ထုးထီၣ်ကွံာ် နတၢ်ဆိကမိၣ်လၢ အတဂ့ၤတဘၣ်တဖၣ်တက့ၢ်
ဒုၣ်ဒါတဂၤအံၤဟဲဒုးနၤလံ. အဝဲမ့ၢ်မုၣ်ကီၤလံၢ် ဒီးသူဝဲတၢ်စုကဝဲၤလၢ အဆူၣ်ကတၢၢ်တခါလီၤ. လီၤဆီဒၣ်တၢ် အတၢ်စုကဝဲၤအံၤ သူဝဲလၢ ကဒုးနတၢ်ဆိကမိၣ်အဂီၢ် ဒီးတမ့ၢ်လၢကဒုးနနီၢ်ခိအဂီၢ်ဘၣ်. အတၢ်စုကဝဲၤအံၤ မ့ၢ်မနုၤလဲၣ်. မ့ၢ်ဝဲတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤလီၤ.
တၢ်မၢဖိပီလူး သ့ၣ်ညါဝဲလၢမုၣ်ကီၤလံၢ် အတၢ်စုကဝဲၤအံၤ မ့ၢ်တၢ်လၢအလီၤဘၣ်ယိၣ်ဒိၣ်မးလီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ခရံာ်ဖိတနီၤနီၤ တပလီၢ်ဘၣ်အသးဘၣ်. အဒိ, ခရံာ်ဖိလၢအအိၣ်လၢ ကရံၣ်သူးတဖၣ် ဆိကမိၣ်ဝဲလၢအတၢ်နာ်ဂၢၢ်ကျၢၤ ဒီးမုၣ်ကီၤလံၢ် မၤလီၤဃံၢ်အီၤတန့ၢ်ဘၣ်. (၁ ကရံၣ်သူး ၁၀:၁၂) လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ စီၤပီလူး ဟ့ၣ်ပလီၢ်အဝဲသ့ၣ်လၢ “ဘၣ်ဆၣ်ဒီး ဒ်ဂုၢ်လီန့ၢ်နီၢ်အံၣ်အုလၢ အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤအသိးန့ၣ်, ယဘၣ်ယိၣ်လၢ တၢ်ကမၤဟးဂီၤကွံာ်သုသးလၢ တၢ်တီတၢ်လိၤဘၣ်ဃးဒီး ခရံာ်လီၤ.”—၂ ကရံၣ်သူး ၁၁:၃.
စီၤပီလူးအတၢ်ကတိၤအံၤ ဟ့ၣ်ပလီၢ်ပှၤဒ်သိး ပသုတနာ်န့ၢ်လီၤပသးအါတလၢအခၢးတဂ့ၤအဂီၢ်လီၤ. ဒ်သိးပမၤနၢၤ မုၣ်ကီၤလံၢ်အတၢ်လ့ပစီကန့ၢ်အဂီၢ် ပကဘၣ်သ့ၣ်ညါလၢ အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤတဖၣ် လီၤဘၣ်ယိၣ်ထဲလဲၣ်. ဒီးပဒီသဒၢပသး ကသ့ဒ်လဲၣ်န့ၣ်လီၤ.
မုၣ်ကီၤလံၢ် အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤအံၤ လီၤဘၣ်ယိၣ်ထဲလဲၣ်
ပမ့ၢ်ကွၢ်န့ၣ် မုၣ်ကီၤလံၢ်သူဝဲ အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤ မ့တမ့ၢ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလၢအကမၣ်တဖၣ် ဒ်သိးကလီန့ၢ်ပှၤလၢ ပကမၤဒ်အတၢ်ဘၣ်သးအသိးအဂီၢ်လီၤ. လံာ်လၢအမ့ၢ် Propaganda and Persuasion ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ တၢ်လီတၢ်ဝ့ၤန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ “တၢ်လၢအတကြၢးတဘၣ်ဘၣ်, မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးပှၤဂၤ ဒီးတမ့ၢ်တတီဘၣ်.” ဒီးတၢ်ကတိၤအံၤ လီၤဂာ်ဒီး “တၢ်လံၣ်တၢ်လီ, တၢ်ကတိၤဒၢက့ၣ်ဒၢကူ, တၢ်ကွဲန့ၢ်လွဲန့ၢ်, တၢ်ကဘျံးကဘျၣ် ဒီးတၢ်မၤဘံဘူ ပှၤခိၣ်နူာ်လီၤ.”
