တၢ်သးသမူ အခီၣ်ထံးခီၣ်ဘိန့ၣ်​ ဖျါလၢ ပှၤရဲၣ်ကျဲၤပာ်စၢၤအီၤ. တၢ်သးသမူ ဟဲအိၣ်ထီၣ်​ ခီဖျိလၢ စဲ (cells) ဆံးဆံးဖိတဖၣ်​ ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်သးအဃိ. ဒီးဒ်သိး တၢ်သးသမူ ကမူဝဲ ဒီးကဆဲးဒိၣ်ထီၣ်​ အါထီၣ်အဂီၢ် စဲဆံးဆံးဖိ တခါဘၣ်တခါန့ၣ်​ ကဘၣ်မၤတၢ် ဂ့ၤဂ့ၤ ဒီးဘၣ်မၤတၢ်အါမး. လၢတၢ်သးသမူ ယိယိဖိတခါ အပူၤဒၣ်လဲာ် ပထံၣ်ဘၣ်လၢ စဲဆံးဆံးဖိ ကဘၣ်​ မၤတၢ်အါမး. အဒိ ဆိကမိၣ်ကွၢ် ကိၣ်မံၣ်လၢ ပှၤတ့ကိၣ်အဂီၢ်. ကိၣ်မံၣ်​ အစဲဆံးဆံးဖိန့ၣ်​ အကဲဝဲတၢ်သးသမူ. ပမ့ၢ်ထိၣ်သတြီၤ ကိၣ်မံၣ်အစဲ ဒီးပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ အစဲန့ၣ်​ ဖျါလၢ ကိၣ်မံၣ်အစဲန့ၣ်​ အကဲဝဲ တၢ်ယိယိဖိတခါ. သနာ်က့ စဲဆံးဆံးဖိ လၢအအိၣ်လၢ ကိၣ်မံၣ်အပူၤန့ၣ်​ ဘၣ်မၤတၢ်အါမး. လၢကိၣ်မံၣ်​ အစဲဆံးဆံးဖိ တဖျၢၣ်ဘၣ်တဖျၢၣ်​ အခၢၣ်သးန့ၣ်​ အိၣ်ဒီး ဒံၤအဲအ့ၤ (DNA). ဒီးစဲတဖၣ်​ ကဘၣ်​ မၤတၢ် ဒ်လဲၣ်န့ၣ်​ ဒံၤအဲအ့ၤ မၤစၢၤဝဲ. ဒ်သိးတၢ်သးသမူ ကဆဲးမူဝဲအဂီၢ် စဲတဖျၢၣ်ဘၣ်တဖျၢၣ်​ ဘၣ်မၤလီၤဖးန့ၢ်ဝဲ မီၣ်လံၣ်ခယူ လၢအမ့ၢ် ဂာ်စီလၢ အဆံးကတၢၢ် တကလုာ်. အဒိ ပမ့ၢ်တပၢနုာ် ကိၣ်မံၣ်လၢ တၢ်အီၣ်အကျါဘၣ်န့ၣ်​ ကိၣ်မံၣ်အစဲ မၤလီၤဖး ဂာ်စီတသ့ဘၣ်​ ဒီးစဲတဖၣ်န့ၣ်​ တမူဘၣ်အဃိ အတမၤတၢ်ဘၣ်. လၢတၢ်ဂ့ၢ်အံၤအဃိ ပှၤပာ်ဃာ် ကိၣ်မံၣ်န့ၢ်ဝဲ ဖးယံာ်ညါ. ဒီးဖဲပှၤတ့အီၣ်တၢ်အခါ ပှၤမ့ၢ်ပၢနုာ် ကိၣ်မံၣ်လၢ တၢ်အီၣ်အကျါမၣ်​ ကိၣ်မံၣ်အစဲတဖၣ်​ ကစးထီၣ်မၤတၢ်.

ဒ်သိးပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ်​ ကသ့ၣ်ညါ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ အစဲအဂီၢ် အဝဲသ့ၣ်​ ဃုသ့ၣ်ညါဝဲ ကိၣ်မံၣ်အစဲ အဂ့ၢ် တဘျုးနံၣ်ညါ. သနာ်က့ တၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်​ တနၢ်ပၢၢ်ဝဲဘၣ်န့ၣ်​ အိၣ်ဒီဒူၣ်ဒံး. အဒိ ရီးခ့ န့ၣ်​ အကဲသရၣ်လၢ အသိၣ်လိတၢ်လၢ Chalmers University of Technology လၢကီၢ်စွံဒဲၣ်. အတဲဝဲလၢ “ဒ်သိးပှၤကဃုသ့ၣ်ညါ ဒီးမၤကွၢ် ကိၣ်မံၣ်အစဲ ယိယိဖိတခါ မၤတၢ်ဒ်လဲၣ်အဂီၢ် ပှၤဃုသ့ၣ်ညါမၤလိ တၢ်သးသမူ (biologists) တအိၣ်လၢလၢလီၢ်လီၢ်ဘၣ်.”

