1-2. Yinki lusuasanu vuandaka kati na Ahaba mpe Manase, mpe yinki biuvu beto ketadila?

BETO zola tubila bantinu zole yina vuandaka zinga na ntangu ya ntama. Mosi vuandaka yadila mabuta 10 ya kimfumu ya Yisaele; yankaka, vuandaka yadila mabuta zole ya kimfumu ya Yuda. Atako bazingaka na bantangu mesuasana, kasi bamekokana na mambu mingi. Bantinu yango zole tombukilaka Yehova mpe banatinaka bisadi na yandi disumu. Bau nionso zole kumaka kusambila banzambi ya luvuvu mpe bavuandaka fuisa bantu. Kasi, yavuandaka na mambu yina suasikisaka bau. Mosi na bau tatamanaka kusala mambu ya yimbi tii na lufua na yandi, kasi yankaka balulaka ntima mpe Yehova nlemvukilaka yandi samu na mambu ya yimbi yina yandi salaka. Bantinu yango vuandaka banani?

² Bankumbu na bau vuandaka Ahaba, ntinu ya Yisaele, mpe Manase, ntinu ya Yuda. Lusuasanu yina kele kati na babakala yango zole lenda longa beto mambu mingi samu na diambu mosi ya mfunu—kubalula ntima. (Bis. 17:30; Bar. 3:23) Yinki kele kubalula ntima, mpe yinki mutindu beto kemonisaka ti beto mebalula ntima? Beto fueti zaba yau samu beto kezolaka ti Yehova nlemvukila beto kana beto mesala disumu. Samu na kubaka bamvutu na biuvu yango, beto ketadila luzingu ya bantinu yango zole mpe beto kemona malongi yina beto lenda baka na bifuani na bau. Na manima beto kemona yina Yesu longaka na diambu metadila kubalula ntima.

3. Ahaba vuandaka ntinu ya yinki mutindu?

³ Ahaba vuandaka ntinu ya 7 ya kimfumu ya mabuta 10 ya Yisaele. Yandi kuelaka Yezabele, muana ya ntinu ya Sidone, dikanda mosi yina vuandaka na mbongo mingi na nord. Dikuela yango lendaka sala ti Yisaele kuma na mbongo mingi. Kasi dikuela yango salaka diaka ti nguizani ya dibuta ya Yisaele na Yehova beba. Yezabele vuandaka sambila Baala, mpe yandi tindaka Ahaba yandi kotisa nsambudulu yango  ya yimbi, yina vuandaka lomba kusala kindumba na tempelo mpe kupesa bana lokola nkayilu. Lokola Yezabele vuandaka nketo ya ntinu, bambikudi nionso ya Yehova vuandaka na kivonza. Yandi fuisaka mingi kati na bau. (1Bn 18:13) Ahaba ‘vuandaka yimbi mpenza na meso ya Yehova kuluta bantu nionso yina vuandaka na ntuala na yandi.’ (1Bn 16:30) Yehova vuandaka kanga meso ve na mambu yina Ahaba na Yezabele vuandaka sala. Yandi vuandaka zaba konso diambu yina bavuandaka sala. Kasi, atako plina, Yehova tindaka mbikudi Eliya samu na kukindisa bisadi na yandi basala bansobolo mpe basadila yandi tekila yandi baka nzengolo. Kasi Ahaba mpe Yezabele mangaka kuwa.

4. Yinki kitumbu Yehova tubaka yandi kepesa Ahaba, mpe yinki Ahaba salaka?

⁴ Nsuka nsuka, ntangu kokaka samu Yehova baka nzengolo. Yandi tindaka Eliya yandi kuenda zabisa Ahaba mpe Yezabele ti yandi kepesa bau kitumbu. Dibuta na bau ya mvimba fueti kufua. Mambu yina Eliya tubaka fuemisaka Ahaba! Na kukamua nionso, ntinu yango ya lulendo ‘kukikitisaka.’—1Bn 21:19-29.

5-6. Yinki kena kumonisa ti Ahaba balulaka mpenza ntima ve?

⁵ Atako Ahaba kukikitisaka na diluaku yango, kasi mambu yandi vuandaka sala na manima monisaka ti yandi balulaka mpenza ntima ve. Yandi mekaka ata fioti ve kukatula nsambudulu ya Baala na kimfumu na yandi. Mpe yandi vutulaka ve nsambudulu ya Yehova. Yavuandaka na mambu yankaka yina monisaka ti Ahaba balulaka ntima ve.

