•  Yinki mutindu Bambangi ya Yehova kezabaka kana feti mosi kele mbote to yimbi?

•  Lokola Bambangi ya Yehova kesalaka ve bafeti yankaka, yazola monisa ti bakezolaka ve bantu ya mabuta na bau?

•  Bambangi ya Yehova kepekisaka bantu kusala bafeti yankaka?

 Bambangi ya Yehova kesosaka kuzaba ntete yina Biblia metuba samu na feti mosi tekila bandima kusala yau. Bafeti mpe bankinzi yankaka kevuandaka ve na nguizani na bansikudukusu ya Biblia. Kana yakele mutindu yina, Bambangi ya Yehova kesalaka yau ve. Kasi samu na bafeti yankaka, konso Mbangi ya Yehova keponaka kana yandi kesala yau, kasi yandi kesalaka ngolo samu na ‘kuvuanda na kikansasa ya mbote na meso ya Nzambi mpe bantu.’​—Bisalu 24:16.

 Biuvu yayi melanda kele biuvu yina Bambangi ya Yehova kekukiyuvusaka tekila ya kubaka nzengolo ya kusala feti mosi. a

•   Feti yango mesimbama na dilongi mosi yina Biblia kelongaka ve?

   Nsikudukusu ya Biblia: “Yehova metuba ti: ‘. . . Beno bima na kati na bau, beno kabuana na bau, mpe beno bika simba kima ya mvindu.’”​—2 Bakorinto 6:​15-​17.

   Samu na kukabuana mpenza na malongi yina kele mvindu na kimpeve, yazola monisa yina kele ve na nguizani na mambu yina Biblia kelongaka, Bambangi ya Yehova kesalaka ve bafeti yina kele na mambu yayi melanda:

   Bafeti yina mesimbama na bindimeli to nsambudulu ya banzambi yankaka. Yesu tubaka: ‘Nge fueti sambila Yehova Nzambi na nge, mpe yandi kaka nge fueti sadila kisalu ya nlongo.’ (Matayo 4:10) Samu na kulanda bampova yango, Bambangi ya Yehova kesalaka ve feti ya Noele, feti ya Paki, to feti ya 1er mai samu bafeti yango mekatukaka na nsambudulu ya banzambi yankaka kasi na Yehova ve. Diaka, bakesalaka ve bafeti yayi melanda:

  •  Kwanzaa. Mukanda mosi (Encyclopedia of Black Studies) metuba, nkumbu Kwanzaa “mekatuka na bampova ya Swahili matunda ya kwanza, yina zola monisa ‘bambuma ya ntete’ mpe yakemonisaka bafeti ya ntete ya ntangu ya kubuka mbuma yina bantu ya Afrique vuandaka sala.” Atako bantu yankaka ketadilaka kwanzaa lokola feti ya mabundu ve, mukanda Encyclopedia of African Religion mekokanisa yau na feti mosi ya Afrique yina bantu vuandaka “pesa banzambi mpe bankulu mbuma ya ntete samu na kupesa bau mersi,” yamebuela: “Kwanzaa feti yina bandombe ya Amerique kesalaka, kevuandaka diaka samu na kupesa bankulu mersi samu na balusakumunu yina bakepesaka bau.”

  •  Feti ya mi-automne. Mukanda (Holidays, Festivals, and Celebrations of the World Dictionary) metuba, yakele “feti ya kukumisa nzambi ya nketo ngonda.” Na nkinzi yankaka ya feti yango “banketo ya yinzo kefukamaka na ntuala ya nzambi ya nketo.”​—Mukanda Religions of the World​—A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices.

  •  Norouz (Nowruz). “Feti yango mekatuka na dibundu ya Zoroastre mpe yakele mosi ya bilumbu ya nlongo na kalandriye ya ntama ya dibundu yango. . . . Na midi ya kilumbu ya Norouz, bavuandaka sala feti ya kuvutuka ya mpeve ya midi, yina bavuandaka bokidila diaka [Rapithwin], yina bavuandaka kanisa ti mpeve ya ngonda ya madidi to hiver vuandaka kanga na yinsi ya ntoto ntangu nionso yina ngonda ya madidi vuandaka zingila.”​—United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization.

