Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

O Nɛila Kuɛɛ Choo Chɛhowa Kaala yɛ Naa?

O Nɛila Kuɛɛ Choo Chɛhowa Kaala yɛ Naa?

“La tofa wɔ kaala bɛndu Mɛlɛka kaala naa wo.”—1 CHƆŊ 3:1.

CHONDOŊ: 91, 13

1. Yɛɛ kiilanɔɔ Chɔŋ dimullɛ Kilisiɔŋnda le tosaa, nduyɛ le yɛɛ?

YIYAŊNDO yiŋgoloŋ o nyɛ kiilanɔɔ Chɔŋ dimi o 1 Chɔŋ 3:1 niŋndo cho bɔɔ nyɛ sɔvɛ le balika melaa chɔmndo. Te Chɔŋ dimi pɛ aa “la tofa wɔ kaala bɛndu Mɛlɛka kaala naa wo,” mɛɛ dimullo o cho koŋ Kilisiɔŋnda ni le ma yiyaŋ mɛɛ kpɛ Mɛlɛka nɔ kaalaa le nda yɛ, nduyɛ ma che mɛɛ o kaala nda yɛ. Sinaa kaala Chɛhowaa pɛŋgu o nɛilaŋ ndaŋ choo yiŋgila kaala naŋ nɔ le ndu wo, nduyɛ mbo kindi chaŋyɛi nɛi naa ndaa tɛɛŋ.

2. Le yɛɛ apum cha yɛ ndi ikala le sinaa maa Mɛlɛka kaala nda?

2 Le apum, ma che maa suɛi cheleŋ pɔ kaala Mɛlɛkaa cho ni. Le nda, ŋ nɔ miŋ nɔ siooŋii Mɛlɛkɛi nduyɛ miŋ diikuŋ ndu. Te koŋ te le pɛɛkula wɔɔŋ nda sɔla laŋ, ma yiyaŋ maa Mɛlɛka nɔ kaala le, nduyɛ o chɛl kaala naa pɛŋ te. O baa opilɔɔ choo, waŋnda cho a laalaŋ maa kaala Mɛlɛkaa nɔ hɛli le, nduyɛ maa a tosa isɔɔ, a tosa isɔɔ le, o kaala nda. Mɛɛ ŋ pɛɛku Baabuiyo, ma huŋ sina maa kaalaa cho suiliŋ bɛndu Chɛhowaa ni, nduyɛ maa kaala ndɔɔ nyindu ndu ni mbo yɔŋgu Po ndɔɔ mbo soliŋ sala le naa. (Chɔŋ 3:16; 1 Chɔŋ 4:8) Kɛ mɛɛ ŋ mandaŋ yɛ, a kɔɔlima numndaŋ ma piiliaŋ yiyaŋ ŋ nɔ a kaala Mɛlɛkaa okɔɔ wo.

3. Tonya kuɛɛ mala yɛ naa miŋ bii bila kaala Mɛlɛka nɔ le naa wo?

3 Kɛ o nɛila kuɛɛ choo Chɛhowa kaala yɛ naa? Te ŋ bii pɛ chaŋyɛi cho naa tɛɛŋ naa Chɛhowa Mɛlɛkaa ve bila nyɛkɛndɛi, ŋ nɔla miŋ muli nyunaa hoo. Chɛhowa toosiaa waŋchieeya kpou ni. (Nuawɔ Sam 100:3-5.) Le hei Baabuiyo veelu Adma ni aa, “po Mɛlɛkaa,” nduyɛ mi Chiisu pɛɛku buɛiyaa nduaa le ma veelu Chɛhowa maa Finya naa o choo choo niŋ. (Luku 3:38; Maa. 6:9) Chɛhowa ke naa yoomoo ni. Ndu cho Finya naa ni. Mɛɛ chaŋyɛi cho finyaa tɛɛŋ a chuauwaa nduaa ve cho naa yɛ. Le suɛi saa ibiŋgi, Chɛhowa kaala naa mɛɛ finyaa kaala naa chuauwaa nduaa yɛ.

4. (a) Vɛɛ Chɛhowa cho yɛ teŋgeŋ a finyaa waŋchieeya? (b) Yɛɛ naŋ cho yɛ yaasiaa o buŋgɛi hei niŋ a i cho lachi ve?

