1-2. Yalombaka Bayuda yina vuandaka zinga na Babiloni baka yinki nzengolo ya mfunu? (Esdrasi 1:2-4)

 NTINU pesaka luzayisu! Bayuda yina vuandaka na kinanga na Babiloni samu na bamvula 70 kumaka na kimpuanza ya kuvutuka na Yisaele buala na bau. (Tanga Esdrasi 1:2-4.) Yehova kaka lendaka kokisa yau. Samu na yinki beto lenda tuba mutindu yina? Babiloni zabanaka lokola buala yina vuandaka bikidila ve bananga na yau. (Yez. 14:4, 17) Kasi buala ya Babiloni kubuaka mpe ntinu ya yimpa yina nungaka yau tubilaka Bayuda ti balenda vutuka na buala na bau. Yau salaka ti konso Muyuda, mingimingi bamfumu ya mabuta baka nzengolo: ya kubika Babiloni to kubikana kuna. Yavuandaka nzengolo mosi ya mpasi. Samu na yinki?

² Mingi kati na bau pusanaka na bamvula, na yau yavuandaka mpasi samu na bau kusala vuayaje yango ya yinda. Mpe mingi ya Bayuda butukilaka na Babiloni, basalaka zinga ve na kisika yankaka. Samu na bau, Yisaele vuandaka nde buala ya bankaka na bau. Yamonanaka ti Bayuda yankaka kumaka na mbongo mingi na Babiloni, na yau mbala yankaka yavuandaka mpasi samu na bau kubika bayinzo na bau ya kitoko to mumbongo na bau samu na kukuenda vuanda na kisika yina vuandaka lokola ya kinzenza samu na bau.

3. Yinki lusakumunu vuandaka vingila ndambu ya Bayuda ya kukuikama yina vuandaka vutuka na Yisaele?

³ Bayuda ya kukuikama zabaka ti mambote yina bakebaka kana bamevutuka na Yisaele lutaka mambu nionso yina balendaka kukiyimina. Mambote yina lutaka nene vuandaka nde nsambudulu na bau. Atako batempelo ya bapayen vuandaka kuluta 50 na Babiloni, kasi yavuandaka ata na tempelo mosi ve ya Yehova na mbanza  yango. Yavuandaka ve na meza ya nkayilu yina Bayisaele lendaka pesila bankayilu yina vuandaka lombama na Minsiku ya Mose, mpe nkubukulu ya kinganga nzambi vuandaka ve samu na kupesa bankayilu yango. Diaka, bantu yina vuandaka sambila banzambi ya luvunu vuandaka mingi na mbanza yango kuluta bantu yina vuandaka zitisa Nzambi mpe bansikudukusu na yandi. Na yau, mafunda ya Bayuda yina vuandaka banga Nzambi vuandaka vingila na nsatu ya ngolo kuvutuka na buala na bau kisika balendaka vutula nsambudulu ya kuvedila.

4. Yinki lusadusu Yehova lakaka kupesa Bayuda yina kevutuka na Yisaele?

⁴ Vuayaje yango ya mpasi kukatuka na Babiloni samu na kukuenda na Yisaele lendaka baka bangonda yiya, kasi Yehova lakaka ti yandi kekatula konso nkakalakani yina lendaka pekisa bau bavutuka na buala na bau. Yezaya sonikaka: ‘Beno bongisa nzila ya Yehova! Beno sala nzila mosi ya nene ya kusungama na dezere samu na Nzambi na beto. . . . Ntoto ya matutumatutu fueti kuma patatalu, mpe ntoto ya mabulumabulu fueti kuma lubuaku ya patatalu.’ (Yez. 40:3, 4) Kanisa ntete diambu yayi: nzila mosi ya nene ya kusungama na dezere, lubuaku mosi ya patatalu. Yavuandaka lusakumunu samu na bantu yina vuandaka sala vuayaje na nzila yango! Yavuandaka mpenza pete samu na bau kutambula na nzila mosi ya nene ya kusungama na kisika ya kutambula na nzila mosi ya mpasi ya kumonte na bamongo to kukita na mabuaku. Mpe baketambula nzunzu.