  •  Shab-e Yalda. Na kutadila mukanda Sufism in the Secret History of Persia, feti yango yina bavuandaka sala ntangu muini vuandaka monte na zulu mpenza na nsungi ya madidi mpe mpipa vuandaka kuiza ve na nsualu (solstice d’hiver) kele “mpenza na nguizani na nsambudulu ya Mithra,” nzambi ya kukia. Bantu yankaka ketubaka ti feti yango kele na nguizani na nsambudulu ya banzambi-muini ya Baroma mpe ya Bagreki. b

  •  Kupesa matondo. Mutindu mosi na feti ya Kwanzaa, feti yango mekatukaka na bafeti ya ntama yina bavuandaka sala na nsungi ya kubuka mbuma samu na kukumisa banzambi ya mutindu na mutindu. Mukanda mosi (A Great and Godly Adventure​—The Pilgrims and the Myth of the First Thanksgiving) metuba, ntangu bamvula kena kuluta, “mimeseno yango kotaka na dibundu ya Buklisto.”

   Bafeti yina mekatuka na biyambayamba to na kundimina nzambi ya shanse. Biblia metuba ti bantu yina ‘kebongisaka meza samu na nzambi ya menga ya mbote (shanse)’ kele ‘na kati ya bantu yina kesundolaka Yehova.’ (Yezaya 65:11) Na yau, Bambangi ya Yehova kesalaka ve bafeti yayi melanda:

  •  Feti ya kilumbu ya Ivan Kupala. Mukanda The A to Z of Belarus metuba, “Mutindu bantu mingi kekanisaka, na mpipa ya [Ivan Kupala] bima yina mesalamaka kebimisaka ngolo na yau ya maji yina bantu ya kilendo mpenza to ya shanse lenda kanga.” Na ebandeli, yavuandaka feti ya bapayen yina bavuandaka sala na solstice d’été. Kasi, mutindu mukanda Encyclopedia of Contemporary Russian Culture, memonisa yau, “ntangu bapayen kumaka Baklisto feti yango sanganaka na ya mabundu ya Buklisto [“Saint-Jean” to feti ya Yoane mbotiki].”

  •  Feti ya bonane (ya Ba-Chinois to Ba-Coréen). “Kuluta bima nionso yankaka, diambu lutaka mfunu na mvula samu na dibuta, bankundi mpe bantu yankaka vuandaka kundimisa bau ti mvula yango kele mbote kuluta, kupesa banzambi mpe bampeve mersi, mpe bantu ketubanaka mvula ya mbote na mvula yango ya yimpa.” (Mooncakes and Hungry Ghosts​—Festivals of China) Mutindu mosi, na bonane ya Ba-Coréen “bakesambilaka bankulu, bakesalaka bankinzi ya kukuka bampeve ya yimbi mpe bakekukindimisaka ti mvula meluta mbote, mpe kutala [bidimbu ya kusamuna mambu kekuiza] samu na kuzaba mambu yina mvula ya yimpa kenatina bau.”​—Encyclopedia of New Year’s Holidays Worldwide.

   Bafeti yina mekatuka na dibanza yina ketubaka ti muela kekufuaka ve. Biblia metuba puelele ti muela kekufuaka. (Ezekiele 18:4) Na yau, Bambangi ya Yehova kesalaka ve bafeti yayi melanda, yina kendimisaka dilongi ya muela kekufuaka ve:

  •  Kilumbu ya bantu ya kufua. Na kutadila mukanda New Catholic Encyclopedia, na feti yango “bakekanisaka bantu nionso ya kukuikama yina mekufuaka. Na Moyen Âge, bantu mingi vuandaka kanisa ti na kilumbu yango miela yina vuandaka na purgatoire lendaka bimina bantu yina salaka bau yimbi ntangu bavuandaka ntete na luzingu, balenda bimina bau na mutindu ya bampeve, ya bandoki, ya magorodo, mpe na mitindu yankaka.”