4 Wanaa lahakiaa finyaa waŋchieeya cho ni. Mɛɛ mɛɛ nda kindiŋ a nɔla ma chɔm kaala finyaa nɔ wo maa Chɛhowa le. Kɛlɛŋgaa pɛŋ, waŋnda apum bundɛi ndɛi cho kpɛdɛ le. Kanifuule, sɔɔŋ keeku nda choo o yuŋgu ndaa niŋndo mɛi tindilaŋ o yiyaŋnda ndalaŋ niŋ. I cho bɔɔ suɛi imɔnɔ. Kɛ Chɛhowa ndu cho finya waa lende le. (Sam 27:10) Te ŋ sina pɛ mɛɛ kpɛ Chɛhowa kaala naa nduyɛ mbo buulaŋ le naa yɛ, hei tosa miŋ chɔɔlu ndu sɔɔŋguu ikɛi kpɛɛluŋ. (Chemi. 4:8) O buŋgɛi hei niŋ, ŋ cho yaasiaa nɛilaŋ la hiɔɔlu la Chɛhowa chɔm naa kaalaa laŋ. O buŋgɛi cho lachi ve niŋ, ŋ cho yaasiaa nɛilaŋ la hiɔɔlu la naŋ chɔm maa ŋ kaala ndu laŋ.

CHƐHOWA CHO WANA KE NAA WO NI

5. Yɛɛ kiilanɔɔ Pɔɔl ndoo dimullɛ waŋnda Atɛŋ a Mɛlɛka o kɔɔ?

5 Mɛɛ kiilanɔɔ Pɔɔl wa Atɛŋ o lɛŋnde Kilisileŋ niŋ, mbo saaluŋ maa chiee bɛndu koŋ wa o piaa cha a mɛlɛkaa piɔmnda. Nda waŋnda ndaa laalaŋ ni maa nda ke nda yoomoo ni a nyɛm nda hau ba woŋ. Hei nyindu Pɔɔl ni mbo dimi aa, “Mɛlɛka toosiaa hoo chieeŋndo a nyɛ o nyɛ cho leniŋ ndo, . . . ndu ke waŋnda chieeya kpede yoomoo a nyɛ o nyɛ fee ni. . . . Ndu tosa ni mi ŋ wa yoomu. Ndu tosa ni mi ŋ wa.” (Walta. 17:24, 25, 28) A kaalaa kpeekpei Chɛhowa toosiaa “nyɛ o nyɛ fee ni,” ŋ tosa miŋ wa achalloŋ. Yiyaŋndɔ a nyɛ diomnda tɛtɛlɛ laŋ ndaŋ la simndo.

6. Vɛɛ chieeŋndo chɔm yɛ maa Mɛlɛka nɔ kaalaa le naa? (Tofa fotueiyo o peele naŋ kandu leŋ choo.)

6 Tofawɔ chieeŋndo, o Wana Toosiaa Chɛhowa “ke naa ŋwaŋnda chiee” wo. (Sam 115:15, 16) Wanaa pɛɛku a nyɔɔŋ okɔɔ wa pisi niŋ nyɛsɔlaa o hɔbɛi le yaasiaa ma sina te fondala cheleŋ la cho pɛ maa chieeŋndo hoo. Mi che bɛɛ ma saaluŋ fondala cheleŋ o kɛmɛlaŋ niŋ, kɛ wanaa pɛɛku haa a nyɔɔŋ okɔɔ wa tambu kɔl maa fondalaŋ ndaŋ opilɛ bɛɛ nɔ nyɛm kɛndɛ ŋ tosa mi yoomu wanachioo yeela mbo sulaŋ a chieeŋndo hoo le. O nyɛm Mɛlɛka toosiaa woŋ tɛɛŋ kinɛi, chieeŋndo nɔ suu ndɔ le. Yiyaŋndɔ a keŋ. O fondaŋnda bɔɔbɔɔ cheleŋ cho o halaa niŋndaŋ tɛɛŋ kpou, o cho ko le mi waŋchieeya wa o chieeŋndo choo le Mɛlɛka toosiaa ndu le. Kɛ o naŋ le waa lechoo, o cho o kɛndɛ, nduyɛ naa chalaa kɛndiaa o cho ni le waŋchieeya! (Aisaya 45:18) Hoo cho chɔmndo mɛɛ kpɛ Chɛhowa kaala naa yɛ.—Nuawɔ Choobu 38:4, 7; Sam 8:3-5.