5. Yinki nkumbu pesamaka na nzila ya nene ya kifuani yina katukaka na Babiloni samu na kukuenda na Yisaele?

⁵ Bubu yayi, bakepesaka banzila mingi ya nene bankumbu to banimero. Nzila ya nene ya kifuani yina Yezaya tubilaka kele mpe na nkumbu. Beto ketangaka: ‘Nzila mosi ya nene kevuanda kuna, ee, nzila mosi yina bakebokidila Nzila ya Nlongo. Muntu ya mvindu ketambula ve kuna.’ (Yez. 35:8) Yinki nsilulu yango zolaka monisa samu na Bayisaele ya ntama? Mpe yinki yazola monisa samu na beto bubu yayi?

6. Samu na yinki bavuandaka bokidila yau nzila ya nlongo?

⁶ ‘Nzila ya Nlongo’​—nkumbu mosi ya kitoko samu na nzila mosi ya nene! Samu na yinki bavuandaka bokidila yau nzila ya nlongo? Samu “muntu ya mvindu,” yazola monisa konso Muyuda yina vuandaka sala pite, kusambila biteke to kusala masumu yankaka ya nene, vuandaka na kisika ve na Yisaele. Yalombaka na Bayuda yina vutukaka na Yisaele vuanda ‘bantu ya nlongo’ samu na Nzambi na bau. (Kul. 7:6) Kasi yazola monisa ve ti bantu yina bikaka Babiloni vuandaka ve na nsatu ya kusala bansobolo samu na kusepedisa Nzambi.

7. Yalombaka Bayuda yankaka sala yinki bansobolo? Pesa kifuani.

⁷ Mutindu beto monaka yau na ebandeli, mingi ya Bayuda kumaka na makanisi mpe na bifu ya bantu ya Babiloni. Bamvula 69 na manima ya kuvutuka ya Bayuda ya ntete na Yisaele, Ezra kuwaka ti Bayuda yankaka kuelaka banketo ya bapayen. (Kub. 34:15, 16; Esd. 9:1, 2) Ntangu fioti na manima, Guvernere Nehemia kamuaka na kuzaba ti bana yina butukaka na Yisaele longukaka kaka ve ndinga ya Bayuda. (Lon. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24) Yinki mutindu bana yango lendaka longuka kuzola mpe kusambila Yehova kana bakena kubakusa ve ndinga ya Ebreo​—ndinga ya ngudi yina basonikinaka Mpova ya Nzambi? (Esd. 10:3, 44) Na yau, yalombaka Bayuda yango sala bansobolo ya nene, kasi yavuandaka pete mpenza samu na bau kusala bansobolo yango na Yisaele, kisika yina nsambudulu ya kuvedila vuandaka vutuka malembemalembe.​—Neh. 8:8, 9.

8. Samu na yinki mambu yina salamaka yameluta bamvula mingi fueti kindisa beto bubu yayi? (Tala foto ya kuvertire.)

⁸ Bantu yankaka lenda tuba, ‘mambu yango nionso kele mbote, kasi mambu yina kuminaka  Bayuda yameluta bamvula mingi kele mpenza na mfunu samu na beto bubu yayi?’ Ee, samu beto lenda fuanikisa mambu yina beto kesalaka na kutambula na ‘Nzila ya Nlongo.’ Yavuanda beto kele bantu yina metulua mafuta na kimpeve to ‘mameme yankaka,’ beto fueti bikana na ‘Nzila ya Nlongo’ samu yakena kunata beto na paradiso ya kimpeve tii na balusakumunu ya Kimfumu ya Nzambi na bilumbu kena kuiza. b (Yoa. 10:16) Kubanda 1919 N.B., bamilion ya babakala, banketo mpe bana bikaka Babiloni ya nene, yina kele kimvuka ya mabundu ya luvunu ya yinza ya mvimba, mpe babandaka kutambula na nzila yango ya kifuani. Kondua ntembe nge kele na kati na bau. Atako bantu bandaka kutambula na nzila yango yameluta bamvula 100, kasi bantu yankaka bandaka kubongisa nzila yango ya nene basiekle mingi na ntuala.