တၢ်လီတၢ်ဝ့ၤန့ၣ် လီၤဘၣ်ယိၣ်ဒိၣ်မးလီၤ. ပမ့ၢ်တပလီၢ်ပသးဘၣ်န့ၣ် ကဆှၢကမၣ်ဝဲ ပတၢ်ဆိကမိၣ် ကယီကယီလီၤ. ပမ့ၢ်ကွၢ်န့ၣ် တၢ်လီတၢ်ဝ့ၤအံၤလီၤဂာ်ဒ် ဂာ်သဝံအစုၣ်အပျၢ်လၢပထံၣ်အီၤတသ့ ဒီးအစိတနၢစ့ၢ်ကီးဘၣ်. ဘံဖါခး (Vance Packard) မ့ၢ်သရၣ်တဂၤလၢ အနၢ်ပၢၢ်ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ အတၢ်ပာ်သူၣ်ပာ်သးဂ့ၤဂ့ၤလီၤ. အဝဲစံးဝဲလၢ တၢ်လီတၢ်ဝ့ၤန့ၣ် မၤဘၣ်ဒိပတၢ်ပာ်သူၣ်ပာ်သး “ဒိၣ်န့ၢ်ပဆိကမိၣ်ဒံးလီၤ.” ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့အဂၤတဂၤ တဲဝဲလၢ တၢ်လီတၢ်ဝ့ၤန့ၣ် အသဟီၣ်ဆူၣ်ဒိၣ်မးလီၤ. တကးဒံးဘၣ် ကထိၣ်ဟူးထိၣ်ဂဲၤထီၣ်ဝဲ ပှၤတဂၤဂၤလၢ ကမၤတၢ်လၢအလီၤဘၣ်ယိၣ် ဒိၣ်ဒိၣ်ကလဲာ် ဒ်သိးဒီး တၢ်မၤသံလီၤတူာ်ကလုာ်ဒူၣ်, ကဒုးတၢ်ယၤတၢ် ဒီးမၤအၢမၤနးပှၤဂၤခီဖျိလၢ အအဲၣ်လီၤဒၣ်ထဲအနီၢ်ကစၢ်အပှၤကလုာ် မ့တမ့ၢ် အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါအဃိလီၤ. လံာ်လၢအမ့ၢ် Easily Led—A History of Propaganda အံၤပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလီၤ.
ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ် သူဝဲတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤဒီး လံၣ်အီၣ်လီအီၣ်ပှၤ မ့ၢ်န့ၢ်ထဲထဲအံၤန့ၣ် မ့မ့ၢ် မုၣ်ကီၤလံၢ် မၤဝဲကန့ၢ်ထဲလဲၣ်. ဆိကမိၣ်ကွၢ်တက့ၢ်. မ့ၢ်လၢမုၣ်ကီၤလံၢ်ထံၣ်ဘၣ်ဝဲ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ် စးထီၣ်လၢ ယွၤတ့လီၤဝဲလံၤလံၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ညါဝဲ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ်အဂ့ၢ်ဂ့ၤဂ့ၤလီၤ. တကးဒံးဘၣ် ခဲအံၤ “ဟီၣ်ခိၣ်” ဒီဘ့ၣ်အိၣ်လၢမုၣ်ကီၤလံၢ်အတၢ်ပၢဖီလာ်အဃိ အဝဲသူဝဲ တၢ်အိၣ်လၢဟီၣ်ခိၣ်အံၤ ဒ်သိးကရၤလီၤအတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤအဂီၢ်လီၤ. (၁ ယိၤဟၣ် ၅:၁၉; ယိၤဟၣ် ၈:၄၄) မုၣ်ကီၤလံၢ်သူဝဲ အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤ ဒ်သိးက “မၤခံးပှၤ” အမဲာ်ဒီးက “လီန့ၢ်ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခဲလၢာ်” အဂီၢ်လီၤ. (၂ ကရံၣ်သူး ၄:၄; လီၣ်ဖျါ ၁၂:၉) နတြီဆၢမုၣ်ကီၤလံၢ်အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤ ကသ့ဒ်လဲၣ်.
