Munu butukaka kilumbu ya 22 décembre 1929, na Noville, buala mosi ya fioti yina vuandaka na baferme 9 pembeni ya Bastogne, na Ardennes belges. Munu lutisaka bumuana mosi ya kiese kintuadi na bibuti na munu. Munu mpe leki na munu ya bakala Raymond, beto vuandaka bimisa miliki na bangombe na maboko konso kilumbu mpe beto vuandaka nata yau na yinzo. Na buala na beto, beto nionso vuandaka sala kintuadi samu na kusalasana.

Bibuti na munu, Emile mpe Alice, vuandaka bankuikizi ya ngolo ya dibundu ya Katoliki. Bavuandaka kuenda na Misa konso dimanche. Kasi na 1939, bampasudi nzila yina katukaka na Angleterre kuizaka na buala na beto, mpe bapesaka tata na munu zulunalo Consolation (bubu yayi bakebokidilaka yau Lamuka!). Tata na munu bakusaka na nsualu ti yakele kedika mpe yandi bandaka kutanga Biblia. Ntangu yandi lembaka kukuenda na Misa, bafinangani na beto yina vuandaka bankundi na beto bandaka kutelemina yandi ngolo. Bavuandaka tula tata na munu mbamba samu yandi bikana nkuikizi ya dibundu ya Katoliki, mpe yavuandaka nata na kuzonza.

Yavuandaka sala munu mpasi mutindu tata na munu vuandaka kutana na mbamba yina ya ngolo. Yau salaka ti munu lomba Nzambi yandi sadisa tata na munu, na nzila ya kisambu yina munu salaka mpenza na ntima na munu yina munu tubilaka na ebandeli ya disolo yayi. Ntangu mbamba yina bafinangani na beto vuandaka tula tata na munu kitaka, munu sepelaka ngolo. Yau ndimisaka munu ti Yehova kele ‘Muntu yina kekuwaka kisambu.’

Bantu ya Nazi ya Allemagne kotaka na Belgique na kilumbu ya 10 mai 1940, yau salaka ti bana ya buala tina. Dibuta na beto tinaka na sud ya France. Na nzila, na bantangu yankaka beto vuandaka kuma na bisika ya kivonza, kisika basoda ya Allemagne mpe ya France vuandaka nuana.

Na manima ntangu beto vutukaka na ferme na beto, beto kutaka bameyiba bima na beto mingi. Kaka yimbua na beto Bobbie, vuandaka vana samu na kuyamba beto. Mambu yango salaka munu kukiyuvusa, ‘Samu na yinki bamvita kele?’

Na ntangu yango mpangi Emile Schrantz, a yina vuandaka nkulutu mpe mpasudi nzila mosi ya kukuikama kuizaka tala beto mpe yandi kindisaka beto. Mpe yandi sasilaka beto puelele na nzila ya Biblia samu na yinki bampasi kele mpe yandi pesaka bamvutu na biuvu na munu yankaka samu na luzingu. Munu kudisaka kinkundi ya mpinda na Yehova mpe munu bandaka kundima ti yandi kele Nzambi ya nzola.

Ata tekila mvita manisa, dibuta na munu vuandaka na dikoki ya kumona mpe kusolola mingi na bampangi. Na août 1943, mpangi José-Nicolas Minet kuizaka tala beto na ferme mpe yandi salaka diskur. Yandi yuvusaka, “Nani zola baka mbotama?” Tata na munu mpe munu, beto monisaka maboko. Beto bakaka mbotama na maza mosi ya fioti pembeni ya ferme na beto.

Na décembre 1944, basoda ya Allemagne bandaka mvita na bau ya nsuka na Mvita ya zole ya yinza ya mvimba na ouest ya Europe, mvita yina mezabana na nkumbu ya Mvita ya Ardennes. Beto vuandaka zinga pembeni ya kisika yina bavuandaka nuana mpe samu na ngonda kana mosi beto suamaka na yinzo ya yinsi ya ntoto ya yinzo na beto. Kilumbu mosi ntangu munu vuandaka bima samu na kudikisa bibulu, babombi ya nene bulaka na ferme, mpe yanataka matolo na yau. Soda mosi ya Amérique yina vuandaka pembeni na munu na kisika yina beto vuandaka lundila bibulu, tubilaka munu na ndinga ya ngolo, “Leka na ntoto!” Munu zawulaka mpe munu lekaka na ntoto penepene na yandi mpe yandi vuatisaka munu yimpu na yandi ya basoda samu na kutanina munu.