ဖဲနဆိကမိၣ်ထံ ဘၣ်ဃးဒီး ကိၣ်မံၣ်အစဲ ယိယိဖိ ဘၣ်မၤတၢ် အါမးအခါ နဆိကမိၣ်ဒ်လဲၣ်. ပှၤရဲၣ်ကျဲၤပာ်စၢၤအီၤဧါ မ့တမ့ၢ် ကိၣ်မံၣ်အစဲ ဟဲအိၣ်ထီၣ်လၢ အကစၢ်ဒၣ်ဝဲဧါ.

 တၢ်သးသမူန့ၣ်​ အအိၣ်ဒီး ဒံၤအဲအ့ၤ ဒီးဒံၤအဲအ့ၤန့ၣ်​ ဟဲအိၣ်ထီၣ်လၢ အကစၢ်ဒၣ်ဝဲ တသ့ဘၣ်. ဒံၤအဲအ့ၤန့ၣ်​ အကဲဝဲ မီၣ်လံၣ်ခယူ လၢအမ့ၢ်ဂာ်စီလၢ အဆံးကတၢၢ် တကလုာ် ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်သး ဒီးပှၤကိးဝဲလၢ နယူချံယါထၣ်​ (nucleotides). လၢပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ အစဲတခါ အကျါန့ၣ်​ နယူချံယါထၣ်​ အိၣ်ဝဲအကကွဲၢ် သၢကထိခံကယၤညါ. ဂာ်စီလၢ အဆံးကတၢၢ် တကလုာ်အံၤ ဘၣ်တၢ်ရဲၣ်ကျဲၤအီၤ လီၤတံၢ်လီၤဆဲးအဃိ အဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲ အဲစဲ (enzymes) ဒီးဖရိၣ်ထံ (proteins).

ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ်​ တဲဝဲလၢ နယူချံယါထၣ်​ မ့ၢ်ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်သး အဘျီလၢ အကကွဲၢ်အကဘီ (၁ ဒီးလၢအလီၢ်ခံ နီၣ်ဂံၢ် ၀ မ့ၢ်အိၣ်ဝဲအဖျၢၣ်​ ၁၅၀) သနာ်က့ အဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲ ဒံၤအဲအ့ၤ ကန့ၢ်ထဲတဘျီလီၤ. အကကဲထီၣ်သး ဒ်အံၤအဂီၢ်န့ၣ်​ တညီနီတစဲးဘၣ်.

နီၢ်ကီၢ်ဒု တၢ်လၢအသးသမူ တအိၣ်ဘၣ်န့ၣ်​ ဒ်သိးအသးသမူ ကအိၣ်ထီၣ်အဂီၢ် ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိ ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲ တသ့နီတဘျီဘၣ်.

ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ အသးသမူန့ၣ်​ အလီၤဆီဒိၣ်မး. ပဝဲပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိန့ၣ်​ ပအိၣ်ဒီး တၢ်သ့တၢ်ဘၣ်လၢ ပကအိၣ်ဒီး တၢ်သူၣ်ခုသးခု လၢပတၢ်အိၣ်မူပူၤအဃိ ပတလီၤဂာ်ဒီး တၢ်သးသမူ လၢအဂၤဘၣ်. ပအိၣ်ဒီး တၢ်သ့တၢ်ဘၣ်လၢ ပကတ့ထီၣ်တၢ်, ပကတဲသကိးတၢ် ဒီးပကပာ်ဖျါထီၣ်​ ပတၢ်တူၢ်ဘၣ်. ဒီးပအိၣ်ဒီး တၢ်သ့တၢ်ဘၣ်လၢ ပကထံၣ်တၢ်, နၢ်ဟူတၢ်, လ့ၣ်ကွၢ်တၢ်, နၢကွၢ်တၢ် ဒီးထံၣ်ဘၣ်​ တၢ်အလွဲၢ် အကလုာ်ကလုာ်. ပရဲၣ်ကျဲၤပာ်စၢၤတၢ်လၢ ခါဆူညါအဂီၢ်သ့ ဒီးတၢ်အိၣ်မူ အတၢ်တိာ်ပာ် မ့ၢ်မနုၤလဲၣ်န့ၣ်​ ပဃုသ့ၣ်ညါသ့.

နဆိကမိၣ်ဒ်လဲၣ်. ဒ်သိး တၢ်သးသမူ ကဆဲးမူ ဒီးကဒိၣ်ထီၣ်​ အါထီၣ်အဂီၢ် တၢ်သ့တၢ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်​ ဟဲအိၣ်ထီၣ်လၢ အကစၢ်ဒၣ်ဝဲဧါ. မ့တမ့ၢ် တၢ်သးသမူန့ၣ်​ အကဲဝဲ တၢ်ဟ့ၣ်လၢ အဟဲလၢ တၢ်ဘၣ်တ့ကစၢ် အအိၣ်ဧါ.