မၤဆူၣ်ထီၣ်နတၢ်နာ်တက့ၢ်
ဒ်သိးပဟးဆှဲး မုၣ်ကီၤလံၢ် အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤ ကန့ၢ်အဂီၢ် ယ့ၣ်ၡူးစံးဝဲလၢ “သ့ၣ်ညါတၢ်မ့ၢ်တၢ်တီ, ဒီးတၢ်မ့ၢ်တၢ်တီန့ၣ် ကမၤထူၣ်ဖျဲးသုလီၤ.” (ယိၤဟၣ် ၈:၃၁, ၃၂) အဒိ, လၢတၢ်ဒုးပျီအပူၤဒ်သိးသုးဖိတဂၤ ကသ့ၣ်ညါဝဲတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ လီၤတံၢ်လီၤဆဲးအဂီၢ် ကဘၣ်ဃုသ့ၣ်ညါဝဲလၢ ပှၤလၢအနာ်န့ၢ်ဝဲသ့တဖၣ်အအိၣ်လီၤ. အဝဲမ့ၢ်တမၤဝဲဒ်န့ၣ်ဘၣ်န့ၣ် ကနာ်ဝဲ တၢ်ကစီၣ်လၢ အတမ့ၢ်တတီလၢ အဒုၣ်အဒါရၤလီၤဝဲတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒ်န့ၣ်အသိးပဃုထံၣ်န့ၢ်တၢ်မ့ၢ်တၢ်တီ ကသ့လၢတၢ်လီၢ်ဖဲလဲၣ်. ယဟိဝၤယွၤဟ့ၣ်လီၤပှၤ အကလုၢ်ကထါလံာ်စီဆှံလီၤ. လၢလံာ်စီဆှံအပူၤန့ၣ် အိၣ်ဒီးကယဲၢ်တၢ်ဂ့ၢ်လၢ နလိၣ်ဘၣ်တဖၣ် ဒ်သိးနတြီဆၢ မုၣ်ကီၤလံၢ်အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤ ကန့ၢ်အဂီၢ်လီၤ.—၂ တံၤမသ့း ၃:၁၆, ၁၇.
မ့ၢ်လၢမုၣ်ကီၤလံၢ်သ့ၣ်ညါဝဲ တၢ်ဂ့ၢ်အံၤအဃိ သူဝဲကျဲတဘိဘိလၢ ကကွဲန့ၢ်လွဲန့ၢ်ပှၤဒီး မၤလီၤစၢ်ပသး ဒ်သိးပသုတဖး ဒီးမၤလိလံာ်စီဆှံတဂ့ၤအဂီၢ်လီၤ. ပကဘၣ်ပလီၢ်ပသး ဒ်သိးပသုတလီၤလၢ “မုၣ်ကီၤလံၢ်အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤ” အပူၤတဂ့ၤန့ၣ်လီၤ. (အ့းဖ့းစူး ၆:၁၁) ပသ့ၣ်ညါတၢ်မ့ၢ်တၢ်တီထဲတစဲးဖိန့ၣ် တလၢပှဲၤဒံးဘၣ် ပကဘၣ်ဃုသ့ၣ်ညါဒီးမၤလိအါထီၣ် တၢ်မ့ၢ်တၢ်တီလီၤတံၢ်လီၤဆဲးလီၤ. (အ့းဖ့းစူး ၃:၁၈) ပှၤကွဲးလံာ်ဖိလၢအမ့ၢ် နိဝဲခြိစကဲ (Noam Chomsky) တဲဝဲလၢ “ဒ်သိးနကသ့ၣ်ညါတၢ်မ့ၢ်တၢ်တီအဂီၢ် ပှၤဟဲဖၢနုာ်န့ၢ်နၤလၢ နခိၣ်နူာ်အပူၤတသ့နီတဂၤဘၣ်. ဒ်သိးနကသ့ၣ်ညါအဂီၢ် နကဘၣ်ဃုလၢနနီၢ်ကစၢ်လီၤ.” လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ “ဃုသ့ၣ်ညါလၢနနီၢ်ကစၢ်” ခီဖျိ “ဃုကွၢ်တၢ်ကွဲးအသး, ထံထံဆးဆးသ့သ့တနံၤ” တက့ၢ်.—မၤတၢ် ၁၇:၁၁.
