1. Samu na yinki bantu ya Babiloni vuandaka kamua mbikudi Daniele?

 MBIKUDI Daniele vuandaka ntuenia ntangu bantu ya Babiloni tulaka yandi na buloko na Babiloni kisika yina vuandaka ntama na Yerusaleme. Kasi Daniele kamuisaka mpenza bantu yina kangaka yandi. Bamonaka ‘yina [vuandaka] monana na meso’​—ti Daniele vuandaka ‘ntuenia yina mekondua kieta, ya kitoko’ mpe yandi katukaka na dibuta mosi ya mbote. (1 Sa. 16:7) Samu na bamfunu yango, bantu ya Babiloni pesaka yandi formasion samu yandi banda kusala na yinzo ya ntinu.​—Dan. 1:3, 4, 6.

2. Yinki mutindu Yehova vuandaka kukimona samu na Daniele? (Ezekiele 14:14)

² Yehova vuandaka zola Daniele kaka ve samu na kitoko na yandi ya nzutu, to samu yandi vuandaka sala na yinzo ya ntinu, kasi samu na mutindu ya muntu yina ntuenia yango ponaka kuvuanda. Ya kedika, ntangu Yehova tubaka ti Daniele vuandaka lokola Noa mpe Yobi, Daniele vuandaka kaka na bamvula kana 20. Yehova vuandaka tadila ntuenia Daniele lokola Noa mpe Yobi, bantu ya lunungu yina sadilaka yandi na kukuikama nionso bamvula mingi. (Kuy. 5:32; 6:9, 10; Yobi 42:16, 17; tanga Ezekiele 14:14.) Mpe Yehova tatamanaka kuzola Daniele na luzingu na yandi ya mvimba, ya yinda mpe ya kitoko.​—Dan. 10:11, 19.

3. Yinki beto ketadila na disolo yayi?

³ Na disolo yayi, beto ketadila bikadulu zole ya Daniele yina salaka ti yandi vuanda na valere na meso ya Yehova. Ya ntete, beto ketubila kikadulu mosimosi, mpe beto kemona maluaku yina yandi monisinaka yau. Ya zole, beto kemona mutindu Daniele longukaka kumonisa bikadulu yango. Ya nsuka, beto ketubila mutindu beto lenda landa kifuani na yandi. Atako disolo yayi metubila mingi bantuenia, kasi beto nionso beto lenda baka malongi na kifuani ya Daniele.

4. Yinki mutindu Daniele monisaka kibakala? Pesa kifuani.

⁴ Bantu yina kele na kibakala lenda banga, kasi bakebikaka ve kubanga yango pekisa bau kusala mambu ya lunungu. Daniele vuandaka ntuenia mosi yina vuandaka na kibakala mpenza. Beto tadila maluaku zole yina yandi monisinaka kibakala. Kondua ntembe, ya ntete monanaka kana bamvula zole na manima ya kubebisama ya Yisaele na bantu ya Babiloni. Ntinu Nebukadenezare ya Babiloni lotaka ndozi mosi ya kubangisa ya kiteke mosi ya nene. Yandi lombaka na bantu na yandi ya nduenga, buela diaka Daniele, batubila yandi yinki ndozi yandi lotaka mpe nsasulu na yau, kana basala yau ve yandi kekufua bau nionso. (Dan. 2:3-5) Yalombaka Daniele sala mambu na nsualu; kana mutindu yina ve, bantu mingi lendaka kufua. Yandi ‘kuendaka mpe yandi lombaka ntinu pesa yandi ntangu samu yandi pesa ntinu nsasulu ya ndozi yango.’ (Dan. 2:16) Yalombaka kibakala mpe kiminu. Biblia tuba ve ti Daniele salaka pesa ntete nsasulu ya ndozi mosi na ntuala. Yandi lombaka bankundi na yandi​—yina bakaka bankumbu ya bantu ya Babiloni Shadraki, Meshaki, mpe Abedenego​—‘na kusambila Nzambi ya dizulu samu yandi monina bau kiadi na diambu yina metadila kinsueki yango.’ (Dan. 2:18) Yehova pesaka mvutu na bisambu yango. Na lusadusu ya Nzambi, Daniele pesaka nsasulu na ndozi ya Nebukadenezare. Daniele mpe bankundi na yandi kufuaka ve.

