တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလၢ တၢ်ဖီလာ်တဖၣ်အံၤ ဒုးသ့ၣ်ညါပှၤလၢ လံာ်စီဆှံတပာ်ဖျါထီၣ် ယ့ၣ်ၡူးအိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ် အမုၢ်နံၤမုၢ်သီဘၣ်–

•   “ယ့ၣ်ၡူးအိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ် အမုၢ်နံၤမုၢ်သီန့ၣ် ပှၤတသ့ၣ်ညါဝဲဘၣ်.”—New Catholic Encyclopedia.

•   “ယ့ၣ်ၡူးအိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ် အမုၢ်နံၤမုၢ်သီန့ၣ် ပှၤတသ့ၣ်ညါဝဲ လီၤတံၢ်လီၤဆဲးဘၣ်.”—Encyclopedia of Early Christianity.

 ‘ယ့ၣ်ၡူးအိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်လၢ အဆၢကတီၢ်ဖဲလဲၣ်’ န့ၣ်လံာ်စီဆှံတပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ တၢ်မၤအသးခံခါလၢ အဒုးသ့ၣ်ညါပှၤလၢ ယ့ၣ်ၡူးတအိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်လၢ လါဒံၣ်စ့ဘၢၣ် ၂၅ သီဘၣ်.

တၢ်မၤအသးတဖၣ်အံၤန့ၣ် တမ့ၢ်လၢ တၢ်ဂိၢ်ဒိၣ်ကတၢၢ် a အဆၢကတီၢ်ဘၣ်

1.     တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤတခါအံၤ မ့ၢ်ဝဲဒ်သိး ကကဲထီၣ် တၢ်မၤစၢၤလၢ ပဒိၣ်ပပှၢ်တဖၣ် ကထၢတၢ်ခိတၢ်သွဲ ဒီးကထၢသုးနီၣ်ဂံၢ်အဂီၢ်. ကဲစၢ်အီၤကူစတူး မ့ၢ်မၢဘၣ်ဖုး အပှၤထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် ဟဲက့ၤဆဲးလီၤမံၤလၢ တၢ်ဂိၢ်ဖးဒိၣ်အဆၢကတီၢ်ဒ်အံၤန့ၣ် အပှၤထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် တဘၣ်သူၣ်ဘၣ်သးအီၤဘၣ် ဒီးကသးဒိၣ်ထီၣ်အီၤဖးဒိၣ်ညါ. အဃိ တမ့ၢ်လၢ အဝဲကမၢ အပှၤထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် ဟဲက့ၤဆဲးလီၤမံၤလၢ တၢ်ဂိၢ်ဖးဒိၣ်အဆၢကတီၢ်ဘၣ်.

2.     လံာ်လၢအမ့ၢ် တၢ်လၢပှၤမၤဝဲ တနံၤဘၣ်တနံၤလၢ ယ့ၣ်ၡူးအစိၤ Daily Life in the Time of Jesus  န့ၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ စးထီၣ်လၢ “ဘူၣ်လဲၤကပာ်တချုးဘၣ်ဒံးဘၣ်တနွံ (လါမၢ်ၡး ဘူးကလၢာ်)” တုၤလီၤလၢ လါနိၣ်ဝ့ဘၢၣ်လီၤတဝာ်န့ၣ် ပှၤကွၢ်သိတဖၣ် ကွၢ်သိလၢတၢ်ပျီပူၤ. လံာ်တဘ့ၣ်န့ၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ ဖဲတၢ်ဂိၢ်ဒိၣ်ကတၢၢ်အဆၢကတီၢ်န့ၣ် သိဖိတဖၣ် အိၣ်ဝဲလၢ အကရၢပူၤ. တၢ်ဂ့ၢ်တခါအံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်န့ၢ်ပှၤလၢ ပှၤမၤခရံာ်အိၣ်ဖျဲၣ်အမူးပွဲ ဖဲတၢ်ဂိၢ်ဒိၣ်ကတၢၢ်အဆၢကတီၢ်န့ၣ် အတဘၣ်ဘၣ်, မ့ၢ်လၢ လံာ်တၢ်သးခုကစီၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ဖဲယ့ၣ်ၡူး အိၣ်ဖျဲၣ်အဆၢကတီၢ်န့ၣ် ပှၤကွၢ်သိတဖၣ် အိၣ်ဝဲလၢတၢ်ပျီပူၤ.