Na manima ya mvita, beto bandaka kusolola mbala na mbala na bampangi ya kimvuka na Liège, yina vuandaka na bakilometre kana 90 na nord na beto. Na manima ya mua ntangu beto salaka mua grupe ya ndongokolo na Bastogne. Munu bandaka kusala na  biro ya kufuta mpaku, mpe munu bakaka diluaku ya kulonguka bansiku ya Leta. Na manima, munu bandaka kusala na biro ya Leta na kisalu ya notaire. Na 1951 beto salaka mua lukutakanu ya nene na Bastogne. Bantu kana 100 vuandaka na lukutakanu yango, buela diaka mpasudi nzila mosi ya nketo ya vema, Elly Reuter. Yandi tambulaka na velo bakilometre 50 samu na kukuiza na lukutakanu yango. Yazingilaka ve beto zolanaka mpe beto kumaka bafianse. Elly bakaka mbokodoso samu na kukuenda na Ekole ya Gileade na États-Unis. Yandi sonikinaka Biro ya nene samu na kusasila bau mfunu yina yandi monaka ti yandi fueti manga mbokodoso yango. Mpangi Knorr, yina vuandaka tuadisa kisalu ya Bambangi ya Yehova pesaka yandi mvutu na kimpombo ti mbala yankaka kilumbu mosi yandi kekota na Ekole ya Gileade kintuadi na bakala na yandi. Beto kuelanaka na février 1953.

Kaka na mvula yango, munu mpe Elly beto kuendaka na lukutakanu ya nene Société du Monde Nouveau yina salamaka na Yankee Stadium, na New York. Ntangu beto vuandaka kuna, munu kutanaka na mpangi mosi yina pesaka munu kisalu mosi ya mbote mpe yandi lombaka munu munu kuenda vuanda na États-Unis. Na manima ya kutubila Yehova diambu yango na kisambu, munu mpe Elly beto bakaka nzengolo ya kumanga kisalu yango mpe beto vutukaka na Belgique samu na kupesa maboko na grupe mosi ya fioti yina vuandaka na bansamuni kana 10 na Bastogne. Na mvula landaka beto vuandaka na kiese ntangu Elly butaka Serge, muana na beto ya bakala. Diambu ya kiadi, bangonda 7 na manima, Serge belaka mpe yandi kufuaka. Beto tubilaka Yehova kiadi na beto ya ngolo na kisambu, mpe beto bakaka ngolo na kivuvu ya kedika ya mfutumukunu.

Na octobre 1961, munu bakaka kisalu yina kebakaka ntangu mingi ve, yapesaka munu nzila ya kukuma mpasudi nzila. Kasi kaka kilumbu yango, mpangi mosi yina vuandaka nkengi ya filiale ya Belgique bokilaka munu. Yandi yuvusaka munu kana munu vuandaka na dikoki ya kubanda kisalu ya kisadi ya kizungidila (yina bakebokidilaka bubu nkengi ya kizungidila). Munu yuvusaka yandi: “Beto lenda sala ntete ve lokola bampasudi nzila tekila beto banda kisalu yango?” Bandimaka diambu yina munu lombaka. Na manima ya kusala bangonda 8 lokola bampasudi nzila, beto bandaka kisalu ya kizungidila na septembre 1962.