9. Na nguizani na Yezaya 57:14, yinki mutindu kisalu ya kubongisa ‘Nzila ya Nlongo’ salaminaka?

⁹ Samu na Bayuda yina bikaka Babiloni, Yehova kengaka samu bankakalakani bika vuanda na nzila na bau. (Tanga Yezaya 57:14.) Yinki beto ketuba samu na ‘Nzila ya Nlongo’ ya bilumbu na beto? Kubanda basiekle mingi na ntuala tii na mvula 1919, Yehova sadilaka bantu yina vuandaka banga Nzambi samu bapesa maboko na kuzibula nzila yina kesadisa samu na kubima na Babiloni ya nene. (Fuanikisa na Yezaya 40:3.) Basalaka kisalu mosi ya mfunu ya kubongisa​—kisalu ya kubongisa nzila ya kimpeve​—samu na kusadisa bantu yina vuandaka na ntima ya mbote na kubika mabundu ya luvunu mpe kukuiza sambila Yehova kintuadi na bisadi na yandi. “Kisalu yango ya kubongisa nzila” vuandaka lomba yinki? Beto tadila ndambu ya kubongisama ya nzila yina salamaka.

10-11. Yinki mutindu kisalu ya kubimisa Biblia na mashini mpe kubangula yau sadisaka samu nzayilu ya Biblia muangana? (Tala diaka foto.)

¹⁰ Kubimisa mikanda na bamashini. Tii kukuma na katikati ya mvula 1450, bavuandaka sala bakopi ya Biblia na maboko. Kisalu yango vuandaka baka ntangu mingi, mpe bakopi ya Biblia vuandaka monana mingi ve mpe yavuandaka ntalu mpenza. Kasi ntangu mashini ya kubimisa mikanda salamaka, yakumaka pete samu na kubimisa bakopi ya Biblia mingi mpe kukabula yau.

¹¹ Kubangula. Yalutaka basiekle mingi, Biblia vuandaka mingimingi kaka na ndinga ya Latin, ndinga yina kaka bantu yina tangaka mingi lendaka bakusa. Kasi, ntangu bamashini ya kubimisa mikanda kumaka mingi, bantu yina vuandaka banga Nzambi salaka diaka ngolo samu na kubangula Biblia na bandinga yina bantu mingi vuandaka tuba. Bubu yayi bantu yina ketangaka Biblia lenda fuanikisa mambu yina bamfumu ya mabundu na bau kelongaka bau na yina Biblia kena kulonga mpenza.

12-13. Pesa kifuani mosi yina kena kumonisa mutindu banlonguki ya Bibia yina vuandaka na ntima ya mbote na siekle ya 19 bandaka kubimisa malongi ya luvunu ya mabundu puelele.

¹² Bisadulu samu na kulonguka Biblia. Bantu yina vuandaka longuka Biblia na dikebi, longukaka mambu mingi na kati ya Mpova ya Nzambi. Mpe bamfumu ya mabundu vuandaka na nganzi ntangu banlonguki ya Biblia bandaka kutubila bantu yankaka mambu yina bavuandaka longuka. Na kifuani, na siekle ya 19, bantu mingi ya ntima mbote bandaka kukabula batrakte yina vuandaka bimisa malongi ya luvunu ya mabundu puelele.

¹³ Kana na mvula 1835, muntu mosi yina vuandaka banga Nzambi na nkumbu ya Henry Grew bimisaka trakte mosi yina vuandaka tubila mutindu muntu kekumaka kana yandi mekufua. Na kati ya trakte yango, yandi monisaka na kutadila Masonukua ti Nzambi nde kepesaka muntu dikabu ya nzutu yina lenda kufua ve, kasi muntu kebutukaka ve na dikabu yango, mutindu mabundu  mingi kelongaka yau. Na 1837, nlongisi ya dibundu mosi na nkumbu ya George Storrs monaka kopi mosi ya trakte yango ntangu yandi vuandaka na kati ya train. Yandi tangaka yau mpe yandi ndimisamaka ti yandi monaka kedika mosi ya mfunu. Yandi bakaka nzengolo ya kutubila bantu yankaka mambu yina yandi tangaka. Na 1842, yandi bongisaka balukutakanu yina vuandaka na yintu ya diambu mosi ya mfunu “Kusosasosa​—bantu ya yimbi kele na nzutu yina kekufuaka ve?” Mambu yina George Storrs sonikaka simbaka ntuenia mosi ya bakala na nkumbu ya Charles Taze Russell.

14. Na yinki mitindu mpangi Russell mpe bankundi na yandi bakaka mambote na kisalu ya kubongisa nzila ya kimpeve yina salamaka na ntama? (Tala diaka foto.)