5. Yinki kele diambu yankaka yina lombaka Daniele monisa kibakala?

⁵ Ntangu fioti na manima ya kupesa nsasulu ya ndozi ya kiteke ya nene, kibakala ya Daniele mekamaka diaka. Nebukadenezare lotaka diaka ndozi yankaka ya kubangisa. Ndozi yango tubilaka yinti mosi ya yinda. Na kibakala nionso, Daniele pesaka ntinu nsasulu ya ndozi yango. Yandi tubaka diaka ti ntinu kekuma kilawu mpe yandi kevuanda diaka ve ntinu samu na mua ntangu. (Dan. 4:25) Ntinu lendaka kanisa ti Daniele vuandaka mbeni na yandi mpe yandi lendaka kufua Daniele. Kasi Daniele monisaka kibakala mpe yandi pesaka nsasulu ya ndozi.

6. Yinki vuandaka sadisa Daniele samu yandi monisa kibakala?

⁶ Yinki vuandaka sadisa Daniele samu yandi monisa kibakala na luzingu na yandi? Beto lenda ndimisama ti mama mpe tata ya Daniele vuandaka bifuani ya mbote samu na yandi ntangu yandi vuandaka ntuenia. Kondua ntembe bavuandaka zitisa malako yina Yehova pesaka bibuti ya  Yisaele, mpe balongaka Minsiku ya Nzambi na bana na bau. (Kul. 6:6-9) Daniele sukaka kaka ve na kuzaba Minsiku ya ngudi, na kifuani Minsiku kumi, kasi yandi zabaka diaka mambu yina metadila madia yina Muyisaele fueti kudia to yina yandi fueti kudia ve. b (Levi 11:4-8; Dan. 1:8, 11-13) Daniele longukaka diaka masolo ya bisadi ya Nzambi mpe yandi zabaka mambu yina vuandaka kumina bau kana bazitisa ve bansikudukusu ya Yehova. (Dan. 9:10, 11) Mambu yina Daniele kutanaka na yau na luzingu na yandi ndimisaka yandi ti Yehova mpe bambasi na Yandi ya kilendo vuandaka pesa yandi maboko.​—Dan. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Yinki diaka sadisaka Daniele samu yandi vuanda na kibakala? (Tala diaka foto.)

⁷ Daniele vuandaka longuka masonukua ya bambikudi ya Nzambi, buela diaka bambikudulu ya Yeremia. Na nzila ya ndongokolo yango, Daniele kuizaka bakusa ti kinanga yina zingilaka ya Bayuda na Babiloni, kumaka na nsuka na yau. (Dan. 9:2) Daniele vuandaka mona kukokisama ya bampova ya Yehova, mpe yau salaka ti yandi tudila Yehova ntima ya ngolo, mpe bantu yina ketudilaka Nzambi ntima ya ngolo lenda vuanda mpenza na kibakala. (Fuanikisa Baroma 8:31, 32, 37-39.) Yina meluta mfunu, Daniele vuandaka sambila Tata na yandi ya dizulu mbala na mbala. (Dan. 6:10) Yandi fungunaka masumu na yandi na Yehova mpe yandi tubilaka Yandi banguilu na yandi. Mpe Daniele lombaka lusadusu. (Dan. 9:4, 5, 19) Yandi vuandaka muntu lokola beto, na yau yandi butukaka ve na kikadulu ya kibakala. Kasi, yandi kudisaka kikadulu yango na nzila ya ndongokolo, ya kisambu mpe na kutudilaka Yehova ntima.

8. Yinki mutindu beto lenda kudisa kikadulu ya kibakala?

⁸ Yinki beto fueti sala samu na kukudisa kikadulu ya kibakala? Bibuti na beto lenda lomba beto beto vuanda na kibakala, kasi balenda tambikisa beto ve kikadulu yango ata kana bakele na yau. Kukuma na kibakala kele lokola kulonguka makoki mosi ya yimpa. Mutindu mosi yina nge lenda kuma na makoki kele na kutalaka na dikebi mambu yina nlongisi na nge kena kusala mpe kulanda kifuani na yandi. Mutindu mosi, beto kelongukaka kuvuanda na kibakala na kutalaka na dikebi mutindu bantu yankaka kena kumonisa kikadulu yango mpe kulanda kifuani na bau. Na yau, yinki beto melonguka na nzila ya Daniele? Lokola yandi, beto fueti longuka mbote Mpova ya Nzambi. Beto fueti sala kinkundi ya ngolo na Yehova na kusololaka na yandi mbala na mbala mpe kutubila yandi banguilu na beto. Mpe beto fueti tudila Yehova ntima na kundimisamaka ti yandi kesadisa beto. Na manima kana kiminu na beto memekama, beto kevuanda na kibakala.

