa simlachiaa lepiɛiyaa kaŋ wa ko maa finya nda Masa Nyinaa Wɔɔŋnda. Ndu cho “wana diuwaa ŋwaŋnda chiee” wo ni.—Chɔŋ 8:​44.

7 O palɛi nɛi niŋ bɛɛ, simlachiaa lepiɛiya cho tau. Naapum, ma veelu nda aa paasuɛiya, wanaa soliaa lasalaa, ɔɔ ma veelu nda o nɛi cheleŋ choo. Maa Falisiiya, waŋnda haa cho tonya fula o Diom Mɛlɛkaa niŋndo pɛɛku le, kanifuule, a “mal laalaŋndo a tonya cho a Mɛlɛka okɔɔ wo ma laalaŋ suɛi lachoowɛi.” (Luomaŋnda 1:​18, 25) Choola nda pɛɛku laŋ latiŋ la cho ni maa, te wana dɛnɛwɔɔŋndo vi pɛ, o kuɛ o yiŋndeŋ niŋ, wanachioo nɔ yoomu vi le wo, waŋndo vi pɛ o miiŋgu vɛlɛ fula o nyɛ yoomaa cheleŋ, nduyɛ maa Mɛlɛka chɛl le mi wana pɔnɔɔ a wana pɔnɔɔ wa kaa ihinioo tosaa, a le mi wana pɔnɔɔ a wana pɔnɔɔ ɔɔ wana lanɔɔ a wana lanɔɔ chal o nɔɔ niŋ.

8. Choola kuɛɛ masaa cho haa a yiŋnaŋ yikpi o yalale chieeŋndeŋ niŋnda cho yɛ suŋ hunɔɔ dimi, nduyɛ yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ tosa a ndi okɔɔ?

8 Wanaa cho a yiŋnaŋ yikpi o yalale chieeŋndeŋ niŋ nda bɛɛ soliŋ niŋ hau choolaŋ kpeku le waŋchieeya huiyo. Choola bɛndu bɛndu nda cho suŋ hunɔɔ dimi laŋ la cho ni maa, a tosa mi ‘kɔl nyuloo wa niŋ o tiuwaa ba o ba fee. Mbɔ wana yɔnuŋ niŋ isiooŋ fuu’ o chieeŋndo niŋ. Kɛ, “a boondii keŋ kpundɛ bɛndoo o del niŋ nda choo o lepilɛ niŋ kpe ni.” Lelaŋ, ŋ nɔ miŋ dɔu tiindaŋ naa o masaa cho haa a yiŋnaŋ yikpi o yalale chieeŋndeŋ niŋ ma wa dimioo maa sɔɔŋ cho bɛnda wa le. Tonya naŋ sina wo cho ni maa, ‘paale leŋ le woolu niŋ naa mɛɛ viinɔɔ huŋ nuaa wana ve ndu kɔl te yɛ le.’—Tɛsaloniaŋ Tasoo 5:​1-4.

SABU WAŊNDA DIMI CHOOLAŊNDO

9, 10. (a) Le sabu yɛɛ waŋnda dimi yɛ choolaŋ, nduyɛ yɛɛ wa yɛ fulamakɔɔlilaŋ? (b) Yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ loonuŋ a Chɛhowa okɔɔ?

9 Hau, o cho ko wanaa nɔ kpaayaa wa le dimi choolaŋ te. Mi po pum diolaŋ Y. Battachaachi poonyiaa yau pum a buŋgɛi leniŋ aa, “Le Sabu Naŋ Dimi Choolaŋndo.” Mbo dimi maa “choolaŋ dimioo simnuŋ niŋ hau maa nyɛ tɔlnuŋ waŋchieeya o kɔllo.” O dimi niŋ, waŋchieeya yiyaŋ maa wana o wana nɔ mbo dimi choolaŋ. Mi waŋnda dimi choolaŋ teleŋnda bɔɔbɔɔ le ndapila mandaa, naapum le ma veŋ biondɔŋnda nda tosa laŋ, ɔɔ sɔɔŋ wɔɔŋ nda tosa woŋ. Ma dimi vɛlɛ choolaŋ le kanioŋ sɔlaa ɔɔ le tɔnɔɔ sɔlaa o nɛila cheleŋ niŋ. Mi yau koŋ dimi vɛlɛ maa wanaa bɔɔbɔɔ chi ndi bahawɛi le “mialla, wanaa nda tosa wallo latulu wa, chaaŋaa ndaa, a wanaa ndaa kaalaa” choolaŋ dimullo le.

