1. Samu na yinki bantu mingi bubu yayi ketudilaka ve Biblia ntima?

 BANTU mingi bubu yayi kezabaka ve nani balenda tudila ntima. Bakendiminaka ve ata bantu yina bakezitisaka, na kifuani—​bantu ya politiki, bantu ya sianse, mpe bantu ya mumbongo—​ata kana bakena kumeka kusala mambu ya mbote samu na bau. Katula yau, bakendiminaka ve bamfumu ya mabundu yina ketubaka ti bakele Baklisto. Yau yina yakele diambu ya kukamua ve kumona mutindu bakendiminaka ve mukanda yina bamfumu yango ya mabundu ketubaka ti bakesadilaka—​Biblia.

2. Na nguizani na Nkunga 119:160, beto fueti ndimisama na yinki diambu?

² Lokola beto kele bisadi ya Yehova, beto kendimisamaka ti Yehova kele ‘Nzambi ya kedika’ mpe yandi kezolaka ntangu nionso mambu yina kele mbote samu na beto. (Nk. 31:5; Yez. 48:17) Beto mezaba ti beto lenda tudila mambu yina beto ketangaka na Biblia ntima ti—​‘mpova ya [Nzambi] ya mvimba kele kedika.’ b (Tanga Nkunga 119:160.) Beto mendima bampova ya muntu mosi ya mayele yina kesasilaka Biblia ti: “Yakele na diambu mosi ve ya luvunu to ya yimbi na mambu nionso yina Nzambi tubaka. Bisadi ya Nzambi ketulaka ntima na mambu yina yandi ketubaka, samu baketudilaka Nzambi yina tubaka yau ntima.”

3. Yinki beto ketadila na disolo yayi?

³ Yinki mutindu beto lenda sadisa bantu yankaka samu batudila Mpova ya Nzambi ntima, mutindu beto ketudilaka yau ntima? Bika beto kanisa na zulu ya bamfunu tatu (3) yina beto lenda tudila Biblia ntima. Beto ketadila kedika na yau, kukokisama ya bambikudulu ya Biblia, mpe kilendo ya Biblia ya kusoba baluzingu ya bantu.

4. Samu na yinki bantu yankaka ketulaka ntembe ti Biblia kele sikisiki?

⁴ Yehova sadilaka kana babakala 40 ya kukuikama samu na kusonika mikanda ya Biblia. Kasi, ata maniskri mosi ve ya ebandeli kele na bilumbu na beto. c Nionso yina beto kele na yau bubu yayi kele kaka bakopi yina basalaka. Yau kesalaka ti bantu kukiyuvusa kana mambu yina beto ketangaka na Biblia bubu yayi fuananaka mpenza na yina sonamaka na ebandeli. Nge mekukiyuvusaka kana yinki mutindu beto lenda ndima ti yafuananaka?

5. Yinki mutindu bakopi ya Masonukua ya Ebreo salamaka? (Tala foto ya kuvertire.)

⁵ Samu na kutanina nsangu ya Biblia, Yehova tindaka bisadi na yandi basala bakopi na yau. Yandi lombaka na bantinu ya Yisaele basala bakopi samu na bau mosi na bansiku yina sonamaka, mpe yandi ponaka Balevi samu balonga bansiku yango na bantu. (Kul. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7) Ntangu bantu ya Babiloni nungaka kunata Bayuda, grupe mosi ya bantu yina mezaba kusala bakopi bandaka kusala bakopi mingi ya Masonukua ya Ebreo. (Esd. 7:6, nyp.) Babakala yango vuandaka tula mpenza dikebi. Nsukansuka, bantu yango yina vuandaka sala bakopi bandaka kutanga kaka ve bampova (mots), kasi mpe baletre (lettres) samu na kukindimisa ti yamesonama mbotembote. Atako plina, lokola bavuandaka bantu ya kuzanga kukoka, mua banzimbala ya fiotifioti lendaka monana na bisono ya bakopi yango ya Biblia. Nzokande, bakopi mingi ya bisono yango kaka salamaka, yau salaka ti banzimbala yango ya fiotifioti monana na manima. Na yinki mutindu ?