9. Yinki mambote beto kebakaka na kuvuandaka na kibakala?

⁹ Beto kebakaka mambote na mitindu mingi na kuvuandaka na kibakala. Beto tadila kifuani ya Ben. Yandi vuandaka tanga na ekole mosi na Allemagne kisika yina bantu nionso vuandaka ndimina evolision mpe bavuandaka tuba ti masolo ya Biblia yina metubila nsemono kele kedika ve. Kilumbu mosi, bapesaka Ben diluaku ya kutelema na ntuala ya kalasi mpe kusasila samu na yinki yandi kendimaka ti luzingu semuaka. Yandi monisaka bindimeli na yandi na kibakala nionso. Yinki mambote yabimisaka? Ben metuba: “Nlongisi na beto kuwaka munu na dikebi mpe yandi salaka bakopi ya mukanda yina munu vuandaka sadila samu na kusasila makanisi na munu mpe yandi pesaka yau na konso muana kalasi.” Yinki bankundi ya Ben salaka? Ben metuba: “Mingi kati na bau bakusaka mpe batubaka ti bakesepelaka na munu.” Mutindu kifuani ya Ben memonisa yau, mbala mingi bakezitisaka bantu yina kevuandaka  na kibakala na bantu yankaka. Yalenda sadisa mpe muntu yandi zaba Yehova. Kondua ntembe, beto kele na bamfunu ya mbote ya kukudisa kikadulu ya kibakala.

10. Yinki kele kukuikama?

¹⁰ Mbala mingi Biblia ketubilaka “kukuikama,” to “nzola ya kukuikama,” yina Yehova kemonisaka na bankundi na yandi. Kaka mpova yango kesaduluaka diaka samu na kumonisa nzola yina kevuandaka kati na bisadi ya Nzambi. (2 Sa. 9:6, 7) Kukuima na beto lenda kuma ngolo malembemalembe. Beto tadila mutindu diambu yango monanaka kedika samu na Daniele.

11. Yinki mutindu Daniele monisaka kukuikama ntangu yandi kumaka kiboba? (Tala foto ya kuvertire.)

¹¹ Mbala mingi kukuikama ya Daniele na Yehova mekamaka na luzingu na yandi. Kasi diambu mosi ya mpasi mpenza salamaka ntangu yandi kokisaka bamvula 90. Na ntangu yango, bantu ya Mede mpe ya Persi bakaka Babiloni, mpe Ntinu Dariusi kumaka kutuadisa yau. Basoda yina vuandaka sadila Ntinu Dariusi, vuandaka yina Daniele mpe bavuandaka zitisa ve Nzambi. Na yau, babongisaka mayele mosi ya yimbi samu na kufuisa Daniele. Basalaka ti ntinu tula siniatire na nsiku mosi yina salaka ti yatula Daniele na kumekama kana yandi kevuanda ya kukuikama na Nzambi to na ntinu. Nionso yina lombamaka na Daniele na kusala samu na kumonisa ti yandi kele ya kukuikama na ntinu mpe yandi kele lokola bantu yankaka, vuandaka kubika kusambila Yehova samu na bilumbu 30. Daniele ponaka kuvuanda ya kukuikama na Yehova. Yau salaka ti baloza yandi na dibulu ya bankosi. Kasi Yehova sakumunaka kukuikama ya Daniele na kuvukisaka yandi na yinua ya bankosi. (Dan. 6:12-15, 20-22) Yinki mutindu beto lenda bikana ya kukuima na Yehova lokola Daniele?