ဒ်သိးပမၤနၢၤ မုၣ်ကီၤလံၢ်အတၢ်လ့ပစီကန့ၢ်အဂီၢ် ပကဘၣ်သ့ၣ်ညါလၢ အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤတဖၣ်န့ၣ် လီၤဘၣ်ယိၣ်ဒိၣ်မး. ဒီးပဒီသဒၢပသး ကသ့ဒ်လဲၣ်
မုၣ်ကီၤလံၢ်တအဲၣ်ဒိးလၢ နကဆိကမိၣ်ထံတၢ် ဒီးနၢ်ပၢၢ်တၢ်မ့ၢ်တၢ်တီလၢ နနၢ်ဟူဘၣ်အီၤတဖၣ် လီၤတံၢ်လီၤဆဲးဘၣ်. ဘၣ်မနုၤအဃိလဲၣ်. “ဖဲပှၤသးလီၤစၢ်ဒီး အတၢ်ဆိကမိၣ်ကမၣ်အိၣ်ထီၣ်အခါ” မုၣ်ကီၤလံၢ် အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤန့ၣ် “ကမၤဘၣ်ဒိတၢ်အဒိၣ်ကတၢၢ်လီၤ.” (Media and Society in the Twentieth Century) တၢ်ဂ့ၢ်လၢနနၢ်ဟူဘၣ်တဖၣ်န့ၣ် တဘၣ်နာ်အီၤခဲလၢာ်တဂ့ၤ ဆိကမိၣ်ထံအီၤ လီၤတံၢ်လီၤဆဲးတက့ၢ်. (ကတိၤဒိ ၁၄:၁၅) ဒ်သိးပတၢ်နာ်ကဂၢၢ်ကျၢၤအဂီၢ် ကစၢ်ယွၤဟ့ၣ်ပှၤ တၢ်ကူၣ်သ့လၢအ “ဒုးပလီၢ်” ပသးဒီး တၢ်ဆိကမိၣ်ထံတၢ်လၢ “အဂ့ၤအဘၣ်” လီၤ.—ကတိၤဒိ ၂:၁၀-၁၅; ရိမ့ၤ ၁၂:၁, ၂.
အိၣ်ဃူဃူဖိးဖိးတက့ၢ်
သုးဖိတဖၣ်မ့ၢ်နာ်ဝဲ တၢ်ကစီၣ်လၢ အကမၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ကပျံၤတၢ်ဒီးတအဲၣ်ဒိးဒုးတၢ်လၢၤဘၣ်. တကးဒံးဘၣ် လၢတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ကဒုးလိာ်အသးကဒဲကဒဲ မ့တမ့ၢ် ကအိၣ်ယံၤဒီးသုးဖိအဂၤတဖၣ်လီၤ. ကၠၢမနံၣ် အသုးခိၣ်တဂၤတဲဝဲလၢ မ့ၢ်လၢတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤအဃိ ဖဲဟီၣ်ခိၣ်တၢ်ဒုးတၢတဘျီန့ၣ် ကၠၢမနံၣ်အသုးၡူဝဲလီၤ. အဝဲတဲဝဲလၢ ခီဖျိလၢသုးဖိတဖၣ် နာ်ဝဲတၢ်ကစီၣ်လၢအကမၣ်အဃိ အဝဲသ့ၣ်တဒိကနၣ်တၢ်လၢၤဘၣ်. မုၢ်မဆါတနံၤအံၤစ့ၢ်ကီး မုၣ်ကီၤလံၢ်သူဝဲ တၢ်လီတၢ်ဝ့ၤ ဒ်သိးကမၤဟးဂီၤ ခရံာ်ဖိတဖၣ်အတၢ်ဃူတၢ်ဖိးလီၤ. အဒိ, မုၣ်ကီၤလံၢ်ကဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်လၢ ဒီပုၢ်ဝဲၢ်တဖၣ်အကျါလီၤ. တကးဒံးဘၣ် ဒ်သိးပှၤကဟးထီၣ်ကွံာ်လၢ တၢ်ကရၢကရိအပူၤအဂီၢ် အဝဲမၤဝဲဒ်သိး ပှၤကဆိကမိၣ်ကမၣ် ယဟိဝၤယွၤအတၢ်ကရၢကရိန့ၣ် မၤတၢ်တတီတလိၤဘၣ် မ့တမ့ၢ် မၤကမၣ်တၢ်တမံၤမံၤလီၤ.