6. Yinki mutindu banzimbala ya fiotifioti ya bakopi ya Biblia monanaka?

⁶ Bantu ya mayele ya bilumbu na beto kevuandaka na mutindu mosi ya mbote ya kumona banzimbala ya fiotifioti ya bantu yina salaka bakopi ya Biblia. Beto baka kifuani mosi: Kanisa ntete bamelomba babakala 100, mosimosi kati na bau sala kopi kaka mosi na maboko. Mosi kati ya babakala yango mesala nzimbala ya fioti na kopi na yandi. Mosi ya mutindu beto lenda mona nzimbala na yandi kele na kufuanikisaka kopi na yandi na yina ya bantu nionso yankaka. Mutindu mosi, na kufuanikisaka bamaniskri mingi ya Biblia, bantu ya mayele vuandaka na dikoki ya kumona banzimbala ya fiotifioti to bampova yina muntu mosi yina salaka kopi katulaka.

7. Na yinki mutindu bantu yina salaka bakopi ya Biblia salaka yau na sikisiki?

⁷ Bantu yina salaka bakopi ya bamaniskri ya Biblia monaka mpasi samu na kusala yau na sikisiki. Beto tadila kifuani mosi yina kena kundimisa diambu yango. Maniskri ya ntama mingi ya Masonukua ya Ebreo yina kele ya mvimba salamaka na 1008 to 1009 N.B. Bakebokidilaka yau Codex de Leningrad. Kasi na bilumbu na beto, bamaniskri mingi ya Biblia mpe bitini ya bamaniskri (fragments) yina mekatuka monana yamezingila bamvula 1 000 kuluta Codex de Leningrad. Muntu yankaka lenda kanisa ti na manima ya kusala bakopi ya bamaniskri yango yina zingilaka bamvula 1 000, ti mambu yina sonamaka na Codex de Leningrad kevuanda ya kusuasana ngolo na yina mesonama na bamaniskri yango yina mezingila. Kasi, yakele mutindu yina ve. Ntangu bantu ya mayele fuanikisaka bamaniskri ya ntama yina mezingila bamvula 1 000 na Codex de Leningrad, bamonaka ti lusuasanu kele kaka ya fioti na ntubulu, kasi nsangu ya Biblia sobaka ve.

8. Yinki lusuasanu yina kele kati na bakopi ya Masonukua ya Greki ya Buklisto mpe bakopi ya mikanda yankaka ya ntama?

⁸ Baklisto ya siekle ya ntete diaka salaka bakopi ya Masonukua ya Ebreo. Basalaka na dikebi mpenza bakopi ya mikanda 27 ya Masonukua ya Greki, yina bavuandaka sadila na balukutakanu  na bau mpe ntangu bavuandaka samuna. Muntu mosi ya mayele yina fuanikisaka Masonukua ya Greki ya Buklisto na mikanda yankaka ya kilokola yango kaka, yandi tubaka samu na bamaniskri ya Biblia ti: “Samu na kutuba kedika, bubu yayi bamaniskri ya Masonukua ya Greki kele mingi kuluta ya mikanda yankaka, . . . mpe yakemonanaka ti yakele sikisiki.” Mukanda Anatomy of the New Testament metuba: “Beto lenda ndimisama ti mambu yina beto ketangaka na mbangudulu ya kukuikama ya bubu yayi ya Masonukua ya Greki kepesaka nsangu kaka mosi na yina bansoniki ya ntama ya Biblia sonikaka.”