¹⁴ Na yinki mitindu mpangi Russell mpe bankundi na yandi bakaka mambote na kisalu ya kubongisa nzila ya kimpeve yina salamaka na ntama? Na ndongokolo na bau, bavuandaka tala ba lexiques, ba concordances, mpe bambangudulu ya Biblia ya mutindu na mutindu tekila babanda kisalu na bau. Babakaka diaka mambote na nzila ya kusosasosa ya mambu ya Biblia ya bantu lokola Henry Grew, George Storrs, mpe bantu yankaka. Mpangi Russell mpe bankundi na yandi diaka pesaka maboko na kisalu ya kubongisa nzila ya kimpeve na kubimisaka mikanda mpe batrakte mingi yina vuandaka tubila mambu ya Biblia.

15. Yinki mambu ya mfunu salamaka na 1919?

¹⁵ Na 1919, Babiloni ya nene zimbisaka kilendo na yau na zulu ya bisadi ya Nzambi. Na mvula yango, ‘nanga ya kukuikama mpe ya mayele’ bandaka kusala, na yau bantu ya ntima ya mbote lendaka banda kutambula na ‘Nzila ya Nlongo.’ (Mat. 24:45-47) Kisalu yina bantu yankaka ya ntama salaka samu na kubongisa nzila yango sadisaka bantu yina bandaka kutambula na nzila yango ya nene samu na kulonguka mambu metadila Yehova mpe lukanu na yandi. (Bin. 4:18) Balendaka sala diaka ti luzingu na bau vuanda na nguizani na mambu yina Yehova kelombaka. Yehova lombaka ve bisadi na yandi basala bansobolo ya mfunu nionso na mbala mosi. Kasi, yandi sukulaka bisadi na yandi malembemalembe. (Tala ankadre “ Yehova sukulaka bisadi na yandi malembemalembe.”) Beto kevuanda mpenza na kiese  ntangu beto kevuanda na dikoki ya kusepedisa Nzambi na beto na mambu nionso yina beto kesalaka!​—Kol. 1:10.

16. Kubanda 1919, yinki mutindu babongisaka ‘Nzila ya Nlongo’? (Yezaya 48:17; 60:17)

¹⁶ Konso nzila kelombaka babongisa yau mbala na mbala. Kubanda 1919, kisalu ya kubongisa ‘Nzila ya Nlongo’ tatamanaka, samu yapesa nzila na bantu mingi bavuanda na dikoki ya kubika Babiloni ya nene. Nanga ya kukuikama mpe ya mayele ya yimpa yina ponamaka bandaka kusala, mpe na 1921, babimisaka kisadulu mosi ya ndongokolo ya Biblia samu na kusadisa bantu ya yimpa balonguka kedika ya Biblia. Bamilion 6 ya mukanda yango, La Harpe de Dieu, bimisamaka na bandinga 36, mpe bantu mingi longukaka kedika na nzila na yau. Ntama mingi ve, beto bakaka mukanda mosi ya yimpa ya kitoko, Zinga mvula na mvula na kiese!, samu na kulonguka Biblia na bantu. Na bilumbu yayi ya nsuka, Yehova sadilaka nkubukulu na yandi samu na kutatamana kupesa malongi yina kena katuka na Mpova ya Nzambi samu na kusadisa bantu nionso batatamana kutambula na ‘Nzila ya Nlongo.’​—Tanga Yezaya 48:17; 60:17.

17-18. Yinki kisika ‘Nzila ya Nlongo’ kena kunata?

¹⁷ Beto lenda tuba ti konso ntangu yina muntu mendima kulonguka Biblia, yandi kele na diluaku ya kutambula na ‘Nzila ya Nlongo.’ Bantu yankaka ketambulaka kaka distanse ya fioti mpe na manima bakebikaka nzila ya nene. Bantu yankaka kevuandaka na nzengolo ya kutatamana kutambula na nzila yango tii bakekuma kisika yina bakena kukuenda. Yinki kele kisika yango?

¹⁸ Samu na bantu yina kele na kivuvu ya kukuenda na dizulu, ‘Nzila ya Nlongo’ kena kunata bau na ‘paradiso ya Nzambi’ na dizulu. (Kus. 2:7) Samu na bantu yina kele na kivuvu ya kuzinga na ntoto, nzila ya nene kena kunata bau na luzingu ya kukoka na nsuka ya bamvula 1 000. Kana nge kena kutambula na nzila yango bubu yayi, kukanisaka ve bima yina nge mebikaka na manima. Mpe kubika ve nzila yango tii nge kekuma na yinza ya yimpa! Beto mezodila beno na kiese nionso “vuayaje ya mbote.”