ဘၣ်မနုၤအဃိ ပှၤအါဂၤ တပာ်လုၢ်ပာ်ပှ့ၤ သးသမူ လၢၤဘၣ်လဲၣ်
ဘၣ်မနုၤအဃိ ပကဘၣ် ပာ်လုၢ်ပာ်ပှ့ၤ သးသမူလဲၣ်
ပမ့ၢ်မၤတၢ် တမံၤမံၤလၢ အဒုးကဲထီၣ် တၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်လၢ ပတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့ ဒီးပှၤဂၤ အတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့အဂီၢ်န့ၣ် ပတပာ်လုၢ်ပာ်ပှ့ၤ ပသးသမူ ဒီးပှၤဂၤအသးသမူဘၣ်.
-
တၢ်အီမိာ်န့ၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ် ခဲစၢၣ်တၢ်ဆါသ့ တကးဒံးဘၣ် နမ့ၢ်အီမိာ်န့ၣ် နမိၢ်ပှၢ် ဒီသဒၢ တၢ်ဆါတန့ၢ်လၢၤဘၣ်. ပှၤအါတက့ၢ်လၢ အသံလၢ ပသိၣ်ခဲစၢၣ်တၢ်ဆါ အဃိန့ၣ် အကဲထီၣ်သးခီဖျိလၢ အဝဲသ့ၣ်အီမိာ် မ့တမ့ၢ် အဝဲသ့ၣ် နၢဘၣ် မိာ်အခုၣ်လၢ ပှၤလၢအအီဝဲတဖၣ်အအိၣ်.
-
တနံၣ်ဘၣ်တနံၣ် လၢကီၢ်အမဲရကၤန့ၣ် ဖဲပှၤလဲၤခးတၢ် လၢကၠိပူၤအခါ ပှၤအါဂၤပျံၤတီၢ်တၢ်. Stanford University တၢ်ကစီၣ်တခါ တဲဝဲလၢ “ပှၤဃုသ့ၣ်ညါတၢ်တဒူၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ဖဲပှၤလဲၤခးတၢ် လၢကၠိပူၤအခါ ပှၤလၢအပူၤဖျဲးတဖၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ် မ့ၢ်တဘၣ်ဒိဘၣ် သနာ်က့ အဝဲသ့ၣ် ပျံၤတီၢ်တၢ် တဘျုးနံၣ်ညါ.”
-
ဖဲပှၤလၢအအီသံး ဒီးအီကသံၣ်မူၤဘှီးတဖၣ် နီကါအခါ အကဲထီၣ်တၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်လၢ ပှၤနီကါအဂၤတဖၣ် ဒီးပှၤလၢအဟးလၢ ကျဲဃၢၤတဖၣ်အဂီၢ်. ပှၤလၢအတပာ်လုၢ်ပာ်ပှ့ၤ အသးသမူဘၣ်န့ၣ် အဒုးကဲထီၣ်စ့ၢ်ကီး တၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်လၢ ပှၤဂၤအသးသမူအဂီၢ်.
နပာ်ဖျါထီၣ်လၢ နပာ်လုၢ်ပာ်ပှ့ၤ သးသမူ ကသ့ဒ်လဲၣ်
ကွၢ်ကတီၤ နတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့. နမ့ၢ်အီမိာ်, အီအံၣ်လဲးထြီနံး စံကရဲး (vaping), အီသံးအါတလၢ ဒီးသူကသံၣ်မူၤဘှီး လၢတၢ်မၤမုာ်မၤဖှံသးအဂီၢ်န့ၣ် ကမၤဘၣ်ဒိ နသးသမူ ဒီးနပာ်ဖျါထီၣ်လၢ နတပာ်လုၢ်ပာ်ပှ့ၤ ပှၤလၢနဃၢၤ ဒီးနဟံၣ်ဖိဃီဖိ အသးသမူဘၣ်. အဃိ ခဲအံၤနမ့ၢ်ဖၠးကွံာ် တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤန့ၣ် တစဲၤခံဒံးဘၣ်.
