တၢ်လၢကမၤဟးဂီၤအီၤ– လံာ်စီဆှံန့ၣ် အိၣ်ဝဲယံာ်ထဲလဲၣ်ထဲလဲၣ် ဘၣ်ဆၣ် အိၣ်ဂၢၢ်ဆိးကျၢၤဝဲတုၤလၢပစိၤခဲအံၤလီၤ. ဒီးပှၤဂုာ်ကျဲးစၢးမၤဟးဂီၤအီၤထဲလဲၣ်ဘၣ်ဆၣ် တလီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲစ့ၢ်ကီးဘၣ်. တဘျီတခီၣ် ပှၤကွဲးကူလံာ်စီဆှံ ဒီးပှၤကွဲးကျိာ်ထံတၢ်တနီၤနီၤန့ၣ် ဂုာ်ကျဲးစၢးဆီတလဲဝဲ လံာ်စီဆှံအတၢ်ကစီၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ် အတၢ်နာ်န့ၣ် တလီၤပလိာ်ဒီး လံာ်စီဆှံဘၣ်အဃိ ဖဲကွဲးကူဝဲ မ့တမ့ၢ် ကွဲးကျိာ်ထံဝဲ လံာ်စီဆှံအခါ ဂုာ်ကျဲးစၢးထၢနုာ်ဝဲ အတၢ်စူၢ်တၢ်နာ်လၢ အကမၣ်တဖၣ် လၢလံာ်စီဆှံအပူၤန့ၣ်လီၤ. ပကကွၢ်သကိး တၢ်အဒိတနီၤလီၤ–

• တၢ်ဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ်အလီၢ်– ဖဲ ချ.ခ.န. ၄ ယၤဖှိၣ်ဒီး၂ ယၤဖှိၣ် အဘၢၣ်စၢၤန့ၣ် ပှၤတဖၣ်လၢအကွဲးဝဲ ၡၤမရံဖဲတကၠူး (Samaritan Pentateuch) န့ၣ်ကွဲးထၢနုာ်အါထီၣ်ဝဲ တၢ်ဂ့ၢ်တနီၤဖဲ ၂ မိၤၡ့ ၂၀:၁၇ အကတၢၢ်န့ၣ်လီၤ. ကွဲးအါထီၣ်ဝဲလၢ– “ဖဲ အၣ်ကၣ်ရံစဲၢ်လီၤ. ဖဲန့ၣ်သုကဘၣ် သူၣ်ထီၣ် တၢ်လုၢ်လီၢ်တခါလီၤ.” မ့ၢ်လၢပှၤၡၤမရံဖိတဖၣ် အဲၣ်ဒိးဝဲလၢ လံာ်စီဆှံကဆီၣ်ထွဲ အဝဲသ့ၣ်အတၢ်သူၣ်ထီၣ် တၢ်လုၢ်ဟံၣ်ဖဲ အၣ်ကၣ်ရံစဲၢ် မ့တမ့ၢ် ကစၢၢ်ကရံးစံၣ်အဃိ မၤဝဲဒ်န့ၣ်လီၤ.

• ယွၤသၢဂၤတဂၤဃီ– လံာ်စီဆှံ ဘၣ်တၢ်ကွဲးအီၤပူၤကွံာ်အနံၣ် ၃၀၀ ဃၣ်ဃၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံ ပှၤတဂၤလၢအတူၢ်လိာ် ယွၤသၢဂၤတဂၤဃီန့ၣ် ကွဲးအါထီၣ်ဝဲတၢ်ဂ့ၢ်တနီၤလၢ ၁ ယိၤဟၣ် ၅:၇ အပူၤလီၤ. ဒီးကွဲးဝဲလၢ “လၢမူခိၣ်န့ၣ် ပၢ်, တၢ်ကလုၢ်, သးစီဆှံ အိၣ်ဝဲလီၤ. တၢ်သၢဂၤအံၤမ့ၢ်ဒၣ်တဂၤဃီလီၤ” တၢ်ဂ့ၢ်တဖၣ်အံၤ တအိၣ်လၢ တၢ်ကွဲးအသးလၢ အခီၣ်ထံးအပူၤဘၣ်. ဘရူးစ်မဲးကဲၤ လၢအမ့ၢ်ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့တဂၤ စံးဝဲလၢ– “စးထီၣ်လၢ ၆ ယၤဖှိၣ်အလီၢ်ခံန့ၣ် တၢ်ကတိၤသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဘၣ်တၢ်ထံၣ်အီၤအါထီၣ်လၢ လဲးတ့ၣ်လံာ်စီဆှံလၢပျၢၤဒီး [လဲးတ့ၣ်] ဘၢက့းလံာ်စီဆှံအပူၤန့ၣ်လီၤ.”