Bamvula zole na manima ya kusala kisalu ya kizungidila, babokilaka beto samu beto kuenda sala na Betele ya Bruxelles. Beto bandaka kusala kuna na octobre 1964. Kiyekua yango ya yimpa natinaka beto balusakumunu mingi. Ntangu fioti na manima Mpangi Knorr kuizaka tala Betele na beto na 1965, munu kamuaka mutindu baponaka munu lokola nkengi ya filiale. Na manima, babokilaka munu mpe Elly samu beto kota na kalasi ya 41 ya Ekole ya Gileade. Bampova yina Mpangi Knorr tubaka bamvula 13 na ntuala kokisamaka! Na manima ya kubaka diplome, beto vutukaka na Betele ya Belgique.

Mutindu bamvula vuandaka luta, munu bakaka diluaku ya kusadila nzayilu na munu ya bansiku samu na kukotila kimpuanza ya nsambudulu na beto na Europe mpe bisika yankaka. (Bafil. 1:7) Kisalu yango salaka ti munu solola na bamfumu ya Leta ya babuala kuluta  55, kisika kisalu na beto vuandaka na mua bipekiseli to pekisamaka mpenza. Na kisika ya kutubila bamfumu yango mambu yina munu mezaba na yina metadila bansiku, munu vuandaka kukimonisa kaka lokola “muntu ya Nzambi.” Munu vuandaka ntangu nionso kusosa lutuadusu ya Yehova na kisambu, na kuzabaka ti ‘ntima ya ntinu [to ya zuzi] kele lokola bamaza na diboko ya Yehova. Yandi ketuadisaka yau konso ndambu yina Yandi mezola.’​—Bing. 21:1.

Munu kezimbakana ve disolo mosi yina munu vuandaka na yau na muntu mosi ya Parlement européen. Munu lombaka mbala mingi samu munu solola na yandi, mpe nsukansuka yandi ndimaka kusolola na munu. Yandi tubaka, “Munu kepesa nge kaka miniti 5, kubuela ata miniti mosi ve.” Munu kitisaka yintu mpe munu sambilaka. Muntu yango yuvusaka munu na mua nganzi kana yinki munu vuandaka sala. Munu nangunaka yintu, mpe munu tubaka, “Munu vuandaka pesa Nzambi mersi samu nge kele mosi ya baministre na yandi.” Yandi yuvusaka munu “yinki ya zola monisa?” Munu monisaka yandi Baroma 13:4. Yandi vuandaka muntu ya dibundu ya Misioni, na yau verse yango ya Biblia bendaka dikebi na yandi. Yinki diambu salamaka na manima? Yandi sololaka na munu miniti 30, mpe beto sololaka na mutindu mosi ya mbote. Yandi monisaka luzitu na yandi samu na kisalu na beto.

Samu na bamvula mingi bisadi ya Yehova sambaka mbala mingi na Europe na diambu metadila bukatikati na bau na mambu ya yinza, lutanunu ya bana, kufuta mpaku, mpe mambu yankaka. Yavuandaka diluaku samu na munu kumona mutindu Yehova vuandaka nungisa beto. Bambangi ya Yehova menunga bansambusulu kuluta 140 na tribinale ya Europe yina ketadilaka yinsua ya bantu!

Na bamvula 1990, munu salaka kintuadi na mpangi Philip Brumley, ya biro ya nene, mpe mpangi Valter Farneti ya Italie, samu na kutanina kimpuanza ya nsambudulu ya bampangi na beto na Cuba, kisika kisalu na beto pekisamaka. Munu sonikinaka ambasade ya Cuba na Belgique mpe munu kutanaka na mfumu yina vuandaka tadila mambu na beto. Mbala ya ntete yina beto kutanaka, beto sololaka mbote ve samu na mambu yina salaka ti bapekisa kisalu na beto.

Na manima ya kulomba lutuadusu ya Yehova na nzila ya kisambu, beto lombaka yinsua ya kutinda Babiblia 5 000 na Cuba, mpe bapesaka beto yinsua yango. Babiblia kumaka na lutanunu mpe beto kabulaka yau na bampangi. Na yau beto ndimaka ti Yehova vuandaka sakumuna bangolo na beto. Beto lombaka diaka yinsua ya kutinda Babiblia 27 500. Na mbala yayi diaka bamfumu ya Leta ndimaka. Kusadisa bampangi na beto ya Cuba babaka Babiblia na bau mosi pesaka munu kiese mingi.