9. Na kutadila Yezaya 40:8, yinki kele kedika samu na nsangu ya Biblia?

⁹ Bantu mingi yina salaka bakopi salaka ngolo banda bamvula mingi samu na kusala bakopi ya Biblia na dikebi mpenza, yau yina bubu yayi beto kele na Biblia mosi yina kele ya sikisiki samu na kutanga mpe kulonguka. d Kondua ntembe, Yehova nde salaka ti nsangu na yandi samu na bantu lundama mbotembote. (Tanga Yezaya 40:8.) Kasi, bantu yankaka lenda tuba ti lokola nsangu ya Biblia lundamaka mbote, yazola monisa ve ti yakele ya kupemama na Nzambi. Na yau beto tadila mambu yankaka yina mendimisa ti Biblia kele mukanda yina mepemama na Nzambi.

10. Pesa kifuani ya mbikudulu mosi yina kokisamaka kena kumonisa kedika ya 2 Piere 1:21. (Tala bafoto.)

¹⁰ Biblia kele na bambikudulu mingi yina mekokisamaka, yankaka kati na yau sonamaka bankama ya bamvula mingi tekila yakokisama. Istuare kena kundimisa ti bambikudulu yango kokisamaka. Yakena kukamuisa beto ve samu beto mezaba ti Mfumu ya bambikudulu ya Biblia kele Yehova. (Tanga 2 Piere 1:21.) Kanisa na bambikudulu yina tadilaka kubua ya mbanza ya Babiloni ya ntama. Na siekle ya 8 T.N.B, mbikudi Yezaya yina pemamaka na Nzambi samunaka ti bakebuisa Babiloni mbanza ya kilendo. Yandi pesaka ata mpe nkumbu ya muntu yina fueti buisa yau, Sirisi, mpe yandi samunaka na sikisiki mutindu mbanza yango kekubua. (Yez. 44:27–45:2) Yezaya samunaka diaka ti nsukansuka Babiloni kebebisama mpe bakesundola  yau mvimbamvimba. (Yez. 13:19, 20) Yasalamaka kaka mutindu yina. Babiloni kubuaka na maboko ya Bamede mpe ya Bapersi na 539 T.N.B., mpe bubu yayi kisika mbanza yango ya nene vuandaka mesundolamaka samu na mvimbamvimba.​—Tala video Biblia samunaka kubua ya Babiloni na mukanda Zinga mvula na mvula na kiese!, na dilongi 03 na puen 5 yina lenda tangama na baapareyi.

11. Monisa mutindu Daniele 2:41-43 kena kukokisama bubu yayi.

¹¹ Bambikudulu ya Biblia kokisamaka kaka ve na ntama; beto kena kumona kukokisama ya bambikudulu na bilumbu na beto. Beto tadila na kifuani, kukokisama ya kukamua ya mbikudulu ya Daniele yina metadila kilendo ya yinza ya mvimba ya Anglo-américaine. (Tanga Daniele 2:41-43.) Mbikudulu yango monisaka na sikisiki ti kilendo yango ya yinza ya mvimba ya Anglo-américaine kevuanda “ndambu ngolo” lokola kisengo mpe “ndambu petepete” lokola ntoto ya ntuma. Mpe bubu yayi beto lenda mona ti yakele kedika. Grande-Bretagne mpe Amérique monisaka ti bavuandaka ngolo lokola kisengo, mutindu bakokisaka kiyekua ya mfunu na kunungaka Bamvita zole ya yinza ya mvimba mpe batatamanaka kuvuanda na basoda ya ngolo. Nzokande, kilendo na bau vuandaka diaka petepete na nzila ya bana buala na bau, yina kevuandaka na kifu ya kutomboka samu na kulomba bayinsua na bau na nzila ya ba syndicats, na bakampanye samu na kukotila yinsua ya bana buala, mpe na bankubukulu yina kele ya Leta ve. Muntu mosi ya mayele na mambu ya politiki ya yinza tubaka ntama mingi ve ti: “Na babuala nionso yina ketubaka ti yakele babuala ya demokrasi bubu yayi, mosi ve kati na yau kele ya kukabuka na mambu ya politiki kuluta États-Unis.” Mpe Grande-Bretagne, kitini yankaka ya kilendo yango ya yinza ya mvimba yau diaka yakabukaka bamvula nionso yayi meluta samu bavuandaka na mabanza mosi ve na diambu metadila nguizani yina bafueti vuanda na yau na babuala ya Union européenne. Kukabuana nionso yina salaka ti yavuanda mpasi samu na kilendo ya yinza ya mvimba ya Anglo-américaine na kubaka banzengolo.