7. Vɛɛ Mɛlɛka chɔm yɛ maa o kaala naa kɛsɛ a mɛɛ o toosiaa naa yɛ?

7 Mi che bɛɛ Chɛhowa toosial naa chieeŋ kɛndɔɔ hoo, kɛ o sina maa le miŋ wa a nyaale nduyɛ miŋ nɔ kɔl hiniaa, o cho ko nyɛm yɔŋaŋ muŋ te naŋ hau ba le. Le mi chuaambɔ pɔmbɔɔ sina kɛsɛ maa o cho o mandaa bɛŋgu nyɛkɛndɛi, mɛɛ mbo che maa wanaa nduaa kaala ndu nduyɛ ma muli hɔlla o ndulo. O velaŋ ndɔɔ niŋ Mɛlɛka toosiaa waŋchieeya ni. Mbo ke nda kɔl kaloo le ma sina maa o kaala nda nduyɛ o buulaŋ le nda. (Chɛ. 1:27) Le handɔɔ lechoo, mi Chiisu dimi aa, “Nyaaloo cho le wanaa landuŋ kɔl le suɛi Mɛlɛkɛi ya.” (Maa. 5:3, NW) Maa Finya kaalaa, Chɛhowa ke naa nyɛ o nyɛ tosa miŋ naŋ kɔl, nyɛm dialloŋ yeema woŋ, a nyɛm tosa miŋ pɛɛku a ndu okɔɔ woŋ.—1 Timo. 6:17; Sam 145:16.

CHƐHOWA CHO NAA TONYAA PƐƐKOO A KAALA

8. Le yɛɛ naŋ muliŋ yɛ o Mɛlɛka tonyaa lo le kaalaa?

8 Finyaa kaala chuauwaa ndaa, nduyɛ a yeema ma manda nda yɔŋi nda sɔla huiyo. Kalaŋ chuauwaa bɔɔbɔɔ nɔla ma chɔm chuauwaa ndaa nɛi sɔviɔɔ le, kanifuule, ndapila bɛɛ kɛɛ sawala cho o Diom ndɔɔ niŋndaŋ tolɔɔ kɔɔli. Fulamakɔɔlioo cho kɔl tambɛiyo ni. (Pulɔ. 14:12) Kɛ o baa opilɔɔ choo, Mɛlɛka tonyaa Chɛhowa cho ni. (Sam 31:5) O kaala chuauwaa nduaa. Nduyɛ, o naŋ kɔl le mi nyɛ ndɔ wawoŋndo a tonyaa okɔɔ dendu le mbo chɔm nda nɛiyo o nyɛ o nyɛ nda tosa o yoomu ndaa niŋ, o bii fau a piɛileŋ okɔɔ. (Nuawɔ Sam 43:3.) Tonya yɛɛ Chɛhowa chɔm yɛ, nduyɛ vɛɛ hei chɔm yɛ maa o kaala naa?

Finyaa Kilisiɔŋnda tual tamasi Chɛhowaa kɔɔli a mɛɛ nda pɛɛku chuauwaa ndaa tonyaa yɛ, nduyɛ mbo mala nda le chaŋyɛi kɛndɛi nɔɔ a Finya nda o choo choo niŋ (Tofa pɛlta 8-10)

9, 10. Vɛɛ Chɛhowa chɔm yɛ maa o kaala naa a mɛɛ o chɔm naa tonyaa a (a) ndupila o kɔɔ yɛ? (b) naa o kɔɔ yɛ?

9 I tasei peŋ, Chɛhowa chɔm naa tonyaa a ndupila okɔɔ. O chɔm naa diola ndɔlaŋ. Diolaŋ ndaŋ la cho o Baabuiyo niŋ tau mbo hiau diola kɛ kɛ. O nɛiyo hoo choo, Chɛhowa sɔɔŋguu naa ikɛi kpɛɛluŋ, mbo tosa miŋ sina ndu. (Chemisi 4:8) Chɛhowa chɔm naa vɛlɛ suiliŋnda ndɔlaŋ, a Mɛlɛka suu o cho wo. Nyɛm Chɛhowa toosiaa woŋ cho chɔmndo mɛɛ o nɔ kpaayaa a taasioo yɛ. Baabuiyo bɛɛ chɔm mɛɛ o sandu yɛ, taama taama a kaala ndɔ nɔ lamɛɛlu le wo okɔɔ. (Luomaŋ. 1:20) O cho ko finya nɔ kpaayaa a taasioo wo le o cho le. Kɛ o nɔ lakafa le, nduyɛ o nɔ kaalaa. O tosa mii wa tɛtɛlɛ le mi chuauwaa nduaa sɔɔŋguu ndu ikɛi kpɛɛluŋ o chaŋyɛi niŋ.