  •  Feti ya Qingming (Qingming Jie) mpe feti ya bankuyu. Bafeti yango nionso zole kele samu na kupesa bankulu lokumu. Mukanda Celebrating Life Customs Around the World​—From Baby Showers metuba, na ntangu ya feti ya Qingming Jie “bakeyokaka madia, malavu, mpe mbongo samu bantu ya kufua bika vuanda na nsatu mpe babika vuanda na nsatu ya kunua mpe babika kondua mbongo.” Mukanda yango metuba diaka ti “bantu yina kesalaka bafeti yango kekanisaka ti ntangu feti yango kena kusalama, bankuyu mingimingi na mpipa ntangu ngonda kele ya mvimba, bantu ya kufua lenda solola na bantu ya luzingu kuluta na bampipa nionso yankaka mpe yakele mfunu kukibongisa samu na kukitisa nganzi ya bantu ya kufua mpe kupesa bankulu luzitu.”

  •  Feti ya Chuseok. Mukanda The Korean Tradition of Religion, Society, and Ethics, metuba ti na ntangu ya feti yango, “bakepesaka miela ya bantu mekufuaka madia mpe malavu.” Bakepesaka makabu yango samu “bakekanisaka ti muela ketatamanaka kuzinga kana nzutu mekufua.”

   Bafeti yina kele na nguizani na bisalu ya bampeve ya yimbi. Biblia metuba: ‘Muntu yina kena kusamuna mambu yina mesuamaka, muntu yina kesalaka maji, muntu yina kesosaka bidimbu ya mambu yina kekuiza, muntu yina kesalaka kinganga nkisi, muntu yina kekangaka bayankaka na nkisi, muntu yina kekuendaka sosa muntu yina kesololaka na bampeve, muntu yina kesalaka kisalu ya kusamuna mambu kekuiza na ntuala, to muntu yina keyuvusaka bantu ya kufua . . . kele muntu yina Yehova meyinaka.’ (Kulonga 18:10-​12) Samu na kubikana ya kuvedila na mambu nionso yina kele na nguizani na bampeve ya yimbi​—na kifuani astroloji (yina zola monisa kusamuna mambu yina kesalama na ntuala)​—Bambangi ya Yehova kesalaka ve feti ya Halloween to bafeti yayi melanda:

  •  Feti ya bonane ya ba Cinghalais mpe ya ba Tamoul. Mukanda mosi (Encyclopedia of Sri Lanka) metuba, “Bantu ya astroloji ketubaka ti ntangu bantu kesalaka feti yango . . . yakenatinaka bantu shanse.”

  •  Feti ya Songkran. Nkumbu ya feti yango ya bantu ya Asie, “mekatuka na mpova Sanskrit . . . yina zola monisa ‘muveman’ to ‘nsobolo,’ mpe feti yango kemonisaka muveman yina muini kesalaka samu na kukuenda na Bélier, grupe ya bambuetete yina bakebokidilaka zodiaque.”​—Food, Feasts, and Faith​—An Encyclopedia of Food Culture in World Religions.

   Bafeti yina vuandaka na kati ya Nsiku ya Mose, yina nkayilu ya Yesu kuizaka sukisa. Biblia metuba: ‘Klisto kele nsuka ya Nsiku.’ (Baroma 10:4) Baklisto ketatamanaka kubaka mambote na bansikudukusu yina kele na Nsiku ya Mose yina bapesaka Bayisaele ya ntama. Kasi, bakesalaka ve bafeti na yau, mingimingi yina samunaka kukuiza ya Masiya samu bakendimaka ti Masiya mekuizaka. Biblia metuba ‘Mambu yango kele kinsisikila ya mambu yina kena kuiza, kasi mambu ya kedika kele na Klisto.’ (Bakolosai 2:​17) Samu na mfunu yango mpe lokola bafeti yango mekumaka na mimeseno yina kele ve na nguizani Biblia, Bambangi ya Yehova kesalaka yau ve. Na kifuani:

  •  Feti ya Hanoukka. Bantu kesalaka feti yango samu na kukanisa kuzibuka ya tempelo ya Bayuda na Yerusaleme. Kasi Biblia ketubaka ti Yesu kumaka Nganga-nzambi ya nene ya ‘tenta [to, tempelo] yina meluta nene mpe yina meluta kukoka yina salamaka ve na maboko, yazola monisa, yina kele ve ya yinza yayi.’ (Baebreo 9:​11) Samu na Baklisto, tempelo ya kimpeve nde bakaka kisika ya tempelo ya Yerusaleme.