• ယွၤအမံၤ– ပှၤကွဲးကျိာ်ထံလံာ်စီဆှံအါဂၤ မၤထွဲဝဲပှၤယူဒၤဖိ အတၢ်ဒုၣ်တၢ်ထုအဃိ ထုးထီၣ်ကွံာ် ကစၢ်ယွၤအမံၤလၢ လံာ်စီဆှံပူၤန့ၣ်လီၤ. ကစၢ်ယွၤအမံၤလၢ အအိၣ်လၢလံာ်စီဆှံပူၤကိးတီၤဒဲးန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ထၢနုာ်က့ၤဝဲလၢ မံၤလၤသၣ်ကပီၤလၢအမ့ၢ် “ယွၤ,” မ့တမ့ၢ် “ကစၢ်” န့ၣ်လီၤ. နီၢ်နီၢ် လၢလံာ်စီဆှံအပူၤန့ၣ် မံၤလၤသၣ်ကပီၤတဖၣ်အံၤ ပှၤတသူအီၤထဲလၢ ယွၤအဂီၢ်ဘၣ်, ဘၣ်တၢ်သူစ့ၢ်ကီးအီၤလၢ ပှၤကညီ, တၢ်တခါခါလၢ ပှၤဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ်အီၤ ဒီးမုၣ်ကီၤလံၢ်အဂီၢ်ဒၣ်လဲာ်လီၤ.—ယိၤဟၣ် ၁၀:၃၄, ၃၅; ၁ ကရံၣ်သူး ၈:၅, ၆; ၂ ကရံၣ်သူး ၄:၄. *

 လံာ်စီဆှံ အိၣ်ဝဲတုၤလၢပစိၤခဲအံၤလၢကျဲဒ်လဲၣ်– တၢတမံၤန့ၣ်, ပှၤကွဲးကူလံာ်စီဆှံဖိလၢ အတကွဲးတၢ်လီၤတံၤလီၤဆဲး ဒီးတကွဲးတၢ်တီတီလိၤလိၤအိၣ်ဝဲတနီၤလီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤလၢအကွဲးကူလံာ်စီဆှံအါဂၤန့ၣ် အိၣ်ဒီးတၢ်သ့တၢ်ဘၣ် ဒီးကွဲးကူဝဲလီၤတံၢ်လီၤဆဲးလီၤ. ဖဲ ခ.န ၆ ဒီး ခ.န ၁၀ အဘၢၣ်စၢၤန့ၣ် ပှၤမဲၣ်စိၣ်ရၢးထံးဖိတဖၣ် ကွဲးကူဝဲလံာ်စီဆှံလၢ ဧ့ၤဘြံၤကျိာ်တကတြူၢ်လီၤ. ဒီးလံာ်စီဆှံတဘ့ၣ်အံၤ ဘၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါအီၤလၢ မဲးစိၣ်ရၢးထံးလံာ်စီဆှံန့ၣ်လီၤ. ဖဲအဝဲသ့ၣ်ကွဲးကူလံာ်စီဆှံအခါ ဒ်သိးတၢ်ကမၣ်သုတအိၣ်တဂ့ၤအဂီၢ် ဂံၢ်ကွၢ်ဝဲတၢ်ကတိၤဒီး လံာ်မဲာ်ဖျၢၣ်တဖၣ်လီၤ. တၢ်ကွဲးအသးတနီၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်မ့ၢ်ဆိကမိၣ်ဝဲလၢအကမၣ်အိၣ်ဝဲန့ၣ် မၤနီၣ်ဃာ်ဝဲလၢတၢ်ကပၤလီၤ. မဲးစိၣ်ရၢးထံးတဖၣ်န့ၣ် တဆီတလဲဝဲ လံာ်စီဆှံအတၢ်ကွဲးဘၣ်. ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ မိၣ်ၡံၣ် ကိၡ့ၣ် ကီးစတ့ ကွဲးဝဲလၢ “အဝဲသ့ၣ် နာ်ဝဲလၢ တၢ်ဆီတလဲ လံာ်စီဆှံအတၢ်ကွဲးတဖၣ်န့ၣ် မ့ၢ်တၢ်မၤကမၣ်တၢ် အဒိၣ်ကတၢၢ်လီၤ.”