10 Le tɔnɔ naa, Chɛhowa chɔm naa vɛlɛ tonyaa a naapila okɔɔ. Ndu cho ni, fonda naŋ nɔ o kɛɛsiaa ndɔɔ niŋ a nyɔɔŋ kpou okɔɔ wo. Hoo tosa mi kɔl nyuloo wa nduyɛ mi sɔɔŋ wa kpɛ kpɛ o yuŋgu ndɔ bɛndoo niŋ. A mɛɛ naŋ pɛɛku o Baabuiyo niŋ yɛ, waŋchieeya toosiaŋ le ma waŋnuŋ o ba ndaa choo le. Nduyɛ, te a kɛɛ pɛ le tonya sɔviɔɔ hoo sinaa, o chuu nda fulamakɔɔli wɔɔŋndo. (Chɛlui. 10:23) Hei cho suɛi sɔvɛ le i kɛndɛi nɛi. Sinaa kinɛi maa Mɛlɛka nɔ naa kpaayaa choo mala naa miŋ tuei kɔl nyuloo a diompilɔɔ yeela. Nuawɔ kaala bɛndu se le mi Chɛhowa chɔm naa tonya sɔvɛ waa naa!

11. Yɛɛ Chɛhowa dimi yɛ le chɔmndo maa o kaala naa, nduyɛ maa o buulaŋ le naa?

11 Finya kaala chuauwaa nduaa wo buulaŋ tau a chila ndalaŋ okɔɔ. O yeema mi yoomu ndaa nɔ sabu kpeekpeiyo. I cho suɛi imɔnɔ le sinaa maa waŋnda apum cho o nyumndaŋ niŋ a chilaŋ okɔɔ, ɔɔ ma wa yoomu ndaa soliŋndo kpeku le nuuviaa kpeleŋnda chuu nda tɔnɔ fafɛɛŋ te laŋ. (Sam 90:10) Maa chuauwaa Mɛlɛkaa, ŋ cho sinaa kɛsɛ maa Chɛhowa kaala naa, kanifuule, o mel naa diomnde kɛndɛ kɛndɛ a chilaŋ okɔɔ. Keŋ ke naa sabu kpeekpeiyio o yoomu naa niŋ ni.

CHƐHOWA SILA CHUAUWAA NDUAA

12. Vɛɛ silaa a nɛi chɔmaa Chɛhowa ke Keŋ nda Baluki wo chɔm yɛ maa ndoo kaala nda, nduyɛ mbo buulaŋ le nda?

12 “Kɔl tuu yɛɛnɛ ŋ cho yɛ? Vɛ hɔlla tɛɛmbuu wo? Te a tosa suɛi bɛnda le tosaa ve pɛ, num bɛɛ I hini kɔl a num. . . . Yɔŋ wɔɔŋndo cho num mɛŋgɛlaa. . . . Kɛ nduyɛ nɔ ndu kpaayaa choo.” (Chɛ. 4:6, 7) A teleŋndo kinɛi sila koŋ yɔŋguŋ ni, nduyɛ a nɛi chɔmaa sɔviɔɔ latulu. Mi Chɛhowa sila Keŋ a teleŋdo kinɛi maa o cho delɔɔ o kpundɔɔ niŋ. Kɛ i cho suɛi imɔnɔ le sinaa maa Keŋ bii sila koŋ te, nduyɛ mbo sɔla nyɛpalaa le hei. (Chɛ. 4:11-13) Mɛɛ Baluki, wana ndoo poonyiaa le Chɛluimaya wo tambu kɔl mbo kandu ŋɔɔchiaŋndo, mi Chɛhowa sila ndu le mbo che naa o nɔ bahawɛiyo wa. Baluki ndu tosa maa keŋ te. Ndu mbo bii sila Chɛhowa ke ndu wo. Mi hei kiindiaa yoomu ndɔɔ.—Chɛlui. 45:2-5.

