တၢ်ဃုသ့ၣ်ညါဘၣ်ဃးဒီး သးသမူကထီထီၣ်အဂီၢ်
“ယထံၣ်ဘၣ်လံတၢ်ဖံးတၢ်မၤလၢ ယွၤဟ့ၣ်လီၤပှၤကညီဖိ ဒ်သိးအကမၤဝဲလီၤ. ယွၤမၤကယဲၢ်တၢ်ခဲလၢာ် အိၣ်ဒီးအဃံအလၤလၢအကတီၢ်ဒၣ်ဝဲ, ဒီးပာ်တၢ်အထူအယိာ်လၢအသးကံၢ်ပူၤ, ဘၣ်ဆၣ်ဒီးတၢ်လၢယွၤမၤဝဲလၢ အခီၣ်ထံးပၢၢ်လၢအကတၢၢ်န့ၣ် ပှၤကညီအနၢ်တပၢၢ်ဘၣ်နီတဂၤဘၣ်.”—စံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ် ၃:၁၀, ၁၁.
စီၤပၤၡလိၤမိၤ အတၢ်ကတိၤလၢပျၢၤတဖၣ်န့ၣ် အကွဲးဖျါထီၣ်တ့ၢ်ဝဲဘၣ်ဃးဒီး ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ် အတၢ်တူၢ်ဘၣ်ဘၣ်ဃးဒီး တၢ်အိၣ်မူအဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခဲလၢာ် အသးသမူန့ၣ်ဖုၣ်ဝဲ ဒီးဟးဆှဲးဝဲတၢ်သံတန့ၢ်ဘၣ် သနာ်က့ အဝဲသ့ၣ်အဲၣ်ဒိးလၢ အသးသမူကထီဝဲလီၤ. လၢတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤအပူၤန့ၣ် ပှၤလၢအမံၤဟူသၣ်ဖျါတဖၣ် ဃုသ့ၣ်ညါဘၣ်ဃးဒီး သးသမူကထီအဂီၢ်န့ၣ် အိၣ်ဝဲဒီဒူၣ်ညါလီၤ.
အဒိ, ပဆိကမိၣ်ကွၢ် စမဲရံယၤအစီၤပၤကဲကမဲၣ်ၡ် (Gilgamesh) တဂၤအဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဃးဒီးအဂ့ၢ်န့ၣ် အိၣ်ဝဲလၢတၢ်တဲမုာ်နၢ်အပူၤအါမးလီၤ. အဒိ, ထါတယုၢ်လၢအမ့ၢ် Epic of Gilgamesh န့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ကဲကမဲၣ်ၡ်န့ၣ်လဲၤတၢ်လၢ တၢ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘှီအပူၤ ဒ်သိးကဃုသ့ၣ်ညါဝဲ ကျဲလၢအကပူၤဖျဲးထီၣ်လၢ တၢ်သံအဂီၢ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် အတထံၣ်န့ၢ်ဝဲဘၣ်.
ဖဲ ချ.ခ.န လွံၢ် ယၤဖှိၣ်န့ၣ် ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ (Alchemists) သရၣ်တဖၣ် အိၣ်လၢတရူးကီၢ်န့ၣ် အကျဲၣ်ကျီဝဲ ကသံၣ်ထံတခါလၢ ပှၤသးသမူကထီထီၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ကျဲၣ်ကျီဝဲ တၢ်စုၣ်တၢ်ပျၢ်အထံခံခါ လၢအမ့ၢ်ဝဲ မၢၣ်ခၠူရံၤ (Mercury) ဒီးအါစဲနံၣ် (Arsenic) န့ၣ်လီၤ. ဒီးတၢ်ထံန့ၣ်အိၣ်ဝဲဒီးအစုၣ်အပျၢ်အဃိ တရူးအစီၤပၤသံဝဲ တဘျုးဂၤညါလီၤ. ဖဲ ခ.န ၅၀၀ တုၤလၢ ခ.န ၁၅၀၀ န့ၣ် ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့သရၣ်တနီၤ ဂုာ်ကျဲးစၢးမၤဝဲဒ်သိး ပှၤယုၢ်လီၤဝဲထူကန့ၢ်အဂီၢ်လီၤ. မ့ၢ်လၢထူန့ၣ် ဟးဂီၤတန့ၢ်ဘၣ်အဃိ အဝဲသ့ၣ်နာ်ဝဲလၢ ပှၤမ့ၢ်အီဝဲထူအထံအံၤန့ၣ် ပှၤကညီတဖၣ်အသးသမူကထီ ဒီးကအိၣ်မူဘၣ်ဖးယံာ်လီၤ.