  •  Feti ya Rosh ha-Shana. Yakele kilumbu ya ntete ya mvula na kalandriye ya Bayuda. Na ntama, bavuandaka pesa Nzambi bankayilu ya spesiale na feti yango. (Kutanga 29:​1-6) Kasi, Yesu Klisto yina kele Masiya ‘sukisa[ka] nkayilu mpe dikabu,’ yina vuandaka diaka na mfunu ve na meso ya Nzambi.​—Daniele 9:​26, 27.

•   Feti yango kekindisaka diambu ya kusangisa mabundu yina mesuasana?

   Nsikudukusu ya Biblia: ‘Yinki kima muntu yina kele ya kukuikama kele na yau na nguizani na muntu yina kele ya kukuikama ve? Mpe yinki nguizani kele kati na tempelo ya Nzambi mpe ya biteke?’​—2 Bakorinto 6:​15-​17.

   Bambangi ya Yehova kesalaka ngolo samu bavuanda na kiyenge na bafinangani na bau mpe bakezitisaka kimpuanza ya kupona mpe bindimeli ya konso muntu. Atako plina, bakesalaka ve bafeti yina kekindisaka diambu metadila kusangisa mabundu yina mesuasana. Na kifuani:

   Bafeti yina kekumisaka muntu mosi ya nene ya dibundu to yina kekindisaka bantu ya mabundu yina mesuasana samu basambila kisika mosi. Ntangu Nzambi kotisaka bisadi na yandi ya ntama na ntoto ya nsilulu, kisika yina bantu vuandaka sambila banzambi yankaka, yandi tubilaka bau: ‘Nge fueti sala ve luwawanu na bau to na banzambi na bau. . . . Kana nge mesadila banzambi na bau, yakekuma mpenza ntambu samu na nge.’ (Kubasika 23:32, 33) Yau yina, Bambangi ya Yehova kesalaka ve bafeti yayi melanda:

  •  Loy Krathong. Na feti yango ya bantu ya Thaïlande, “bantu kesalaka malonga ya matiti, mpe baketulaka babuji to bayinti ya mpaka ya malasi mpe baketindikaka yau na maza. Bakesalaka mutindu yina samu yanata mipepe ya yimbi ntama na bau. Samu na kutuba kedika, bakesalaka feti yango samu na lokumu ya Buda.”​—Encyclopedia of Buddhism.

  •  Kilumbu ya kubalula ntima. Monisi mosi ya guvernema yina zulunalo mosi (The National ya Papouasie-Nouvelle-Guinée) metubila, yandi tubaka ti bayina kesalaka feti yango “bakemonisaka ti bakendimaka mambu yina mabundu ya Buklisto kelombaka,” yandi monisaka diaka ti feti yango “kesadisaka samu na kupesa maboko na malongi ya Buklisto na buala na bau.”

  •  Vesak. “Yakele feti ya dibundu ya Buda yina meluta mfunu samu na bankuikizi ya Buda. Bakesalaka yau samu na kukanisa mbutukulu ya Buda, kukia na yandi, mpe lufua na yandi to ntangu yandi kumaka na Nirvâna.”​—Holidays, Festivals, and Celebrations of the World Dictionary.

   Bafeti yina mekatukaka na mimeseno ya nsambudulu yina Biblia kendimaka ve. Yesu tubaka na bamfunu ya mabundu ti: ‘Beno mekumisaka mpova ya Nzambi kima ya mpamba samu na bansiku na beno.’ Yandi tubilaka bau diaka ti nsambudulu na bau kele mpamba samu bavuandaka longa “bansiku ya bantu.” (Matayo 15:​6, 9) Lokola Bambangi ya Yehova kebakaka nduengoso yango na diseki ve, yakele na bafeti mingi ya mabundu yina bakesalaka ve.