13. Le yɛɛ Chɛhowa chɛllɛ mi tɔɔndaŋ ndaŋ la komal wanaa ndaa nɔ tiindaŋndo o ndu niŋnda?

13 Mi kiilanɔɔ Pɔɔl poonyiaa aa, “Masanɔɔ Mɛlɛka ndu ndu wana o kaala wo num o miŋgi o nɛi ni. Num o chua maa chua ndɔɔ ŋ cho ni wo, num o handu nyɛ palaa choo le suɛi wɔɔŋii ŋ tosa ve ni.” (Hibu. 12:6) Kɛ, waŋndo silaa le ndu miŋgioo o nɛi cho o nɛila bɔɔbɔɔ choo. Tamaseliilaŋ la cho tau o Baabuiyo niŋ a wanaa ndaa tiindaŋ o Mɛlɛka niŋnda okɔɔ, a tɔɔndaŋ kala kalaa keeku choo wa. Le hei, ma sɔla sila pɛɛku nda wo. Yiyaŋndɔ a Choosɛ okɔɔ, Muuse, a Deeve. Bundɔŋ cho a nda okɔɔ woŋ cho o bundɔŋ wanaa cheleŋ Baabuiyo tɛɛsiaa vɛ vɛ woŋ tɛɛŋ. Te ŋ wa pɛ konalaŋ ndalaŋ nuaa o Baabuiyo niŋ a mɛɛ Chɛhowa bii nda o nyɛkindilaa bɛŋgu yɛ, nduyɛ a mɛɛ o soliŋ nda kpeku tau yɛ, hei tosa miŋ chɔɔlu sina maa Chɛhowa buulaŋ le buɛiyaa nduaa nduyɛ maa o kaala nda.—Nuawɔ Pulɔwaa 3:11, 12.

14. Vɛɛ naŋ sina yɛ maa Chɛhowa kaala naa te o sila naa pɛ?

14 Sila Chɛhowaa tosa miŋ sina nɛi cheleŋ o kaala naa wo. Te Chɛhowa sila pɛ wanaa tosa suɛi wɔɔŋnde wa okoŋ ma bii sila koŋ ma mal yɔɔŋ wɔɔŋ koŋ, “o nɔla mbo mal nda le nyɛ o nyɛ nda tosa.” (Aisaya 55:7) Yɛɛ koŋ sim yɛ? Mi Deeve tɛɛsiaa malɔɔ haki Chɛhowaa nyɛkɛndɛi o diomnda o dimi laŋ ndaŋ niŋ. “O mal naa le yɔŋnda naala wɔɔŋndaŋ, nduyɛ mbo siŋgi naa o naa wa naa o ŋdial lo. O tosa mi ŋ fula piɔmndo o ba, nduyɛ mbo chɔm naa kaala ndɔ cho le teleŋ o teleŋ ndo, mbo tuiinuŋ naa inyiɛɛ. Mɛɛ ba paaleŋ le chaŋndo o cho nuaa landaŋ a ba le dello yɛ, lende Mɛlɛka faŋa yɔŋnda naala wɔɔŋndaŋ naa kuee ni, mbo kuɛ a laŋ pɔɔli.” (Sam 103:3, 4, 12) Maa ŋ yaŋnuŋ nilaŋ o sila Chɛhowaa, miŋ waŋnuŋ chɔ chɔ le ndu biyɔɔ, nduyɛ miŋ sina pɛŋgu maa le mɛɛ o kaala naa tau yɛ o sila naa ni.—Sam 30:5.

CHƐHOWA MANDA NAA

15. Yɛɛ chɔm yɛ maa wanaa Chɛhowaa cho a sɔvɛ o ndulo?

15 O kpeekpei niŋ, nyɛm finyaa tosa fɛŋ le yuŋgu ndɔɔ woŋ cho ni, mandaa ndu le bahawɛilaŋ a kpundɛla cho lachi laŋ. Chɛhowa, Finya naa kaalaa o choo choo niŋ bɛɛ lende o tosa ni. Mi wana ŋchondoo dimi a Chɛhowa okɔɔ aa, “Wanaa cho Mɛlɛka o hɔl sakpo wa, mandaa Mɛlɛka manda yoomula ndalaŋ ni, nduyɛ mbo chiindiaa yoomula ndalaŋ wanaa dɛnɛ wɔɔŋnda o ba.” (Sam 97:10) Tofawɔ tamaseliiyo. Nyɛ sɔviɔɔ pila hɔlta numndaŋ la cho le num ni, nɛɛ? Mɛɛ lende koni Chɛhowa che wanaa nduaa ni. (Nuawɔ Sɛkalaya 2:8, NW.) Nuawɔ se mɛɛ wanaa Mɛlɛkaa cho a sɔvɛ o ndulo yɛ!

16, 17. Tɛɛsiaa wɔ nɛila Chɛhowa mala wanaa nduaa sindɛ laŋ, vɛlɛ a suŋ suŋ?