မုၢ်မဆါ တနံၤအံၤ ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိလၢ နီၢ်ခိက့ၢ်ဂီၤတကပၤ ဒီးလၢတၢ်ဟဲလီၤစၢၤလီၤသွဲၣ်တကပၤန့ၣ် ဂုာ်ကျဲးစၢးဃုသ့ၣ်ညါဝဲ ဘၣ်ဃးဒီး ဘၣ်မနုၤအဃိပှၤကညီ ဘၣ်ပှၢ်ထီၣ်ဝဲလဲၣ်. ဒ်လၢညါ ပှၤဃုသ့ၣ်ညါ ကသံၣ်လၢသးသမူကထီထီၣ်အသိး ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိလၢ မုၢ်မဆါတနံၤအံၤစ့ၢ်ကီး ဃုကျဲလၢ ပှၤကပူၤဖျဲးထီၣ်လၢ တၢ်သံဒီးတၢ်သးပှၢ်ထီၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် မ့ၢ်အဝဲသ့ၣ်အတၢ်မၤ ကဲထီၣ်လိၣ်ထီၣ်စ့ၢ်ကီးဧါ.
ကစၢ်ယွၤ “ပာ်တၢ်အထူအယိာ် လၢအသးကံၢ်ပူၤ.”—စံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ် ၃:၁၀, ၁၁
တၢ်ဃုသ့ၣ်ညါ ဘၣ်ဃးဒီးတၢ်သးပှၢ်ထီၣ်အဂ့ၢ်
ဘၣ်မနုၤအဃိ ပှၤကညီဘၣ်သးပှၢ်ထီၣ်ဒီးဘၣ်သံလဲၣ်န့ၣ် ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိလၢအဃုသ့ၣ်ညါဝဲ ပှၤကညီအစဲလ်တဖၣ် ၡဲပၠးဝဲတၢ်ဂ့ၢ်အိၣ်ဝဲ ၃၀၀ ဘျဲၣ်ညါလီၤ. ပူၤကွံာ်အနံၣ်တယံာ်ဒံးဘၣ်န့ၣ် ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ် မၤကွၢ်ဝဲဆၣ်ဖိကီၢ်ဖိ ဒီးပှၤကညီအစဲလ်တဖၣ် ဒ်သိးကဆဲးမူဝဲအဂီၢ်လီၤ. အဃိ ပှၤထူးပှၤတီၤတဖၣ်ဟ့ၣ်ဝဲစ့လၢ ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ်အအိၣ် ဒ်သိးအဝဲသ့ၣ်ကဃုသ့ၣ်ညါဝဲ ဘၣ်မနုၤအဃိ ပဘၣ်သံလဲၣ်န့ၣ်လီၤ. အဃိ ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ်ဃုထံၣ်န့ၢ်ဝဲ တၢ်မနုၤလံလဲၣ်.