Te waŋnda dimi pɛ choolaŋ, ma hui waŋchieeya, kɛ a nɔla ma hui Chɛhowa le

10 Yɛɛ cho yɛ fulamakɔɔlioo le choola waa naa? Waŋnda nɔ lɛ hau tiindaŋ o acheleŋnda niŋ te, nduyɛ hei cho chaŋyaŋ kɛndɔŋ tɛɛmbuuwo. Le taamaseliiyo, yiyaŋndɔ mɛɛ pɔnɔ cho lo lechoo wo chɔmndo o laandɔ lo wo wa a kɔl tambɛiyo yɛ, te o sina pɛ maa laandɔ tosa kaa ihinioo a wana pɔnɔ cheleŋ, nduyɛ mbo dimul ndu choolaŋ le nyɛ o tosa wo vioŋɔɔ. Ɔɔ yiyaŋndɔ a pɔnɔ cho laandɔ vɛlɛ a chuauwaa nduaa biyɔɔ wɔɔŋndo chiɛiniŋ ndo. Kɛ te a fula pɛ waŋnda o hɔl, o chɔm maa o kaala nda tau, nduyɛ maa o buulaŋ a nda. Wanaa waa naa hui waŋchieeya, kɛ ŋ nɔ miŋ loonuŋ maa a nɔla ma hui Chɛhowa le. Baabuiyo dimi aa, “nyɛ o nyɛ fee cho o chieeŋndo niŋ o nɔla mbo che muŋ walaŋ.”—Hibuluiya 4:​13.

11. Yɛɛ taamaselii wɔɔŋ Ananaaya nda Safilua wo pɛɛku yɛ naa? (Tofa fotueiyo o peele naŋ kandu leŋ choo.)

11 Taamaseliiyo cho o Baabuiyo niŋ a pɔnɔɔ a lanɔ pilɛ okɔɔ. Kilisiɔŋnda nda wa ni, kɛ mi Setana nyindu nda le Mɛlɛka choolaŋ dimullo. Mi Ananaaya nda Safilua kindiŋ le wanaa Chiisu vem hɔlte ndɔ wa huiyo. Mɛɛ nda pisi nyɛm ndaŋ kiɔɔŋ ŋtiŋ, ma piɔu kaniei tɛɛŋ, okoŋ ma ke wanaa Chiisu vem hɔlte ndɔ wa ŋtiŋ. Ananaaya nda Safilua ndaa yeema mi kundaa ndoo naŋ kɔl a nda. Le hei, ma dimul wanaa Chiisu vem hɔlte ndɔ wa maa kaniŋ nda sɔla woŋ kpou nda yɔŋgu muŋ ni. Kɛ Chɛhowa ndoo sina maa choolaŋ nda wa dimioo ni, nduyɛ mbo tusi nda nyɛpalaa choo.—Walta Wanaa Chiisuaa 5:​1-10.