တဘၣ်နာ်န့ၢ်မုၣ်ကီၤလံၢ် အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤတဂ့ၤ. ဒိကနၣ်လံာ်စီဆှံအတၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဒီး အိၣ်ဃူအိၣ်ဖိးဒီးနဒီပုၢ်ဝဲၢ်တက့ၢ်. အဒိ, လံာ်စီဆှံ ဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါပှၤလၢ ပကဘၣ်ဆဲး “ပျၢ်လိာ်” သးတၢ်ကမၣ်တဂၤဒီးတဂၤ ဒီးမၤဘၣ်လိာ်က့ၤ တၢ်ဂ့ၢ်သဘံၣ်သဘုၣ်တဖၣ်လၢ အဆိအချ့လီၤ. (ကလီးစဲ ၃:၁၃, ၁၄; မးသဲ ၅:၂၃, ၂၄) ဒီးလံာ်စီဆှံ ဟ့ၣ်ပလီၢ်ပှၤလၢ ပတဘၣ်အိၣ်ယံၤဒီးတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဘၣ်. (ကတိၤဒိ ၁၈:၁) လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ပကဘၣ်ကတဲာ်ကတီၤပသးလၢ ပကထီဒါမုၣ်ကီၤလံၢ်အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤန့ၣ်လီၤ. နကြၢးသံကွၢ်လီၤနသးလၢ ‘ဖဲယဒီပုၢ်ဝဲၢ် မၤကမၣ်ဘၣ်ယၤအခါ မ့ၢ်ယတၢ်ပာ်သူၣ်ပာ်သးအိၣ်ဒ်လဲၣ်. ဒီးယတၢ်ပာ်သူၣ်ပာ်သးအံၤ မၤသးခုယွၤအသးဧါ, မ့တမ့ၢ် မုၣ်ကီၤလံၢ်အသးဧါ.’—ကလၤတံ ၅:၁၆-၂၆; အ့းဖ့းစူး ၂:၂, ၃.
တဘၣ်မၤလီၤစၢ် နတၢ်နာ်တဂ့ၤ
သုးဖိတဖၣ် မ့ၢ်တတီဒီးအသုးခိၣ်ဘၣ်န့ၣ် ဒုးတၢ်တနၢၤဘၣ်. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ဒုၣ်ဒါတဖၣ် ကသူဝဲတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤဒ်သိး သုးဖိတဖၣ်သုတဒိကနၣ်ဒီး နာ်န့ၢ်အသုးခိၣ်လၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲပှၤတီခိၣ်ရိၤမဲတၢ်တဂၤ မၤကမၣ်ဘၣ်တၢ်အခါ ဒုၣ်ဒါတဖၣ်ကသူဝဲ တၢ်လီတၢ်ဝ့ၤဒီး ကဟဲတဲဝဲလၢ “နနာ်အီၤတသ့လၢၤဘၣ်” ဒီး “တဘၣ်ပျဲအတၢ်ဟံးစုနဲၣ်ကျဲ ဆှၢနၤဆူတၢ်ဟးဂီၤတဂ့ၤ.” မုၣ်ကီၤလံၢ်စ့ၢ်ကီး သူဝဲတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤဒ်န့ၣ်အသိးလီၤ. အဝဲဂုာ်ကျဲးစၢး မၤဝဲဒ်သိး ပသုတဒိကနၣ် ပှၤလၢအတီခိၣ်ရိၤမဲတၢ်လၢ ယဟိဝၤယွၤ သူဝဲတဖၣ်အကလုၢ်တဂ့ၤန့ၣ်လီၤ.