12. Yinki mutindu Daniele kudisaka kukuikama na Yehova?

¹² Mutindu beto monaka yau na ebandeli, samu na kuvuanda ya kukuikama na Yehova, beto fueti vuanda na nzola ya ngolo samu na yandi. Daniele bikanaka ya kukuikama na Yehova samu yandi vuandaka zola mingi Tata na yandi ya dizulu. Kondua ntembe, Daniele kudisaka nzola yango na kukanisaka na bikadulu ya Yehova mpe na kuyindulaka na mpinda na mutindu Yandi monisaka yau. (Dan. 9:4) Daniele yindulaka diaka na mpinda na mambu nionso ya mbote yina Yehova salaka samu na yandi mpe bisadi na Yandi.​—Dan. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Yinki mambu bantuenia na beto kekutanaka na yau yina kemekaka kukuikama na bau? Pesa kifuani. (Tala diaka foto.) (b) Mutindu video memonisa yau, yinki mutindu nge lenda pesa mvutu ntangu bantu yankaka meyuvusa nge kana Bambangi ya Yehova kepesaka maboko na bantu yina keponaka luzingu ya kusangisa nzutu banketo na banketo to babakala na babakala?

 ¹³ Mutindu mosi na Daniele, bantuenia na beto kezingaka kisika mosi na bantu yina kezitisaka ve Yehova mpe bansikudukusu na yandi. Bantu ya mutindu yina lenda yina konso muntu yina ketubaka ti yandi kezolaka Nzambi. Bayankaka kutu kemekaka kusokosa bantuenia na beto samu na kubebisa kukuikama na bau na Yehova. Tala na kifuani, diambu yina kuminaka ntuenia mosi na nkumbu ya Graeme, yina kezingaka na Australie. Yandi kutanaka na diambu mosi ya mpasi ntangu yandi vuandaka na ekole sekondere. Nlongisi na bau yuvusaka bau yinki bakesala kana nkundi mosi metubila bau ti yandi vuandaka sangisa nzutu babakala na babakala to banketo na banketo. Nlongisi na bau tubaka ti muntu nionso yina lenda pesa maboko na nkundi mosi yina kesangisaka nzutu babakala na babakala to banketo na banketo fueti telema na ndambu mosi ya kalasi; bantu yina lenda pesa yandi ve maboko, batelema na ndambu yankaka ya kalasi. Graeme metuba: “Kalasi ya mvimba telemaka na ndambu ya bantu yina kepesaka maboko na bantu yina kesangisaka nzutu babakala na babakala to banketo na banketo, katula kaka munu mpe Mbangi ya Yehova yankaka.” Mambu yina salamaka na manima mekaka mpenza kukuikama ya Graeme na Yehova. Yandi metuba, “Bawola nionso yina bikanaka na kalasi, bana kalasi nionso yankaka buela diaka nlongisi bandaka kufinga beto. Munu salaka nionso yina munu lenda samu na kukotila kiminu na munu na kiyenge mpe na mutindu ya mbote, kasi bamangaka kuwa ata diambu mosi yina munu vuandaka tuba.” Yinki mutindu Graeme kukimonaka? Yandi metuba, “Munu kuwaka mpasi na ntima ntangu bankundi na munu ya kalasi vuandaka finga munu, kasi munu monaka kiese mpenza samu munu bikanaka ya kukuikama na Yehova mpe munu kotilaka bindimeli na munu.” c

14. Yinki kele mutindu mosi yina beto lenda kudisa kukuikama ya ngolo na Yehova?

¹⁴ Beto lenda kudisa kukuikama mosi ya ngolo na Yehova kana, mutindu mosi na Daniele, beto kena kukudisa nzola ya mpinda samu na Yandi. Beto lenda kudisa nzola yango na kulongukaka bikadulu ya Yehova. Na kifuani, beto lenda longuka bima yina yandi salaka. (Bar. 1:20) Kana nge zola kudisa nzola mpe luzitu na nge samu na Yehova, nge lenda tanga masolo ya nkufi na kitini “Ebimá kaka yango moko?” to tala bavideo. Nge lenda tanga diaka mua mikanda La vie a-t-elle été créée? mpe Cinq questions à se poser sur l’origine de la vie. Kuwa mambu yina ntuenia mosi ya nketo na nkumbu ya Esther na buala ya Danemark metuba samu na mua mikanda yango: “Makanisi ya mua mikanda yango kele kitoko. Yaketubilaka ve mambu yina muntu fueti ndimina; kasi yakemonisaka kaka bidimbu mpe yakebikaka muntu baka nzengolo.” Ben, yina beto tubilaka na ebandeli, metuba: “Mua mikanda yango kekumisaka mpenza kiminu ngolo. Yandimisaka munu ti Nzambi salaka luzingu.” Kana nge melonguka mua mikanda yango, kondua ntembe nge kendima mambu yina Biblia metuba ntangu yaketubaka ti: ‘Yehova Nzambi na beto, nge mebonga kubaka nkembo, lokumu, mpe kilendo, samu nge muntu semaka bima nionso.’​—Kus. 4:11. d