12. Yɛɛ cho yɛ yɔŋnɔŋ a wanaa dimi choola wɔɔŋ wɔɔŋndaŋ vɛlɛ ma kɛɛ le yɔŋ wɔɔŋ ndaa malɔɔ wa, nduyɛ le yɛɛ?

12 Vɛɛ Chɛhowa yiyaŋ yɛ a wanaa dimi choolaŋ nda? Wanaa cho choola wɔɔŋ wɔɔŋndaŋ dimioo wa kpou, nduyɛ ma kɛɛ le yɔŋ nda wɔɔŋndo malɔɔ wa, cho mɛɛlu “o fonda yinde wule wule bɛndoo,” maa Setana. Koŋ chɔm ni maa, a cho hunɔɔ tambei sɔla lefafɛɛŋ. (Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 20:​10; 21:​8; Sam 5:​6) Le yɛɛ? Kanifuule, Chɛhowa che wanaa lachoowaa haa nyɛ pilɛ kpe a “wanaa tosa dɛnɛ wɔɔŋndo” ndu o hɔlla.—Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 22:​15.

13. Yɛɛ naŋ sina yɛ a Chɛhowa okɔɔ, nduyɛ yɛɛ keŋ nyindu yɛ naa le tosaa?

13 Ŋ sina maa Chɛhowa “cho maa wana chiee mbo dimi lachoo le,” nduyɛ “o tɛɛmbuu diom ndɔɔ . . . kposoŋ te.” (Nɔmbaa 23:​19; Hibuluiya 6:​18) ‘Mɛlɛka Yaawɛɛ o tul choolaŋ leyɛ.’ (Pulɔwaa 6:​16, 17) Te ŋ yeema pɛ miŋ nɛŋi ndu kɔl, ŋ nɔ miŋ dimi tonyaa. Lelaŋ, ŋ nɔ miŋ “dimulaŋ choolaŋ te.”—Kolosiaŋnda 3:​9.

MIŊ “DIMULAŊ TONYALAŊ VELLAA VELLE”

14. (a) Yɛɛ tosa yɛ mi Kilisiɔŋaa tonyaa wa teŋgeŋ a wanaa cho o piɛiyii lachoowɛi niŋnde? (b) Tɛɛsiaa wɔ sawa mandaa cho o Luku 6:​45 niŋndo?

14 Ɔɔ nɛiyo opilɛ o Kilisiɔŋaa tonyaa cho teŋgeŋ a wanaa cho o piɛiyii lachoowɛi niŋnde? Miŋ “dimulaŋ tonyalaŋ vellaa velle.” (Nuawɔ Sɛkalaya 8:​16, 17.) Mi Pɔɔl dimi aa, “Mi waŋnda sina o nyɛ o nyɛ niŋ naa ŋ cho tosaa maa buɛiyaa Mɛlɛkaa naa ŋ cho ni, . . . a waŋnda yooŋgu tonyaa hoo dimullo.” (Kɔliŋtiaŋ Diiŋ Ndɔɔ 6:​4, 7) Nduyɛ mi Chiisu dimi maa “sɔɔŋ wa ŋ piaa o kɔllo niŋ ndoŋ, muŋ koni sondoo dimi ni.” (Luku 6:​45) Hei chɔm maa wana cho sakpo wo, tonyaa o dimi ni. Mbo dimul mialla, wanaa nda tosa wallo latulu wa, chaaŋaa nduaa, a wanaa nduaa kaalaa tonyaa. Ŋ yaasiaŋndɔ niko taamaseliilaŋ lapum, miŋ che mɛɛ naŋ chɔm maa ŋ cho kindiŋndo le waa sakpo o nyɛ o nyɛ niŋ yɛ.

A cho pa bahawɛiyo chɔɔ o yoomu ndepilɛnɔ feleŋgɔnɔɔ hoo niŋ? (Tofa pɛlta 15, 16)

15. (a) Le yɛɛ o cho yɛ suɛi wɔɔŋ le waa o yoomu mulu mulaŋndo niŋ? (b) Yɛɛ mala yɛ feleŋguaa le ma fafaŋ nyɛ chaaŋaa ndaa nyindu nda le tosaa wo? (Tofa tɛɛsiaa amatou.)