  •  Feti ya Épiphanie (Timkat to feti ya bamfumu). Bakesalaka feti yango samu na kukanisa viziti yina banganga ya bambuetete salaka na Yesu to mbotama ya Yesu. Feti yango “salaka ti bafeti yankaka ya bapayen ya kilokola ya prenta kuma bafeti ya Baklisto, bafeti yina kekumisaka banzambi ya maza yina kekukumukaka, ya banzadi mpe ya bayinto ya maza.” (The Christmas Encyclopedia) Timkat, yina mekokana na feti yango, “mebakaka misisa na mimeseno ya bankulu.”​—Encyclopedia of Society and Culture in the Ancient World.

  •  Feti ya Assomption. Feti yango kekumisaka dilongi yina ketubaka ti Maria mama ya Yesu kuendaka na dizulu na nzutu ya kinsuni. Mukanda Religion and Society​—Encyclopedia of Fundamentalism metuba: “Baklisto ya siekle ntete vuandaka ndima ve dilongi yango mpe Masonukua tubila yau ata kisika mosi ve.”

  •  Feti ya Immaculée conception. “Biblia longa ve na mutindu ya puelele ti Maria konduaka disumu ntangu yandi bakaka buemba ya Yesu . . . Yakele nde dilongi ya dibundu.”​—New Catholic Encyclopedia.

  •  Feti ya Kareme. Na kutadila mukanda New Catholic Encyclopedia, kilokola yango ya kumona kiadi mpe ya kusala jene, batulaka yau “na siekle ya yiya,” bamvula kuluta 200 na manima ya kusonama ya mukanda ya nsuka ya Biblia. Na diambu metadila kilumbu ya ntete ya kareme, encyclopedia metuba: “Mumeseno ya kutula dibombe ya tiya na yilungi ya bankuikizi na kilumbu ya tatu ya kareme kumaka na yinza ya mvimba kubanda Synode de Bénévent na 1091.”

  •  Feti ya Mesqel. Mukanda Encyclopedia of Society and Culture in the Medieval World metuba: Na feti yango ya bantu ya Éthiopie kepedisaka tiya ya kiese mpe bakekinaka nzinganzinga na yau “bakesalaka nkinzi ya dikuluzu ya kedika (dikuluzu yina bakominaka Klisto), nsoniki nde metula paranteze. Kasi, Bambangi ya Yehova kesadilaka dikuluzu ve na nsambudulu na bau.

•   Feti yango kena kukumisa muntu, nkubukulu mosi to kidimbu ya buala?

   Nsikudukusu ya Biblia: “Tala yina Yehova metuba: ‘Bika nsingulu baka muntu yina ketudilaka bantu ntima, yina ketulaka ntima na ngolo ya bantu, mpe yina ntima na yandi kena kubika Yehova.’”​—Yeremia 17:5.

   Atako Bambangi ya Yehova kezitisaka bantu yankaka, mpe bakesambilaka samu na bau, kasi bakesalaka ve bafeti yayi melanda:

   Bafeti yina kekumisaka mfumu mosi to muntu mosi ya lokumu. Biblia metuba: ‘Samu na mambote na nge mosi, bika kutula ntima na muntu yina kele kaka na mpema na mbombo na yandi. Samu na yinki beno fueti tudila yandi ntima?’ (Yezaya 2:​22) Yau yina, Bambangi ya Yehova kesalaka ve feti ya mbutukulu ya mfumu mosi.

   Bafeti ya kukumisa drapo ya buala. Bambangi ya Yehova kesalaka ve feti ya kukumisa Kilumbu ya drapo. Samu na yinki? Samu Biblia metuba: ‘Beno tina biteke.’ (1 Yoane 5:​21) Bantu mingi bubu yayi ketadilaka ve drapo lokola kiteke​—to kima mosi ya nsambudulu​—kasi muntu mosi ya istuare na nkumbu ya Carlton Hayes sonikaka: “Drapo kele kidimbu ya ntete ya kiminu mpe yau nde mesimba nsambudulu ya nzola ya buala.”