16 Nɛiyo opilɛ o Chɛhowa manda wanaa nduaa wo cho a maalikɛiya ni. (Sam 91:11) Mi maalikɛinɔɔ opilɛ piŋi Chulusɛlɛm Asiiliaŋnda o ba mbo diu puaa ndaa chɔuwa 185, 000 o nyumndaŋ ma pilɛ niŋ kpe. (2 Masaa. 19:35) Mi maalikɛinɔɔ soli kiilanɔɔ Pitɛ nda Chɔŋ a wanaa cheleŋnda o chiɛi manyumndo niŋ. (Walta. 5:18-20; 12:6-11) Hau bɛɛ nyɛ pilɔɔ kpe Chɛhowa cho tosaa ni. Mɛɛ fondaŋnda naala leboltaŋ la yɔŋ hɔlte ndɔleŋ le kɔlaŋ yilɔɔ o lɛuve o lɛŋnde Afilikaleŋ niŋ, mbo duaunuŋ kona maa mi sɔŋgɔla lemasalaŋ a la lepiɛilaŋ la tɛɛmbuu lɛŋnde leŋ. Mi chɔulabaa, nyɔɔŋ waŋnda poondiaa o laba, kpuuviaalaŋ, a diyɔɔ tosa lɛŋnde leŋ wooluŋ wooluŋ. Kɛ, puaapiliaa a ndepiliaa naa opilɛ bɛɛ sɔla piɔmndo o suɛi tuu keŋ bɛŋgu le, mi che bɛɛ naa a bɔɔbɔɔ mi woolɔɔla ndalaŋ a nyɛm ndaa tiindaŋndoŋ tambu. Mɛɛ nda nyuna nda mɛɛ nda cho yɛ, nda kpou ma muli a mamɔɔ muɛɛŋ muɛɛŋ aa, “Kɛɛsɔla Chɛhowa le, nyɛ o nyɛ cho naa le!” Ma sina kɛsɛ maa Mɛlɛka kaala nda.

17 Teleŋndaŋ lapum, mi Chɛhowa chɛl mi yaamɔɔwa dii wanaa dɔu tiindaŋndo o ndu niŋnda, mɛɛ Stiiviŋ cho naa yɛ. Kɛ, mi Mɛlɛka manda wanaa nduaa kpou a mɛɛ o ke nda silaa le ma kpakpala yaŋɔɔla Setanalaŋ yɛ. (Ɛfi. 6:10-12) O Baabuiyo niŋ a yaula Baabui kɔɔna ndɔɔ toosiaa laŋ, miŋ sɔla malaa le chɔɔ kpundɛ cho le kiltaŋ sullo kɔɔli, yelelaŋnda nɔɔlɛilaŋ, la tandalaŋ, Itanɛtiiyo soliŋndo kpeku o nɛi wɔɔŋndo choo, a sɔɔŋ cheleŋndoŋ. Maa finya kaalaa, ŋ che kpendekele maa Chɛhowa cho wanaa nduaa hɔlteŋ choo le ma wa a kɛndɛ.

DIKEŊNAŊ BƐNDOO

18. Vɛɛ ŋ yiyaŋ yɛ a kaala Chɛhowa nɔ le numndo?

18 A mɛɛ naŋ yaasiaa nɛila sɔvɛlaŋ nyɛɛmbɔ la Chɛhowa chɔm naa kaalaa laŋ yɛ, ŋ nɔ nyɛ naŋ dimi le, kɛ miŋ yiyaŋ maa Muuse. Mɛɛ o wa yiyaŋndo a mɛɛ o viou o wali Chɛhowaa niŋ yɛ, mbo dimi aa, “Idii o idii, chɔm naa kaala cho le teleŋ o teleŋ ndo, o koŋ, mi ŋ dɔɔnuŋ nyaale, mi ŋ wa a kɔl kɛndɛ, haaa a teleŋ naa ŋ cho yoomu wo.” (Sam 90:14) Le sinaa pɛŋgu maa Chɛhowa kaala naa nduyɛ miŋ wa kaala koŋ chɔɔ, dikeŋnaŋ bɛndu naŋ sɔla hau wo, a salalaŋ opilɛ cho koŋ ni. Maa kiilanɔɔ Chɔŋ, naa bɛɛ hei nyindu naa miŋ dimi aa, “La tofa wɔ kaala bɛndu Mɛlɛka kaala naa wo.”—1 Chɔŋ 3:1.