12. Kukokisama ya bambikudulu ya Biblia kena kundimisa beto yinki diambu?

¹² Bambikudulu mingi ya Biblia yina mekokisamaka deja kena kusala ti beto tula diaka ntima ya ngolo ti bansilulu ya Nzambi samu na bilumbu kena kuiza kekokisama. Beto kekukimonaka lokola nsoniki ya nkunga yina sambilaka Yehova ti: ‘Munu kele na nsatu ya ngolo ya luvuluzu na nge, samu mpova na nge kele kivuvu na munu.’ (Nk. 119:81) Na Biblia, Yehova melaka beto luzingu ya mbote ‘na bilumbu kena kuiza mpe kivuvu.’ (Yer. 29:11) Kivuvu na beto samu na bilumbu kena kuiza tadila ve bangolo yina bantu kena kusala, kasi yametadila nde bansilulu yina Yehova mepesa. Beto lenda tatamana kutudila Mpova ya Nzambi ntima ya ngolo na kuvuandaka banlonguki ya mbote ya bambikudulu ya Biblia.

13. Na kutadila Nkunga 119:66, 138, yinki kele mfunu yankaka yina beto lenda tudila Biblia ntima?

¹³ Mfunu yankaka yina beto lenda tudila Biblia ntima kele, samu yakesadisaka bantu yina kelandaka malongi na yau. (Tanga Nkunga 119:66, 138.) Na kifuani, bankuelani mingi yina vuandaka pene ya kuvambana kena kuzinga bubu yayi kintuadi na kiese, samu basadilaka malongi ya Biblia. Bana na bau kele na kiese ya kuvuanda na dibuta ya Baklisto kintuadi na bibuti na bau, yina kena kutanina bau mpe kezolaka bau.​—Efe. 5:22-29.

14. Tuba kifuani mosi yina kena kumonisa mutindu kusadila kedika ya Biblia kena kusoba bantu samu bakuma bantu ya mbote.

¹⁴ Na kusadilaka malongi ya Biblia, ata bantu yina vuandaka sala mambu ya yimbi mpenza  kumaka bantu ya mbote. Beto tadila mutindu malongi ya Biblia sadisaka muntu mosi ya buloko na nkumbu ya Jack. e Yandi vuandaka na grupe ya bantu ya buloko yina lutaka yimbi, yina bazengilaka kitumbu ya lufua. Kasi kilumbu mosi Jack kuizaka vuanda kisika bampangi vuandaka longuka Biblia na muntu. Kimpombo yina bampangi yina vuandaka tuadisa ndongokolo yango monisinaka yandi, simbaka mpenza ntima na yandi, mpe yandi diaka yandi bandaka kulonguka. Na kusadilaka kedika ya Biblia na luzingu na yandi, bikadulu na yandi ata mpe kimuntu na yandi bandaka kusoba. Na manima, Jack ndimamaka samu na kukuma nsamuni yina baka ntete mbotama ve mpe yandi bakaka mbotama. Yandi vuandaka samunina na vema nionso bantu yankaka yina vuandaka na buloko mambu metadila Kimfumu ya Nzambi mpe yandi sadisaka bantu yiya (4) na kati na bau samu balonguka kedika. Ntangu kilumbu ya kufua yandi fuanaka, Jack kumaka deja muntu ya mbote. Mosi ya baavoka na yandi tubaka: “Jack kele diaka ve muntu yina munu zabaka yameluta bamvula 20. Malongi ya Bambangi ya Yehova sobaka luzingu na yandi.” Atako bakufuaka Jack, kasi kifuani na yandi kena kumonisa ti beto lenda tudila Mpova ya Nzambi ntima mpe yakele na kilendo samu na kusoba bantu, samu bakuma bantu ya mbote.​—Yez. 11:6-9.