အိၣ်ဒီးတၢ်ပလီၢ်သး. ဒ်သိး တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံး တကဲထီၣ်တဂ့ၤအဂီၢ် ကွၢ်ကတီၤ နဟံၣ်ဂ့ၤဂ့ၤ. ကွၢ်ထွဲနကါ ဒီးနစဲးကဲး မူာ်မူာ်နီၢ်နီၢ်. ဒီးပှၤဂၤမ့ၢ်မၢ နမၤတၢ် တမံၤမံၤလၢ ကဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံး ဒီးတၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်လၢ နသးသမူအဂီၢ်န့ၣ် တဘၣ်မၤတဂ့ၤ.
ရ့ဒီးပှၤဂၤဂ့ၤဂ့ၤ. ပပာ်လုၢ်ပာ်ပှ့ၤ သးသမူန့ၣ် အဲၣ်ဒိးတဲစ့ၢ်ကီးဝဲ ပကဘၣ်ရ့ဒီး ပှၤအကလုာ်ကလုာ် ဒီးကလုာ်ဒူၣ် ကိးဒူၣ်ဒဲးဂ့ၤဂ့ၤ. ဒီးပှၤလၢအကဲဒိၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ, အဖှီၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ, အတၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ အိၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ, တအိၣ်ဘၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ ပကဘၣ်ရ့ဒီး အဝဲသ့ၣ်ဂ့ၤဂ့ၤ. ဘၣ်မနုၤအဃိ ပကဘၣ်ရ့ဒီး ပှၤဂၤဂ့ၤဂ့ၤလဲၣ်. ခီဖျိလၢ တၢ်ကွၢ်ဒိၣ်ဆံးအါစှၤ ဒီးတၢ်သူၣ်ဟ့သးဟ့အဃိ တၢ်မၤဆူၣ်မၤစိး ဒီးတၢ်ဒုးတၢ်ယၤ အိၣ်ထီၣ်လၢ ဟီၣ်ခိၣ်ချၢ.
တၢ်ပာ်လုၢ်ပာ်ပှ့ၤ သးသမူန့ၣ် ပထံၣ်လၢ အရ့ဒိၣ်ထဲလဲၣ်
ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတဖၣ် ဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါပှၤဂၤဒ်သိး အဝဲသ့ၣ် ကကွၢ်ကတီၤ အတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့. ပတၢ်သိၣ်လိလံာ်စီဆှံ အတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤန့ၣ် မၤစၢၤဘၣ် ပှၤအါဂၤလၢ ကဖၠးကွံာ် တၢ်အီမိာ်, တၢ်အီသံးအါတလၢ ဒီးတၢ်သူကသံၣ်မူၤဘှီး.
ဖဲပတ့ထီၣ်ဘှီထီၣ်တၢ်အခါ ဒ်သိး တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံး တအိၣ်တဂ့ၤအဂီၢ် ပမၤထွဲ တၢ်ဟံးစုနဲၣ်ကျဲ လီၤတံၢ်လီၤဆဲး. ပှၤလၢ အဟဲမၤစၢၤတၢ်လၢ ကတ့ထီၣ် တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်လီၢ် ဒီးပတၢ်သူၣ်ထီၣ် အဂၤတဖၣ်န့ၣ် ဒ်သိး တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံး တအိၣ်ထီၣ်တဂ့ၤအဂီၢ် ပှၤသိၣ်လိပာ်စၢၤအဝဲသ့ၣ် မူာ်မူာ်နီၢ်နီၢ်. ဒီးဒ်သိး ပတၢ်သူၣ်ထီၣ်တဖၣ် ကဘၣ်လိာ်သးဒီး လီၢ်ကဝီၤပဒိၣ် အတၢ်သိၣ်တၢ်သီအဂီၢ် ပကွၢ်ကတီၤ ဒီးဘှီဂ့ၤထီၣ်အီၤထီဘိ.