နဒီသဒၢလီၤနသးကသ့ဒ်လဲၣ်. ပာ်လီၤနသးဂၢၢ်ဂၢၢ်ကျၢၤကျၢၤလၢ နကတီဒီး ယဟိဝၤယွၤအတၢ်ကရၢကရိန့ၣ်တက့ၢ်. ပှၤလၢအတီခိၣ်ရိၤမဲ ယွၤအပှၤဂီၢ်မုၢ်တဖၣ်န့ၣ် တလၢတပှဲၤဘၣ်, ဘၣ်ဆၣ် ဆဲးဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်လၢ တၢ်သးတီအပူၤတက့ၢ်. (၁ သ့းစၤလနံ ၅:၁၂, ၁၃) ပှၤလၢအစူးကွံာ်ညိကွံာ်တၢ်နာ် ဒီးပှၤအဂၤတဖၣ်န့ၣ် ကတဲဟးဂီၤဝဲ ပတၢ်ကရၢကရိလီၤ. (တံတူး ၁:၁၀) အဝဲသ့ၣ်အတၢ်ကတိၤ မ့ၢ်ဖျါလၢအမ့ၢ်အတီဒၣ်လဲာ် “သုတဘၣ်ပျဲ ပှၤမၤသဘံၣ်ဘုၣ် ဒီးမၤတံာ်တာ်သုတၢ်ဆိကမိၣ်ညီ” ညီတဂ့ၤ. (၂ သ့းစၤလနံ ၂:၂, ခ့ခါစှီၤကျိာ်) ဒိကနၣ် စီၤပီလူးအတၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်လၢ အဟ့ၣ်ကူၣ်ဝဲစီၤတံၤမသ့းလၢ– “မ့မ့ၢ်နဲဒၣ်အံၤ အိၣ်နဲဆိးနဲလၢ တၢ်လၢနမၤလိအီၤ,” ဒီးသ့ၣ်နီၣ်ထီၣ်က့ၤ “နမၤလိတၢ်လၢမတၤမတၤအအိၣ်” လဲၣ်န့ၣ်တက့ၢ်. (၂ တံၤမသ့း ၃:၁၄, ၁၅) လၢအနံၣ်တကယၤအတီၢ်ပူၤ တၢ်အုၣ်သးအိၣ်ဝဲအါမးလၢ ပကနာ်န့ၢ် တၢ်အခ့အပှၤလၢအကလုၢ်တီလၢ ယဟိဝၤယွၤ သူဝဲဒ်သိးကသိၣ်လိနဲၣ်လိပှၤလၢ တၢ်မ့ၢ်တၢ်တီအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.—မးသဲ ၂၄:၄၅-၄၇; ဧ့ၤဘြံၤ ၁၃:၇, ၁၇.
တဘၣ်ပျံၤတၢ်တဂ့ၤ
မုၣ်ကီၤလံၢ်သူဝဲကျဲ လၢအဂၤတဖၣ်စ့ၢ်ကီးလီၤ. တဘျီတခီၣ် အဝဲကသူဝဲ တၢ်မၤပျံၤမၤဖုးလီၤ. တၢ်မၤပျံၤမၤဖုး မ့ၢ်စ့ၢ်ကီးကျဲတဘိလၢ မုၣ်ကီၤလံၢ်သူပာ်စၢၤဝဲဒ်သိး “ကကွဲန့ၢ်လွဲန့ၢ် ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ်လီၤ.” (Easily Led—A History of Propaganda) ဖံလံး အဲ(မ်) ထ့လၢၤ (Philip M. Taylor) မ့ၢ်ဝဲပှၤသ့လံာ်သ့လဲၢ်လၢ ကီၢ်ဘြံးတၢၣ် ဒီးအဝဲကွဲးဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ပှၤအၤၡူၢ်ဖိတဖၣ် သူဝဲတၢ်မၤပျံၤမၤဖုး ဒီးတၢ်လံၣ်တၢ်လီတဖၣ်ဒ်သိး ကဒိၣ်စိဒိၣ်ကမီၤလၢ အဒုၣ်အဒါသ့ၣ်တဖၣ် အဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒ်သိးပကပတုာ်မၤ ယဟိဝၤယွၤ အတၢ်မၤအဂီၢ် မုၣ်ကီၤလံၢ် သူဝဲတၢ်မၤပျံၤမၤဖုးဒ်သိးဒီး တၢ်ပျံၤပှၤကညီ, တၢ်ပျံၤတၢ်မၤအၢမၤနး ဒီးတၢ်ပျံၤတၢ်သံန့ၣ်လီၤ.—ယၡါယၤ ၈:၁၂; ယံးရမံယၤ ၄၂:၁၁; ဧ့ၤဘြံၤ ၂:၁၅.