ဂုာ်ကျဲးစၢးမၤထီထီၣ်တၢ်သးသမူ. ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတနီၤနာ်ဝဲလၢ ပသးပှၢ်ထီၣ်ဝဲအဂ့ၢ်န့ၣ် မ့ၢ်လၢထဲလမံ (Telomeres) လၢအအိၣ်လၢ ခြိၣ်မိၣ်စိ (Chromosome) အခိၣ်ထိးခံကပၤလၢာ် အိၣ်လၢပစဲလ်ပူၤန့ၣ်လီၤ. ထဲလမံန့ၣ်ဒီသဒၢဝဲ ကၠံန် (Gene) အတၢ်လီၤစၢၤလီၤသွဲၣ်တဖၣ်လၢ စဲလ်ကနီၤဖးသးအဂီၢ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ဖဲပစဲလ်နီၤဖးဝဲအသး တဘျီလၢ်လၢ်န့ၣ် ထဲလမံန့ၣ်ဖုၣ်လီၤဝဲလီၤ. ဒီးလၢခံပစဲလ်န့ၣ် အမ့ၢ်တဆဲးနီၤဖးအသးလၢၤဘၣ်ဒီး ပသးပှၢ်ထီၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ.
ဖဲ ၂၀၀၉ န့ၣ် ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိလၢအမ့ၢ် အဲလံစဘဲၤ(လ်) ဘျဲၣ်ဘၢ ဒီးအပှၤဃုသ့ၣ်ညါတၢ်အကရူၢ်န့ၣ် ဃုထံၣ်န့ၢ်ဝဲ န့ဆၢၣ်ဂာ် အဲစဲမ် (Enzyme) တကလုာ်လၢကတြီဝဲ ထဲလမံ ဒ်သိးအတဖုၣ်လီၤတဂ့ၤအဂီၢ် ဒီးစဲလ်တပှၢ်ထီၣ်တဂ့ၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ်အၢၣ်လီၤတူၢ်လိာ်ဝဲလၢ ထဲလမံန့ၣ် “မၤထီထီၣ်ဝဲပှၤသးသမူတန့ၢ်ဘၣ် ဒီးတဒုးအိၣ်မူပှၤအါန့ၢ် ပအဲၣ်ဒိးအိၣ်မူဝဲအသိးဘၣ်” န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ် စဲလ်လၢအသီတဖၣ် မ့ၢ်ဝဲကျဲတဘိလၢကမၤစၢၤပှၤ ဒ်သိးပသးသုတပှၢ်ထီၣ် တဂ့ၤအဂီၢ်လီၤ. ဖဲပစဲလ်တဖၣ်ပှၢ်ထီၣ်ဒီး ဆဲးနီၤဖးသးအခါန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်စးထီၣ်ဆှၢတၢ်ကစီၣ်လၢ အကမၣ်တဖၣ်ဆူ စဲလ်အဂၤတဖၣ်အအိၣ်သ့ အဃိပလိၤန့ၣ်ဟဲညိးထီၣ်ဒီး ပတူၢ်ဘၣ် တၢ်ဆါယံာ်ယံာ်ထၢထၢ ဒီးကဲထီၣ်တၢ်ဆူးတၢ်ဆါတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပူၤကွံာ်တယံာ်ဒံးဘၣ်န့ၣ် ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိအိၣ်လၢ ကီၢ်ဖြၣ်စ့ၣ်တဂၤ ဟံးန့ၢ်ဝဲစဲလ်တဖၣ်လၢ ပှၤသးပှၢ်လၢအသးနံၣ်အိၣ် ၁၀၀ ဘျဲၣ်တဖၣ်အအိၣ် ဒ်သိးကဒုးအိၣ်ထီၣ်ကဒီး စဲလ်လၢအသီတဖၣ်လီၤ. ပှၤဃုသ့ၣ်ညါတၢ်ဖိအခိၣ်တဂၤလၢအမ့ၢ် ကၠၢၤမး(ခ်) လဲမဲထြံ န့ၣ်ဘိးဘၣ်သ့ၣ်ညါလီၤဝဲလၢ စဲလ်တဖၣ် “တသးပှၢ်ထီၣ်တဂ့ၤအဂီၢ် အမၤဝဲဒၣ်သ့”န့ၣ်လီၤ.