ပမၤစၢၤ ပှၤလၢအထံၣ်ဘၣ်ဒီး န့ဆၢၣ်တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံး. ပူၤကွံာ် ၁၂ လါ အတီၢ်ပူၤန့ၣ် ပမၤစၢၤဘၣ် ပှၤလၢအထံၣ်ဘၣ်ဒီး န့ဆၢၣ်တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံး လၢအကဲထီၣ်သး အဘျီ ၂၀၀ လၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်. ဒီးပသူစ့ဒီၤလၤလၢ ပှၤမၤဘူၣ်လီၤဝဲလၢ န့ဆၢၣ်တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးအဂီၢ်န့ၣ် ဘူးကအိၣ် ၁၂ ကကွဲၢ်ညါ.
လၢအၤဖြံၤကၤမုၢ်နုာ် (၂၀၁၄) ဒီးလၢကီၢ်ဒံၣ်မိၣ်ခြဲးထ့း ရံၣ်ဖၢဘလံး ခိကိၣ် (၂၀၁၈) န့ၣ် အံဘိလၤတၢ်ဆါ ရၤလီၤအသး. ဒ်သိး တၢ်ဆါတဆဲးရၤလီၤသး တဂ့ၤအဂီၢ် ပဟ့ၣ်တၢ်သိၣ်လိ ဒီးမၤစၢၤပှၤဂၤလၢ အကဘၣ်ဒီသဒၢအသးဒ်လဲၣ်. ပဆှၢလီၤ ပှၤခၢၣ်စးတဖၣ်လၢ ကစံၣ်တဲၤတဲလီၤဝဲ တၢ်ဂ့ၢ်ခိၣ်တီ လၢအမ့ၢ် “တၢ်ဒိကနၣ်န့ၣ် မၤပူၤဖျဲး ပှၤသးသမူ.” ပရဲၣ်ကျဲၤလၢ ပှၤကတ့ထီၣ် တၢ်သ့စုလီၢ်လၢ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်လီၢ် ဒီးပၡဲပၠး တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖိလၢ တၢ်သ့စုန့ၣ် အရ့ဒိၣ်ဒိၣ်မး ဒီးပမ့ၢ်တသ့စုဘၣ်န့ၣ် တၢ်ဆါဃၢ် ကဆဲးရၤလီၤအသး.
လၢကီၢ်စံၣ်အဲရၢၣ်လံၣ်အိၣ်န့ၣ် ကလံၤဒၢ တၢ်ကစီၣ်သန့တခါ ပတြၢၤဝဲ ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတဖၣ် ခီဖျိလၢ အဝဲသ့ၣ်မၤစၢၤဝဲ ပှၤလၢလီၢ်ကဝီၤပူၤ ဒ်သိးကဒီသဒၢအသးလၢ အံဘိလၤတၢ်ဆါအဃိ.
ဖဲ ၂၀၁၄ နံၣ် ဘၣ်ဖဲ အံဘိလၤ တၢ်ဆါရၤလီၤ အသးလၢ ကီၢ်လဲးဘံရံယါအခါ ပှၤတ့ထီၣ်ဝဲ တၢ်သ့စုလီၢ်လၢ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်လီၢ်အကပၤ.
a လၢပျၢၤ ပှၤလၢအအိၣ်လၢ မုၢ်ထီၣ်တၢ်ခၢၣ်သးလီၢ်ကဝီၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ် ထံၣ်ဝဲလၢ အကဘၣ်မၤထွဲ တၢ်သိၣ်တၢ်သီ ဘၣ်ဃးဒီး တၢ်ဒီသဒၢ ဟံၣ်ဖိဃီဖိ ဒီးပှၤဂၤအသးသမူန့ၣ် အရ့ဒိၣ်ဒိၣ်မး.