ယ့ၣ်ၡူး အိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်လၢ တၢ်ဂိၢ်ထီၣ်သီ b အဆၢကတီၢ်

 ယ့ၣ်ၡူးသံဝဲဖဲ ခ.န ၃၃ တၢ်ကိၢ်ထီၣ်သီအဆၢကတီၢ်, ဘၣ်ဖဲ လါနံစၣ် ၁၄ သီ ဘူၣ်လဲၤကပာ်အခါ. ပမ့ၢ်ကွၢ်က့ၤ တၢ်ဆၢကတီၢ်လၢ ယ့ၣ်ၡူးသံဝဲန့ၣ် ပကသ့ၣ်ညါဘၣ် ယ့ၣ်ၡူးအိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်လၢ အဆၢကတီၢ်ဖဲလဲၣ်. (ယိၤဟၣ် ၁၉:၁၄-၁၆) ယ့ၣ်ၡူးန့ၣ် အစးထီၣ်မၤဝဲ တၢ်စံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ်မၤ ဖဲအသးနံၣ်အိၣ် ၃၀. ဒီးအဝဲမၤဝဲ တၢ်စံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ်မၤအံၤ ယံာ်ဝဲ သၢနံၣ်ဒီးတဝာ်. အဃိ ယ့ၣ်ၡူးအိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်အဆၢကတီၢ်န့ၣ် ကမ့ၢ်ဝဲဖဲ ချ.ခ.န ၂ တၢ်ဂိၢ်ထီၣ်သီအဆၢကတီၢ်.—လူၤကၣ် ၃:၂၃.

 ယ့ၣ်ၡူးတအိၣ်ဖျဲၣ်လၢ လါဒံၣ်စ့ဘၢၣ် ၂၅ သီဘၣ်သနာ်က့ ဘၣ်မနုၤအဃိ ပှၤမၤခရံာ်အိၣ်ဖျဲၣ်ဖဲ မုၢ်နံၤအဝဲန့ၣ်လဲၣ်. လံာ်လၢအမ့ၢ် Encyclopædia Britannica  ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ “တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်သရၣ်တဖၣ် ပာ်ပနီၣ် ခရံာ်အိၣ်ဖျဲၣ်မုၢ်နံၤ ဖဲလါဒံၣ်စ့ဘၢၣ် ၂၅ ဖဲတၢ်ဂိၢ်ဒိၣ်ကတၢၢ်အဆၢကတီၢ်န့ၣ် ဖျါလၢအဝဲသ့ၣ် အဲၣ်ဒိးမၤဝဲ ခရံာ်အိၣ်ဖျဲၣ်အမူးပွဲလၢ တၢ်ဆၢကတီၢ်တခါဃီဒီး ‘မုၢ်အတၢ်အိၣ်ဖျဲၣ်အမုၢ်နံၤ.’” ပှၤရိမ့ၤဖိလၢ အမၤထွဲ မိၢ်လုၢ်ပၢ်လၢ်တဖၣ်န့ၣ် မၤဝဲ မုၢ်အတၢ်အိၣ်ဖျဲၣ်အမုၢ်နံၤ အမူးပွဲ. လံာ်လၢအမ့ၢ် Encyclopedia Americana , န့ၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့တဖၣ် နာ်ဝဲလၢ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်သရၣ်တဖၣ် မၤဝဲဒ်န့ၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ဒ်သိး ပှၤလၢအမၤ မိၢ်လုၢ်ပၢ်လၢ်တဖၣ် မၤထွဲ ခရံာ်ဖိ အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ ကညီအဂီၢ်.”