   Bafeti yina kekumisaka banlongo. Yinki salamaka ntangu muntu mosi yina vuandaka banga Nzambi fukaminaka Petelo? Biblia metuba: “Piere telemisaka yandi, mpe yandi tubaka ti: ‘Telema; munu diaka munu kele kaka muntu.’” (Bisalu 10:25, 26) Lokola Petelo mpe bantumua yankaka ndimaka ve bantu sambila to bapesa bau lokumu mosi ya spesiale, Bambangi ya Yehova kesanganaka ve na bafeti yina kekumisaka bantu yina baketadilaka lokola banlongo, na kifuani bafeti lokola yayi:

  •  Feti ya Toussaint. “Feti yina kekumisaka banlongo nionso . . . Kisika feti yango mekatuka zabana ve.”​—New Catholic Encyclopedia.

  •  Feti ya Notre-Dame de Guadalupe. Feti yango kekumisaka “sainte patronne du Mexique,” yina bantu yankaka kekanisaka ti yandi nde Maria, mama ya Yesu. Baketubaka ti yandi biminaka muntu mosi ya buala yango na mutindu ya kimangu na 1531.​—The Greenwood Encyclopedia of Latino Literature.

  •  Feti ya nkumbu. Mukanda mosi Celebrating Life Customs Around the World​—From Baby Showers to Funerals metuba ti, “Feti ya nkumbu kele feti ya nlongo yina kele na nkumbu yina bamepesa muana na kilumbu ya mbotama na yandi to na kilumbu ya kukula.” Mukanda yango mebuela, “na kilumbu yango bantu kesalaka mambu yina kele na nguizani na dibundu.”

   Bafeti yina kekumisaka politiki to mambu metadila luzingu ya bantu. Biblia metuba: ‘Kutina na Yehova kele mbote kuluta kutudila bantu ntima.’ (Nkunga 118:​8, 9) Samu na kumonisa ti Nzambi nde kebongisa mambu ya yinza kasi bantu ve, Bambangi ya Yehova kesalaka ve feti ya Kilumbu ya bantuenia to feti ya Kilumbu ya bamama samu na kupesa ve maboko na politiki to na mambu metadila luzingu ya bantu. Kaka samu na mfunu yango, bakesalaka ve feti ya kilumbu yina guvernema mebongisaka samu na kusala feti ya kubika kukumisa bantu bananga to bafeti yankaka ya mutindu yina. Kutu, baketulaka kivuvu na Kimfumu ya Nzambi samu yakuiza manisa diambu metadila kuyina bantu ya nkanda yankaka mpe kusala ti bantu nionso vuanda mutindu mosi.​—Baroma 2:​11; 8:​21.

•   Feti yango kemonisaka ti buala mosi to bantu yina ketubaka ndinga mosi playi meluta bantu yankaka?

   Nsikudukusu ya Biblia: ‘Nzambi keponaka bilungi ve, kasi na konso dikanda yandi kendimaka muntu yina kena kubanga yandi mpe kena kusala mambu ya mbote.’​—Bisalu 10:34, 35.

   Atako Bambangi ya Yehova mingi kezolaka babuala na bau, kasi bakesanganaka ve na bafeti yina kemonisaka ti buala mosi to ndinga mosi meluta ya bantu yankaka; na kifuani:

   Bafeti yina kekumisaka basoda ya buala. Na kisika ya kukindisa bamvita, Yesu tubilaka banlonguki na yandi: ‘Beno tatamana kuzola bambeni na beno mpe beno sambila samu na bantu yina kena kumonisa beno mpasi.’ (Matayo 5:​44) Yau yina Bambangi ya Yehova kesanganaka ve na bafeti yina kekumisaka basoda; na kifuani:

  •  Kilumbu ya Anzac. “Anzac kele grupe ya basoda ya Australie mpe ya Nouvelle-Zélande,” mpe “malembemalembe kilumbu ya Anzac kumaka kilumbu ya kukanisa bantu yina mekufuaka na mvita.”​—Historical Dictionary of Australia.

  •  Feti ya Armistice (Kilumbu ya suvenire). Feti yango kekumisaka “basoda yina zabaka mpenza kunuana mpe bayina kufuaka na bamvita ya buala na bau.”​—Encyclopædia Britannica.