မ့ၢ်ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ် မၤထီထီၣ်ပသးသမူသ့ဧါ
ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိအါဂၤန့ၣ်တဲဝဲလၢ ပအိၣ်ဒီးကသံၣ်အမၠိမၠိလၢ ကတြီဝဲတၢ်သးပှၢ်ထီၣ် ဘၣ်ဆၣ် ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ်အိၣ်မူအါန့ၢ်ဒံး အအဲၣ်ဒိးအိၣ်မူဝဲန့ၣ် တန့ၢ်ဘၣ်. ဒီးစးထီၣ်လၢ ၁၉ ယၤဖှိၣ်န့ၣ် ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ် အသးသမူထီထီၣ်ဝဲကယီကယီန့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢအဝဲသ့ၣ် အိၣ်ကဆှဲကဆှီ, သူဝဲကသံၣ်လၢ အဒီသဒၢတၢ်ဆါ ဒီးကသံၣ်လၢအမၤဘျါတၢ်ဆါတဖၣ်အဃိ. ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့တနီၤန့ၣ် နာ်ဝဲလၢ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ်အသးသမူန့ၣ် ကအိၣ်မူဘၣ်ဒ်တၢ်ပာ်ပနီၣ် အသးနံၣ်အသိးလီၤ.
အပူၤကွံာ်အနံၣ် ၃,၅၀၀ န့ၣ် ပှၤကွဲးလံာ်စီဆှံလၢအမ့ၢ် စီၤမိၤၡ့န့ၣ်သ့ၣ်ညါဝဲလၢ “ပနံၣ်တဖၣ်အမုၢ်နံၤန့ၣ် မ့ၢ်အနံၣ်နွံဆံလီၤ. ဒီးလၢတၢ်ဂံၢ်တၢ်ဘါအဃိန့ၣ် မ့ၢ်အိၣ်အနံၣ်ဃိးဆံဒီး, တၢ်လၢအဂံၢ်အဘါန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်ကိၢ်တၢ်ဂီၤ, ဒီးတၢ်နးတၢ်ဖှီၣ်လီၤ. အဂ့ၢ်ဒ်အံၤ, ဒံကွံာ်ဝဲ, ဒီးပယူၤထီၣ်ကွံာ်လီၤ.” (စံးထီၣ်ပတြၢၤ ၉၀:၁၀) အဃိပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ် ဂုာ်ကျဲးစၢးလၢ ကမၤထီထီၣ်ဝဲ ပသးသမူအဂီၢ်သနာ်က့ ပကအိၣ်မူဘၣ်ဒ်စီၤမိၤၡ့ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲအသိးလီၤ.
ပမ့ၢ်ထိၣ်သတြီၤပတၢ်အိၣ်မူဒီး တၢ်ဘၣ်တ့အဂၤတနီၤန့ၣ် ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ်တၢ်အိၣ်မူဖုၣ်ဝဲလီၤ. အဒိ, ချိၣ်ဆှုၣ်ဂီၤ ဒီးချိၣ်တံာ်တကလုာ် လၢအအိၣ်ဝဲလၢပီၣ်လဲၣ်ခံဒးန့ၣ် အိၣ်မူဝဲအါန့ၢ်အနံၣ် ၂၀၀ လီၤ. ဒီးသ့ၣ်ဂီၤဖးဒိၣ်တကလုာ်စ့ၢ်ကီးန့ၣ် အိၣ်မူဝဲတုၤလၢအနံၣ် ၁,၀၀၀ ညါလီၤ. အဃိ ပမ့ၢ်ထိၣ်သတြီၤက့ၤ ပတၢ်အိၣ်မူဒီး တၢ်ဘၣ်တ့သ့ၣ်တဖၣ်အံၤန့ၣ်မ့ၢ် ‘ပကအိၣ်မူဘၣ်ထဲအနံၣ် ၇၀ ဒီး ၈၀ လီၤဧါ.’