15. Yinki mutindu yankaka yina nge lenda kudisa nguizani ya ngolo na Yehova?

¹⁵ Mutindu yankaka yina nge lenda kudisa nzola ya ngolo samu na Yehova kele na kutadilaka mbotembote luzingu ya Muana na yandi, Yesu. Ntuenia mosi ya nketo na nkumbu ya Samira, yina kezingaka na Allemagne, salaka mutindu yina. Yandi metuba: “Munu zabaka mbote Yehova  na nzila ya Yesu.” Ntangu Samira vuandaka muana fioti, yavuandaka mpasi samu yandi bakusa mutindu Yehova kekukimonaka. Kasi yandi zabaka mutindu Yesu kekukimonaka. Yandi mebuela: “Munu vuandaka zola Yesu samu yandi vuandaka nkundi ya mbote mpe yandi vuandaka zola bana.” Lokola yandi vuandaka longuka mingi mambu metadila Yesu, yau salaka ti nguizani na yandi na Yehova kuma ngolo. Samu na yinki? Yandi metuba: “Malembemalembe munu kuizaka bakusa ti Yesu landaka na mutindu ya kukoka kifuani ya Tata na yandi. Bamekokanaka mpenza ngolo. Munu bakusaka ti yavuandaka mosi ya bamfunu yina Yehova tindilaka Yesu na ntoto, yakele samu bantu vuanda na dikoki ya kuzaba Yehova mbote.” (Yoa. 14:9) Kana nge zola kumisa kinkundi na nge na Yehova ngolo, samu na yinki ve kulutisa ntangu na kulonguka mambu nionso yina nge lenda longuka samu na Yesu? Kana nge mesala plina, nzola na nge samu na Yehova mpe kukuikama na nge samu na yandi kekula.

16. Yinki mambote beto kebakaka kana beto kele ya kukuikama? (Nkunga 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ Kana beto kele ya kukuikama na bantu yankaka mbala mingi beto lenda vuanda na bankundi yina kevuanda ya kukuikama na beto. (Ruti 1:14-17) Diaka, bantu yina kele ya kukuikama na Yehova kevuandaka na mfunu ya kuvuanda na kiyenge ya ntima. Samu na yinki? Samu Yehova melaka ti yandi kevuanda ya kukuikama na bantu yina kele ya kukuikama na yandi. (Tanga Nkunga 18:25; Mika 6:8.) Kanisa ntete​—Mvangi Nkua-Ngolo-Nionso kele pene ya kuzola beto! Mpe ntangu beto kele na kinkundi ya ngolo na Yehova, mpasi mosi ve, mbeni mosi ve, mpe ata lufua lenda zenga ve kinkundi yango. (Dan. 12:13; Luka 20:37, 38; Bar. 8:38, 39) Yakele mpenza na mfunu kulanda kifuani ya Daniele mpe kubikana ya kukuikama na Yehova!

17-18. Yinki dilongi diaka beto lenda baka na kifuani ya Daniele?

¹⁷ Na disolo yayi, beto metadila kaka bikadulu zole ya Daniele. Kasi yakele na bikadulu mingi yina beto lenda longuka na nzila na yandi. Na kifuani, Yehova pesaka Daniele bavizion mpe bandozi, mpe Yandi pesaka yandi makoki ya kusasila bansangu ya bambikudulu. Mingi ya bambikudulu yango mekokisamaka deja. Yankaka metubila mambu yina kesalama na bilumbu kena kuiza yina kevuanda na bupusi samu na muntu nionso awa na ntoto.

¹⁸ Na disolo melanda, beto ketadila na dikebi bambikudulu zole yina Daniele tubilaka. Kubakusa yau lenda sadisa beto nionso, yavuanda bantuenia, mpe bantu yina mepusana na bamvula, na kubaka banzengolo ya nduenga banda bubu yayi. Bambikudulu yango lenda kumisa diaka kibakala mpe kukuikama na beto ngolo samu beto vuanda ya kubongama samu na kununga kumekama yina beto kekutana na yau.