ခံမံၤတမံၤ, တၢ်ကွဲးကူက့ၤလံာ်စီဆှံလၢပျၢၤတဖၣ် အိၣ်ဝဲအါအါဂီၢ်ဂီၢ်အဃိ ကဲထီၣ်တၢ်မၤစၢၤလၢ ပှၤဃုသ့ၣ်ညါ လံာ်စီဆှံဖိတဖၣ်ကထိၣ်သတြီၤကွၢ်ဝဲအဂီၢ်ဒီး တၢ်ကမၣ်မ့ၢ်အိၣ်တမံၤမံၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ထံၣ်ဝဲလီၤ. အဒိ လၢညါန့ၣ် တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါခိၣ်နၢ်တဖၣ် သိၣ်လိဝဲလၢ ထဲဒၣ် အဝဲသ့ၣ်အလဲးတ့ၣ်လံာ်စီဆှံန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲတီဝဲလီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ အဝဲသ့ၣ် ကွဲးအါထီၣ်ဝဲတၢ်ဂ့ၢ်ဖဲ ၁ ယိၤဟၣ် ၅:၇ အပူၤ ဒ်ပဖးဘၣ်လၢမဲာ်ညါအသိးန့ၣ်လီၤ. ဒီးလၢကိၤလၤဝါ ခ့ကၠ့ဘၢၡ့ၣ် အပူၤဒၣ်လဲာ် ပထံၣ်ဘၣ်တၢ်ကမၣ်တခါအံၤလီၤ. ဘၣ်ဆၣ်, ဖဲပှၤဃုထံၣ်န့ၢ်က့ၤ တၢ်ကွဲးကူက့ၤလံာ်စီဆှံလၢပျၢၤ အဂၤတဖၣ်အခါ ပှၤသ့ၣ်ညါဘၣ် တၢ်မနုၤလဲၣ်. ဘရူးမဲးကၣ် ကွဲးဝဲဒ်အံၤလီၤ– “တၢ်ကတိၤဖဲ [၁ ယိၤဟၣ် ၅:၇] အပူၤန့ၣ်တအိၣ်လၢ တၢ်ကွဲးကူက့ၤလံာ်စီဆှံလၢပျၢၤတဖၣ် (ဆံရံယါ, ခါဖထံး, အမ့နံယါ, အံၣ်သံၣ်ယိဖံယါ, အၣ်ရး ဒီးဆလၣ်ဘိနံး) ကျိာ်အပူၤဘၣ်. အိၣ်ဒၣ်ထဲ လဲးတ့ၣ်လံာ်စီဆှံအပူၤလီၤ.” လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ပှၤထုးထီၣ်ကွံာ် တၢ်ကွဲးလၢအကမၣ်လၢ ခ့ကၠ့ဘၢၣ်ၡ့ၣ်လၢ ဘၣ်တၢ်ဘှီဂ့ၤထီၣ်က့ၤအီၤ ဒီးလံာ်စီဆှံအဂၤတဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ.

တၢ်ကွဲးကူက့ၤလံာ်စီဆှံလၢ ပျၢၤတဖၣ်လၢ အအိၣ်ပာ်စၢၤအယံာ်ကတၢၢ်န့ၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ လံာ်စီဆှံ အတၢ်ကစီၣ် အိၣ်ဒ်အလီၢ်လီၢ်ဧါ. ပီၣ်လဲၣ်အံသၣ် အလံာ်ထူတဖၣ်လၢ ဘၣ်တၢ်ထံၣ်န့ၢ်က့ၤအီၤဖဲ ၁၉၄၇ န့ၣ်ဘၣ်တၢ်ကွဲးအီၤလၢ ဧ့ၤဘြံၤမဲးစိၣ်ရၢးထံး အမဲာ်ညါအနံၣ်တကထိဘျဲၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့တဖၣ် ထိၣ်သတြီၤကွၢ်ဝဲ တၢ်ကွဲးကူက့ၤ လံာ်စီဆှံခံဘ့ၣ်အံၤလီၤ. ပှၤလၢအဃုသ့ၣ်ညါ ပီၣ်လဲၣ်အံသၣ်အလံာ်ထူအကျါတဂၤ စံးဝဲလၢ “ထဲဒၣ်လံာ်ထူတထူဧိၤန့ၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ယူဒၤအပှၤကွဲးကူလံာ်စီဆှံတဖၣ် ကွဲးကူဝဲ လံာ်စီဆှံလီၤတံၢ်လီၤဆဲး ဒီးလၢတၢ်သးတီအပူၤန့ၣ်လီၤ.”