   Bafeti yina kekumisaka istuare to kimpuanza ya buala. Yesu tubaka samu na banlonguki na yandi ti: ‘Bakele ve bantu ya yinza, mutindu munu kele ve muntu ya yinza.’ (Yoane 17:16) Atako Bambangi ya Yehova kezolaka kuzaba istuare ya buala na bau, kasi bakesanganaka ve na bafeti yayi melanda:

  •  Australia Day. Mukanda Worldmark Encyclopedia of Cultures and Daily Life, metuba ti feti yango kekumisaka “kilumbu basoda ya Angleterre tulaka drapo na bau na ntoto ya Australie 1788 mpe Australie kumaka mosi ya babuala yina Angleterre vuandaka yadila.”

  •  Guy Fawkes Day. Kele feti “yina bakekanisaka kilumbu yina Guy Fawkes mpe bankuikizi yankaka ya dibundu ya Katoliki sosaka kufua Roi Jacques I mpe Parlema ya [Angleterre] na 1605, kasi yasimbaka ve.”​—A Dictionary of English Folklore.

  •  Kilumbu ya kimpuanza. Na babuala mingi, yakevuandaka kilumbu yina bakesalaka feti ya “kilumbu yina buala na bau bakaka kimpuanza.”​—Merriam-Webster’s Unabridged Dictionary.

•   Feti yango ketindaka bantu bakukipesa na mambu ya mvindu?

   Nsikudukusu ya Biblia: ‘Ntangu yina beno melutisa na kukokisa luzolo ya makanda mefuana, ntangu beno vuandaka sala mambu ya yimbi kondua nsoni, beno vuandaka na bansatu ya yimbi, beno vuandaka lutisa ndilu na kunua malavu, na kusala bafeti ya lokoso, kukolua malavu, mpe nsambudulu ya yimbi ya biteke.’​—1 Piere 4:3.

   Na nguizani na nsikudukusu yango, Bambangi ya Yehova kesanganaka ve na bafeti yina bantu kekunuaka malavu kuluta ndilu to bakekonduaka kukiyala. Bambangi ya Yehova kesepelaka kulutisa ntangu kintuadi na bankundi na bau mpe bakekunuaka malavu kondua kulutisa ndilu. Bakesalaka ngolo samu bazitisa dilongi yayi ya Biblia: ‘Yavuanda beno kena kudia to beno kena kunua to beno kena kusala konso diambu yankaka, beno sala mambu nionso samu na nkembo ya Nzambi.’​—1 Bakorinto 10:31.

   Yau yina, Bambangi ya Yehova kesanganaka ve na bafeti yina kekindisaka bantu basala mambu yina Biblia mepekisa. Na kifuani feti ya Bayuda yina bakebokidilaka Purime. Ata kana banda ntama feti yango kevuandaka samu na kukanisa mutindu bakulaka Bayuda na siekle ya 5 T.N.B., mukanda Essential Judaism metuba, “bubu yayi feti yango mekokana fioti na feti ya Mardi Gras ya Bayuda.” Bantu mingi yina kesalaka feti yango, “kekukikumisaka mutindu yankaka (mbala mingi babakala kevuataka bilele ya banketo), bakesalaka nionso yina bazola, bakekunuaka malavu kuluta ndilu mpe bakesalaka makelele mingi.”

 Ve. Biblia kelongaka beto beto zola mpe beto zitisa bantu nionso ya dibuta, ata bayina kesambilaka na mabundu yankaka. (1 Piere 3:​1, 2, 7) Ya kedika, kana Mbangi ya Yehova mosi mebika sangana na bafeti yankaka, bampangi yankaka ya dibuta lenda fuema, kumona mpasi na ntima, to kumona lokola yandi meteka bau. Yau yina, Bambangi ya Yehova mingi ketubilaka bampangi ya mabuta na bau ti bakezolaka bau kaka mpe bakesasilaka bau na mayele mfunu yina bamebaka nzengolo yango mpe bakekuendaka tala bampangi yango na maluaku yankaka.

 Ve. Bakendimaka ti konso muntu fueti baka nzengolo yandi mosi. (Yozue 24:15) Bambangi ya Yehova ‘kepesaka bantu ya mitindu nionso lokumu,’ ata kana bakele bantu ya dibundu na bau ve.​—1 Piere 2:17.