⁶ Na manima, Ahaba lombaka Ntinu Yehoshafati yina vuandaka ntinu ya Yuda samu yandi sangana na yandi samu na kunuanisa bantu ya Siri. Ntinu Yehoshafati vuandaka ntinu mosi ya mbote yina vuandaka tudila Yehova ntima, mpe yandi zabisaka Ahaba ti bafueti yuvusa ntete mbikudi ya Yehova samu bazaba yina bafueti sala tekila bakuenda kunuana. Kasi, Ahaba mangaka dibanza yango, yandi tubaka: ‘Yakele diaka na muntu yankaka yina beto lenda yuvusa Yehova na nzila na yandi; kasi munu keyinaka yandi, samu yandi kebikulaka ve ata fioti mambu ya mbote samu na munu.’ Atako plina bakuendaka sosa mbikudi Mikaya. Yakele kedika ti, mbikudi ya Nzambi samunaka bansangu ya yimbi samu na Ahaba! Na kisika ya kubalula ntima mpe kusosa Yehova nlemvukila yandi, ntinu Ahaba tulaka mbikudi na buloko. (1Bn 22:7-9, 23, 27) Atako Ahaba tuluka mbikudi Mikaya na buloko, kasi Ahaba pekisaka ve ti mbikudulu ya Yehova kokisama. Na mvita yina landaka, bakufuaka Ahaba.—1Bn 22:34-38.

7. Yinki Yehova tubaka samu na Ahaba na manima ya lufua na yandi?

⁷ Na manima ya lufua ya Ahaba, Yehova monisaka mutindu yandi vuandaka tadila bakala yango. Ntangu ntinu yango ya mbote Yehoshafati vutukaka kondua kubaka kisumbula, Yehova tindaka mbikudi Yehu samu na kuzabisa yandi ti yandi salaka yimbi mutindu yandi kuendaka pesa Ahaba lusadusu. Mbikudi ya Yehova tubaka ti: ‘Nge fueti sadisa muntu ya yimbi, mpe nge fueti zola bantu yina keyinaka Yehova?’ (2Bs. 19:1, 2) Kanisa ntete diambu yayi: Kana Ahaba balulaka mpenza ntima, kondua ntembe, mbikudi zolaka tuba ve ti yandi vuandaka muntu ya yimbi yina vuandaka yina Yehova. Yakele puelele, atako Ahaba monisaka ti yandi kuwaka kiadi, kasi yandi balulaka ve ntima mbotembote.

8. Yinki dilongi beto mebaka na kifuani ya Ahaba na diambu metadila kubalula ntima?

⁸ Yinki dilongi beto lenda baka na kifuani ya Ahaba? Ntangu Ahaba kuwaka nsangu ya Eliya yina tubilaka mpasi kekumina dibuta na yandi, mbala mosi yandi kukikitisaka. Yavuandaka diambu ya mbote yina yandi salaka. Kasi mambu yandi vuandaka sala na manima monisaka ti yandi balulaka ve ntima. Na yau, kubalula ntima suka kaka ve na kutuba samu na mua ntangu ti beto mekuwa mpasi samu na diambu yina beto salaka. Beto tadila kifuani yankaka yina kesadisa beto beto bakusa kana kubalula ntima ya kedika kelombaka yinki.

9. Manase vuandaka ntinu ya yinki mutindu?

⁹ Kana bamvula 200 na manima, Manase kumaka ntinu ya Yuda. Mbala yankaka masumu na  yandi vuandaka yimbi kuluta kutu ya Ahaba! Biblia metuba: ‘Yandi salaka mambu ya yimbi na kitezo mosi ya nene na meso ya Yehova, samu na kufuemisa yandi.’ (2Bs. 33:1-9) Manase tungaka bameza ya nkayilu samu na banzambi ya luvuvu, yandi tulaka kiteke yina yandi salaka ya yinti ya nlongo na tempelo ya Yehova. Kondua ntembe, yinti ya nlongo yango vuandaka monikisa—nsambudulu ya mambu ya kusangisa nzutu! Yandi sadilaka maji, yandi vuandaka kuenda kuyuvusa bantu yina kezabisaka na ntuala mambu yina kesalama, mpe yandi sadilaka kindoki. Yandi ‘tiamunaka diaka menga mingi mpenza ya bantu yina salaka yimbi ve.’ Yandi fuisaka bantu mingi, ata mpe ‘kuyoka bana na yandi na tiya,’ samu na kupesa nkayilu na banzambi ya luvunu.—2Bn 21:6, 7, 10, 11, 16.

10. Yinki mutindu Yehova pesaka Manase disiplini, mpe yinki mutindu ntinu tadilaka disiplini yango?

¹⁰ Mutindu mosi na Ahaba, Manase vuandaka manga kuwa malongi yina Yehova vuandaka pesa yandi na nzila ya bambikudi na yandi. Nsuka nsuka, ‘Yehova tindilaka [Yuda] bamfumu ya basoda ya ntinu ya Asiri, mpe bakangaka Manase na matobo mpe bakangaka yandi bashene zole ya kuivre mpe banataka yandi na Babiloni.’ Ntangu Manase vuandaka na buloko na Babiloni, yamemonana ti yandi kanisaka na mpinda na zulu ya mambu yina yandi salaka. Yandi ‘kukikitisaka mingi mpenza na ntuala ya Nzambi ya bankaka na yandi.’ Yandi salaka diambu yankaka ya mbote kuluta. ‘Yandi sambilaka Yehova Nzambi na yandi samu yandi wila yandi kiadi.’ Na yau, Manase ‘tatamanaka kusambila Nzambi.’ Bakala yango yina vuandaka muntu ya yimbi salaka nsobolo. Yandi kumaka kutadila Yehova lokola ‘Nzambi na yandi,’ mpe yandi vuandaka kusambila Nzambi ntangu nionso.—2Bs. 33:10-13.