15 Te feleŋgɔnɔɔ ŋ cho ni, naapum a yeema mi chaŋyaŋ numndoŋ hɛnaŋ a num. Kɛ le yeemɛi hei, feleŋguaa bɔɔbɔɔ luei hau balaŋ o yoomu mulu mulaŋndo niŋ. Ma chɔm maa a cho a diandaa o kaalaŋ niŋ te a wa pɛ a yuŋgu ndaa ɔɔ o kundaa niŋ. Kɛ ma simnuŋ wanaa cheleŋnda, te a kuɛ pɛ o Intanɛtiiyo choo ɔɔ te a wa pɛ latulu a wanaa cho Chɛhowa piɛi le wa. Nduyɛ, naapum ma soliŋ diomnda wɔɔŋndaŋ kpeku, ma wounuŋ nyɛla bɛnda le laŋ, ma yaŋ nilaŋ o nyɛchaa nɔ diomnda wɔɔŋndaŋ leniŋ ndo, ma hiu muɛiyaŋ kolɔɔ, ma chua kooma wana chua a ve o numpila niŋ te waŋ, ma kandu nuaŋnaŋndo le challe o nɔɔ niŋ sɔɔsɔɔ, ɔɔ ma tosa sɔɔŋ wɔɔŋ cheleŋ. Kɛ choolaŋ nda wa wanaa velu nda wa, puaapiliaa a ndepiliaa ndaa, vɛlɛ a Chɛhowa dimullo ni. (Sam 26:​4, 5) Nduyɛ, Chɛhowa sina te ŋ wa pɛ chɔmndo maa ŋ cho ndu bɛɛleŋ kioo, okoŋ miŋ wa vɛlɛ sɔɔŋ o tul leyɛ woŋ tosaa. (Maki 7:​6) O cho bɔɔ suɛi kɛndɛ bɛndu le miŋ tosa nyɛ Pulɔwaa dimi wo aa, “Nɔ nɛiyɔŋ wana yɔŋ wɔɔŋndo o kɔl numndo niŋ te. Kɛ nɔ bɛɛleŋ le Mɛlɛka Yaawɛɛ le teleŋ o teleŋ.”—Pulɔwaa 23:​17. * (Tofa tɛɛsiaa amatou.)

16. Vɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ muli nyunala cho o yau naŋ yɔŋgu le luɛiyɔɔ o wali lɔɔlɔɔ Mɛlɛkaa niŋndo choo?

16 Te a yeema pɛ ma kandu kɔɔfale lɔɔlɔɔleŋ, ɔɔ wali lɔɔlɔɔ teŋgeŋ Mɛlɛkaa, mɛɛ wallo o Bɛtɛɛl cho naa yɛ, a nɔ ma muli nyunalaŋ lapum o yauwo choo. O wa bɔɔ suɛi sɔvɛ le ma dimi tonyaa a kɛndiaa numndo, yelelaŋnda ŋ hɛnaŋ ndaŋ, vɛlɛ a kaala numndaŋ okɔɔ. (Hibuluiya 13:​18) Kɛ te o wa yɛ ma tosa suɛi Chɛhowa tul leyɛ ve, ɔɔ suɛi cho kɔl iyama numndo paaliaŋndo ve, nduyɛ a suu wɔ o bɛnduaa kundaa lo a ndi okɔɔ le? Nyuna nda le ma mala num, halikpeŋ ma wa Chɛhowa piɛiyo a kɔl iyama walaŋndo.—Luomaŋnda 9:​1; Kaleesiaŋnda 6:​1.

17. Yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ tosa te wanaa tul naa leyɛ wa nyuna naa pɛ a puaapiliaa naa okɔɔ?