Munu kuendaka na Cuba mbala mingi samu na kubongisa mambu metadila bansiku samu na yinsua ya  kisalu na beto. Na kusalaka mutindu yina, munu salaka kinkundi na bamfumu mingi ya Leta.

Na 1994, bantu kuluta 1 000 000 kufuaka ntangu bavuandaka sadila ba Tutsi mambu na kikensi na Rwanda. Diambu ya kiadi, ndambu ya bampangi na beto diaka kufuaka. Yazingilaka ve grupe mosi ya bampangi ponamaka samu na kupesa lusadusu na buala yango.

Ntangu grupe na beto kumaka na Kigali, buala ya kimfumu, beto monaka ti biro ya mbangudulu mpe depo na beto ya kulundila mikanda bakaka masasi mingi. Beto kuwaka masolo mingi ya bampangi na beto ya babakala mpe ya banketo yina bakufuaka na bamasheti. Kasi beto kuwaka diaka masolo na mutindu bampangi na beto salasanaka. Na kifuani, beto kutanaka na mpangi mosi ya bakala yina vuandaka Tutsi yina dibuta mosi ya Bambangi ya Yehova yina vuandaka ba Hutu suekaka samu na bilumbu 28 na yinzo ya yinsi ya ntoto mpe bataninaka yandi. Na ntangu ya lukutakanu mosi na Kigali, beto salaka ngolo samu na kukindisa mpe kubomba bampangi kuluta 900.

Beto kotaka na Zaïre (yina kele bubu yayi République Démocratique du Congo) samu na kusosa Bambangi ya Yehova mingi ya Rwanda yina tinaka na kan ya bantu yina metina mvita pembeni ya mbanza ya Goma. Beto vuandaka mona bau ve, na yau beto sambilaka samu na kulomba Yehova yandi tuadisa beto samu beto mona bau. Na manima beto monaka muntu mosi yina vuandaka kuiza, mpe beto yuvusaka yandi kana yandi mezaba Mbangi ya Yehova ata mosi. Yandi tubaka, “Ee, mukele Mbangi ya Yehova, munu kesepela kunata beno kisika komite samu na kupesa lusadusu kele.” Na manima ya lukutakanu mosi ya kukindisa kintuadi na bampangi ya komite samu na kupesa lusadusu, beto kutanaka na bampangi kana 1 600 yina tinaka buala na bau, beto kindisaka bau mpe beto bombaka bau na kimpeve. Beto tangilaka bau diaka letre yina katukaka na Kimvuka ya Ntuadisi. Bampangi sepelaka mpenza kuwa bampova yayi ya kukindisa: “Beto kesambilaka ntangu nionso samu na beno. Beto mezaba ti Yehova kesundola beno ve.” Bampova yango ya Kimvuka ya Ntuadisi vuandaka kedika. Bubu yayi, Bambangi ya Yehova kuluta 30 000 kele na kiese ya kusadila Yehova kintuadi na Rwanda!

Na manima ya kulutisa bamvula 58 ya dikuela, nketo na munu ya nzola Elly kufuaka na 2011. Munu tubilaka Yehova kiadi na munu na kisambu mpe yandi bombaka munu. Kusamunina bafinangani na munu nsangu ya mbote vuandaka bomba munu diaka.

Atako munu mekuma na bamvula 90, munu kepesaka kaka maboko na kisalu ya kusamuna konso sabala. Munu kele diaka na kiese samu munu lenda pesa maboko na Departema ketadilaka bansiku ya Leta na filiale ya Belgique, kutubila bantu yankaka mambu yina mezaba mpe kukindisa bantuenia ya dibuta ya Betele.

Yameluta bamvula kana 84, banda munu salaka kisambu na munu ya ntete na Yehova. Yavuandaka ebandeli ya luzingu mosi ya kitoko samu na kutatamana kupusana penepene ya Yehova. Munu kele na butondi samu na luzingu na munu ya mvimba Yehova vuandaka kuwa bisambu na munu.​—Nk. 66:19. b