15. Na yinki mutindu kusadila kedika ya Biblia kesuasikisaka bisadi ya Nzambi bubu yayi na bantu yankaka? (Tala foto.)

¹⁵ Lokola bisadi ya Yehova kesadilaka kedika ya Biblia, yau kesalaka ti bavuanda na bumosi. (Yoa. 13:35; 1 Bk. 1:10) Kiyenge mpe bumosi yina kevuandaka kati na beto kemonanaka puelele samu bantu mingi na yinza kele ya kukabuana na mambu metadila politiki, buala na bau, mpe mutindu ya luzingu yina muntu kele na yau. Kumona bumosi kati na Bambangi ya Yehova simbaka mpenza ntima ya ntuenia mosi na nkumbu ya Jean. Yandi yundukaka na buala mosi ya Afrique. Ntangu mvita ya bana buala bandaka, yandi kotaka na kisalu ya kisoda kasi na manima yandi tinaka na buala yina vuandaka pembeni.  Ntangu yandi kumaka kuna yandi kutanaka na Bambangi ya Yehova. Jean metuba: “Munu longukaka ti bansambidi ya dibundu ya kedika kekotaka ve na mambu ya politiki mpe bakele ve ya kukabuana. Kutu, bakezolanaka.” Yandi mebuela diaka: “Munu vuandaka sadila luzingu na munu samu na kunuanina buala. Kasi ntangu munu longukaka kedika ya Biblia, munu bandaka kusadila luzingu na munu samu na Yehova.” Jean sobaka mpenza. Na kisika ya kunuanisa bantu ya buala yankaka, bubu yayi yandi kena kusamuna kedika ya Biblia yina ketulaka bumosi na konso muntu yina yandi kekutanaka na yandi. Kumona mutindu malongi ya Biblia kena kusadisa bantu ya babuala ya mutindu na mutindu, yakena kundimisa beto ti beto lenda tudila Mpova ya Nzambi ntima.

16. Samu na yinki yakele mfunu samu na beto kutudila Mpova ya Nzambi ntima ya ngolo?

¹⁶ Lokola mambu ya yinza yayi ketatamana kaka kubeba, yakevuanda mpasi mpenza samu na kutudila Mpova ya Nzambi ntima. Bantu lenda kuna bantembe na makanisi na beto​—na diambu metadila kedika ya Biblia to mutindu Yehova meponaka nanga ya kukuikama mpe ya mayele samu na kutuadisa bisadi na yandi bubu yayi. Kasi kana beto kena kukindimisa ti Mpova ya Yehova kevuandaka ntangu nionso kedika, beto kevuanda na dikoki ya kutelemina mambu nionso yina kenuanisa kiminu na beto. Beto kevuanda na lukanu ya ‘kuzitisa bansiku ya [Yehova] ntangu nionso, tii na nsuka.’ (Nk. 119:112) Beto kemona “nsoni ve” kutubila bantu yankaka kedika mpe kukindisa bau bavuanda na luzingu yina kele na nguizani na kedika yango. (Nk. 119:46) Mpe beto kevuanda na dikoki ya kukanga ntima na mambu ya mpasi ya ngolo ata mpe mikakatano ‘na ntima ya yinda mpe kiese.’​—Kol. 1:11; Nk. 119:143, 157.

17. Yinki diambu kikapu ya mvula yayi kebambula beto?

¹⁷ Beto kele na butondi mingi mutindu Yehova monisaka beto kedika! Kedika yango kesadisaka beto beto kukimona mbote, mpe yakelongaka beto mutindu beto fueti zinga na yinza yayi kele ya kukabuana mpe na mambu ya yimbi. Yakepesaka beto kivuvu ya kuvuanda na luzingu ya mbote na bilumbu kena kuiza na yinsi ya luyalu ya Kimfumu ya Nzambi. Bika kikapu na beto ya mvula 2023 sadisa beto beto bikana ngui na kundima ti Mpova ya Nzambi​—na mvimba na yau​—kele kedika!​—Nk. 119:160.