17 Yɛɛ ŋ nɔ yɛ ma tosa te a wa pɛ o fonda nda kuuna wali naa wo, nduyɛ mi masaa waa bii num ma nyuna num a puaapiliaa numnda okɔɔ? Baa a nɔ pa ma chɔm nda nyɛ o nyɛ fee ŋ sina a nda okɔɔ? Yɛɛ Chiisu ndoo tosa yɛ teleŋ masa Luomaŋnda wa ndu nyuuniaalaŋ ndo? A mɛɛ sawa mandaa Baabuiyo dimi yɛ, “teleŋndo cho le meiyo, nduyɛ teleŋndo cho le suɛi.” Mɛɛ nda wa Chiisu nyuuniaalaŋ a boondii pum, o dimi nyɛ o nyɛ le. (Ikilisiaatii 3:​1, 7; Maatiu 27:​11-14) Te ŋ wa pɛ o bahawɛi waa naa niŋ, mɛɛ miŋ wa wanaa taasi, nduyɛ miŋ wa yekeŋ yɔŋi naŋ luei puaapiliaa naa o kpundɔɔ niŋ.—Pulɔwaa 10:​19; 11:​12.

Vɛɛ ŋ tosa yɛ kɛɛsiaa le teleŋ ŋ nɔ ma meiyo, vɛlɛ a teleŋ ŋ nɔ ma dimi tonyaa wo? (Tofa pɛlta 17, 18)

18. Kalaŋ yɛɛ naŋ nɔ yɛ te bɛnduaa kundaa nyuna naa pɛ a puaapiliaa naa okɔɔ?

18 Te o wa yɛ mi waŋndo o kundaa niŋ tosa haki wɔɔŋ wɔɔŋndo, nduyɛ ma sina a ndi okɔɔ? Bɛnduaa kundaa nɔ kalaŋndo ni le sinaa maa kaala waŋnda o kundaa niŋ la cho la diandaa fo. Lelaŋ, naapum ma nyuna num le nyɛ ŋ sina a ndi okɔɔ wo. Yɛɛ ŋ cho yɛ tosa, taama taama te wana koŋ wa pɛ chaaŋ num kɛndɛ kɛndɛ ɔɔ wanayɛi numnde? Baabuiyo dimi aa, “Wana dimi tonyaa wo ndu seile kɛndɛleŋ o tɛnda ni.” (Pulɔwaa 12:​17; 21:​28) Lelaŋ, chua ndi maa kalaŋndo i cho le num ni, le ma dimul bɛnduaa kundaa tonyaa kpou. Viŋ nda nyɛ o nyɛ le. Bɛnduaa kundaa nɔ dioo le ma sina tonyaa, le halikpeŋ ma sina mɛɛ nda mala wana koŋ le mbo toosiaa chaŋyɛi nduɛi a Chɛhowa yɛ.—Chemisi 5:​14, 15.

19. Yɛɛ naŋ cho yɛ pɛɛku o buŋgɛi cho lachi ve niŋ?

19 Mi Deeve piɛi o Chɛhowa lo aa, “Nyɛ kpeekpei ŋ yeema wo cho ni maa wana chioo o wa sakpo o kelala ndɔlaŋ niŋ.” (Sam 51:​6) Mi Deeve sina maa nyɛ cho o sɔvɛ wo cho wanaa suu naŋ cho o kɔllo niŋnda ni. Le teleŋ o teleŋ, Kilisiɔŋaa tonyaa nɔ ma “dimulaŋ tonyalaŋ vellaa velle.” Nɛi cheleŋ naŋ chɔm maa ŋ cho teŋgeŋ a wanaa cho o piɛiyii lachoowɛi niŋnde wa cho, waŋnda tonya cho o Baabuiyo niŋndo pɛɛkoo ni. O buŋgɛi cho lachi ve niŋ, ŋ cho yaasiaa mɛɛ naŋ tosa keŋ o wali pollo niŋ yɛ.

^ pɛl. 15 Tofa buŋgɛi 15, “How Can I Resist Peer Pressure?” a buŋgɛi 16, “A Double Life—Who Has to Know?,” o yauwo hoo niŋ, “Questions Young People Ask—Answers That Work, Volume 2.”