တဘၣ်ပျဲမုၣ်ကီၤလံၢ် အတၢ်မၤပျံၤမၤဖုး မၤပျံၤနၤတဂ့ၤ. ယ့ၣ်ၡူးတဲဝဲလၢ– “ပှၤလၢအမၤသံပနီၢ်ခိ, ဒီးလၢခံက့ၤ မၤဝဲတသ့လၢၤဘၣ်နီတမံၤဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်, ပျံၤအီၤတဂ့ၤ.” (လူၤကၣ် ၁၂:၄) ယဟိဝၤယွၤအၢၣ်လီၤဝဲလၢ ကကဟုကယာ်နၤ, ကဟ့ၣ်နၤ “အစိအကမီၤဒိၣ်ကဲၣ်ဆိး” ဒီးကမၤစၢၤနၤဒ်သိး နမၤနၢၤကွံာ် မုၣ်ကီၤလံၢ် အတၢ်လ့ပစီကန့ၢ်အဂီၢ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ နာ်န့ၢ်ယဟိဝၤယွၤ အတၢ်အၢၣ်လီၤအီလီၤ လၢနသးဒီဖျၢၣ်တက့ၢ်.—၂ ကရံၣ်သူး ၄:၇-၉; ၁ ပ့းတရူး ၃:၁၄.
ဘၣ်ဆၣ်တဘျီတခီၣ်န့ၣ် နကတူၢ်ဘၣ်လၢ နဂံၢ်နဘါလီၤစၢ် မ့တမ့ၢ် နကပျံၤတၢ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် သ့ၣ်နီၣ်ထီၣ်က့ၤ ယဟိဝၤယွၤ အတၢ်ကတိၤလၢ အဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါ စီၤယိၤၡူန့ၣ်တက့ၢ်. ယဟိဝၤယွၤ စံးဘၣ်စီၤယိၤၡူလၢ “ယမၤလိာ်လံနၤလံ, တမ့ၢ်ဘၣ်ဧါ. ပာ်ဆူၣ်နသး, ဒီးတံးတဟီၣ်တက့ၢ်. ပျံၤတၢ်တဂ့ၤ, ဘၣ်ယိၣ်တၢ်တဂ့ၤ. အဂ့ၢ်ဒ်အံၤ, ယွၤနကစၢ်အိၣ်ဒီးနၤ ဖဲနလဲၤတၢ်တပူၤလၢ်လၢ်လီၤ.” (ယိၤၡူ ၁:၉) နမ့ၢ်သူၣ်ကိၢ်သးဂီၤတၢ်န့ၣ် တဲဖျါထီၣ်နတၢ်တူၢ်ဘၣ်တဖၣ်ဆူ ယဟိဝၤယွၤအအိၣ် ခီဖျိတၢ်ထုကဖၣ်တဘျီဃီတက့ၢ်. နနာ်သ့သပှၢ်ကတၢၢ်လၢ ယွၤကဟ့ၣ်နၤ ‘အတၢ်ဃူတၢ်ဖိးလၢအဒိၣ်န့ၢ်ယိာ်န့ၢ် ကယဲၢ်နသ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ်တၢ်န့ၣ် ကပၢၤနသူၣ်နသးဒီး နဆိကမိၣ်တၢ်လၢ ယ့ၣ်ၡူးခရံာ်အပူၤလီၤ.’ ဖဲန့ၣ်အဆၢကတီၢ် နကအိၣ်ဒီးတၢ်ဂံၢ်တၢ်ဘါ ဒ်သိးနတြီဆၢ မုၣ်ကီၤလံၢ် အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤတဖၣ် ကန့ၢ်အဂီၢ်လီၤ.—ဖံလံးပံၤ ၄:၆, ၇, ၁၃.