တၢ်ကွဲးကူလံာ်စီဆှံလၢပျၢၤတဖၣ် ဒီးဆှဲစးခိလံာ်စီဆှံလၢ ကြံးကျိာ်တကတြူၢ်လၢ ဘၣ်တၢ်ကွဲးအီၤဖဲ ၂ ယၤဖှိၣ်န့ၣ် ဘၣ်တၢ်ပာ်ဃာ်အီၤလၢ ခၠဲးစတၣ် ဘံၣ်တံၣ်လံာ်ရိဒၢး လၢအိၣ်လၢဝ့ၢ်ဒၣ်ဘလ့ၣ်, ကီၢ်အါရလဲအပူၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤကွဲးလံာ်စီဆှံဝံၤအနံၣ် ၁၀၀ အလီၢ်ခံ လံာ်တဖၣ်အံၤ ဘၣ်တၢ်ကွဲးအီၤလီၤ. လံာ်လၢအမ့ၢ် The Anchor Bible Dictionary ပာ်ဖျါဝဲဒ်အံၤလီၤ– “ဆှဲစးခိတဖၣ်အံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအသီ ဘၣ်ဃးဒီးလံာ်စီဆှံ ဒီးပသ့ၣ်ညါဘၣ်လၢ တၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤဒီတစိၤအပူၤန့ၣ် လံာ်စီဆှံအံၤ ဘၣ်တၢ်ကွဲးကူအီၤ လီၤတံၢ်လီၤဆဲးလီၤ.”

တၢ်ကဲဘျုးကဲဖှိၣ်– ခီဖျိလၢ ပှၤကွဲးကူလံာ်စီဆှံအဘျီအါထဲအံၤညါ ဒီးကွဲးကူဝဲလၢအပူၤကွံာ်ဖးယံာ်အဃိ မၤဂ့ၤထီၣ်ဝဲ လံာ်စီဆှံ အတၢ်ကွဲးအသးတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဃးဒီးလံာ်စီဆှံလၢ ကြံးကျိာ်တကတြူၢ်န့ၣ် ဆၢၤ ဖရၢးဒြံး ခဲယိၣ် ကွဲးဝဲဒ်အံၤလီၤ– “လံာ်လၢပျၢၤလၢအလီၤဂာ်ဒီး လံာ်စီဆှံန့ၣ်တအိၣ် နီတဘ့ၣ်ဘၣ်. မ့ၢ်လၢလံာ်စီဆှံန့ၣ် အတၢ်အုၣ်အသးလၢပျၢၤအိၣ်ဝဲအါမးအဃိလီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ လံာ်စီဆှံအံၤ လၢဝဲပှဲၤဝဲ ဒီးမ့ၢ်ဝဲတီဝဲန့ၣ် ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့တဖၣ် ဂ့ၢ်လိာ်ဝဲတသ့ဘၣ်.” ဘၣ်ဃးဒီး လံာ်စီဆှံလၢဧ့ၤဘြံၤကျိာ်တကတြူၢ်န့ၣ် ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ ဝ့ၢ်လယၣ် ဟ့ၣ်နရံၣ် ကရံ တဲဝဲဒ်အံၤလီၤ– “ပတဲဒူဒူဘူၣ်လၢ လံာ်လၢပျၢၤ လၢဘၣ်တၢ်ကွဲးကူအီၤ လီၤတံၢ်လီၤဆဲး ဒ်သိးဒီး လံာ်စီဆှံန့ၣ် တအိၣ်နီတဘ့ၣ်ဘၣ်.”