ဘၣ်တဘျီ ပှၤအၤၡူၢ်ဖိစီၤရၤဘၡါက့ၤ သူဝဲတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤဒ်သိး ကမၤပျံၤယွၤအပှၤဂီၢ်မုၢ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲအဲၣ်ဒိးလၢ ယွၤအပှၢ်ဂီၢ်မုၢ်တဖၣ် ကနာ်ဝဲလၢပှၤဒီသဒၢ အဝဲသ့ၣ်တသ့နီတဂၤဘၣ်. အဝဲအဲၣ်ဒိးဒုးဆိကမိၣ် အဝဲသ့ၣ်လၢ ယဟိဝၤယွၤဒၣ်လဲာ် ဒီသဒၢအဝဲသ့ၣ်တန့ၢ်လၢၤဘၣ်. တကးဒံးဘၣ် အဝဲတဲစ့ၢ်ကီးဝဲလၢ ယဟိဝၤယွၤ မၢပှၤအၤၡူၢ်ဖိတဖၣ်ဟဲမၤဟးဂီၤ ဝ့ၢ်ယရူၤၡလ့ၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ယဟိဝၤယွၤ စံးဆၢက့ၤဝဲဒ်လဲၣ်. ယဟိဝၤယွၤစံးဝဲလၢ “ပျံၤတၢ်ကတိၤလၢ နနၢ်ဟူလၢအၤၡူၢ်အစီၤပၤအခ့အပှၤ ဒုၣ်ဒွဲၣ်တၢ်န့ၣ်တဂ့ၤ.” (၂ စီၤပၤ ၁၈:၂၂-၂၅; ၁၉:၆) ယဟိဝၤယွၤန့ၣ်ဆှၢလီၤဝဲ မူခိၣ်ကလူးတဂၤ ဒီးမၤသံဝဲ ပှၤအၤၡူၢ်အသုးဖိ ၁၈၅,၀၀၀ လၢတနၤဃီအတီၢ်ပူၤလီၤ.—၂ စီၤပၤ ၁၉:၃၅.
အိၣ်ဒီးတၢ်ကူၣ်သ့ ဒီးဒိကနၣ် ယဟိဝၤ အကလုၢ်ထီဘိတက့ၢ်
ဖဲနကွၢ်တၢ်ဂီၤမူအခါ တဘျီတခီၣ် နကထံၣ်ဘၣ်လၢပှၤတဂၤ ဘၣ်တၢ်လီအီၣ်အီၤ ဘၣ်ဆၣ် အဝဲတသ့ၣ်ညါလီၤအသးဘၣ်. ဖဲန့ၣ်အဆၢကတီၢ် နအဲၣ်ဒိးမၤဒ်လဲၣ်. နကကိးပသူထီၣ်လၢ “နာ်အီၤတဂ့ၤ. အဝဲလီအီၣ်နၤလီၤ.” ဒ်န့ၣ်အသိး ထံၣ်တမှံကွၢ်လၢ မူခိၣ်ကလူးတဖၣ်စ့ၢ်ကီး အဲၣ်ဒိးတဲဘၣ်နၤလၢ “နာ်မုၣ်ကီၤလံၢ် အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤတဂ့ၤ.”
တဘၣ်ဒိကနၣ် မုၣ်ကီၤလံၢ်အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤတဂ့ၤ. (ကတိၤဒိ ၂၆:၂၄, ၂၅) ဒိကနၣ်ယဟိဝၤယွၤအကလုၢ်ဒီး နာ်အီၤလၢနသူၣ်ဒီဖျၢၣ်နသးဒီဖျၢၣ်န့ၣ်တက့ၢ်. (ကတိၤဒိ ၃:၅-၇) အဝဲအဲၣ်နၤဒိၣ်မး ဒီးတဲနၤလၢ- “ယဖိခွါဧၢ, ကူၣ်တၢ်သ့, ဒီးမၤခုယသးဒ်သိး ယကစံးဆၢပှၤလၢ အဒုၣ်ဒွဲၣ်ယၤန့ၣ်တက့ၢ်.” (ကတိၤဒိ ၂၇:၁၁) နမ့ၢ်မၤဒ်အံၤန့ၣ် နမၤနၢၤ မုၣ်ကီၤလံၢ်အတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤကန့ၢ်ဝဲလီၤ.