11. Na kutadila 2 Bansangu 33:15, 16, yinki mutindu Manase monisaka ti yandi balulaka mpenza ntima?

¹¹ Na manima ya mua ntangu, Yehova pesaka mvutu na bisambu ya Manase. Yandi monaka bansobolo yina salamaka na ntima ya Manase, mutindu bisambu na yandi vuandaka monisa yau. Bisambu yina Manase salaka, yasimbaka mpenza ntima ya Yehova mpe yandi vutulaka yandi ntinu. Manase salaka yina yandi lendaka sala samu na kumonisa ti yandi balulaka mpenza ntima. Yandi salaka diambu yina Ahaba salaka ve. Yandi sobaka bikadulu na yandi. Yandi teleminaka nsambudulu ya luvunu, mpe yandi kindisaka bantu basambila nde Yehova. (Tanga 2 Bansangu 33:15, 16.) Yalombaka Manase vuanda na kibakala mpe kiminu samu na kusala yau, samu tekila yandi balula ntima, yandi vuandaka kifuani ya yimbi bamvula mingi samu na dibuta na yandi, samu na bantu ya nene, mpe samu na bantu yina yandi vuandaka yadila. Kasi ntangu Manase kumaka kiboba, yandi mekaka kubongisa ndambu ya mambu ya yimbi yina yandi salaka. Kondua ntembe, yasalaka ti ntekolo na yandi Yoziasi landa kifuani na yandi ya mbote, ntangu yandi kumaka ntinu mosi ya mbote na manima ya bamvula.—2Bn 22:1, 2.

12. Kifuani ya Manase lenda longa beto yinki na diambu metadila kubalula ntima?

¹² Yinki dilongi beto lenda baka na kifuani ya Manase? Yandi kukikitisaka, mpe yandi salaka diambu yankaka ya mbote kuluta. Yandi sambilaka, yandi lombaka Nzambi wila yandi kiadi. Mpe yandi sobaka kikadulu na yandi. Yandi salaka ngolo  samu na kubongisa mambu ya yimbi yina yandi salaka, mpe yandi kumaka kusambila Yehova mpe yandi sadisaka bantu yankaka basalaka kaka mutindu yina. Kifuani ya Manase kena kupesa kivuvu na bantu yina mesalaka masumu ya nene. Yamendimisa beto ti Yehova Nzambi kele ‘mbote mpe pene na kunlemvukila.’ (Nk. 86:5) Yehova kenlemvukilaka—bantu yina mebalula ntima na kedika.

13. Pesa kifuani mosi yina kena kusadisa beto beto bakusa kima yina kele mfunu na diambu metadila kubalula ntima.

¹³ Manase sukaka kaka ve na kumona kiadi samu na masumu na yandi. Yamelonga beto diambu mosi ya mfunu na diambu metadila kubalula ntima. Beto baka kifuani mosi: Kanisa ntete nge mekuenda kisika bakesalaka bagato mpe nge melomba bapesa nge gato. Kasi na kisika ya kupesa nge gato, muntu kena kutekisa mepesa nge diaki. Nge kesepela? Ata fioti ve! Yakevuanda na mfunu kana muntu yango mezabisa nge ti diaki kele kima ya mfunu samu na kusala gato? Awa diaka, mvutu kele ve! Mutindu mosi, Yehova kena kulomba na muntu yina mesala disumu yandi balula ntima. Kana muntu yina mesala disumu memona kiadi samu na disumu yina yandi mesala, yakele diambu ya mbote. Kukimona mutindu yina kele na mfunu samu na kubalula ntima, kasi yasuka kaka vana ve. Yinki diambu muntu yina mesala disumu fueti sala diaka? Beto kebaka dilongi na kifuani mosi ya kiadi yina Yesu tubilaka.

14. Na kifuani ya Yesu, yinki mutindu muana ya bakala ya mutomboki monisaka ti yandi mebalula ntima?

¹⁴ Yesu bulaka disolo mosi ya kukindisa ya muana mosi ya bakala yina tombokaka, disolo yango kele na Luka 15:11-32. Ntuenia mosi ya bakala tombokilaka tata na yandi, yandi bimaka na yinzo, mpe yandi kuendaka na ‘buala mosi ya ntama.’ Kuna, yandi kumaka na luzingu mosi ya yimbi ya kusala pite. Kasi ntangu luzingu na yandi kumaka ya mpasi mpenza, yandi bandaka kukanisa samu na banzengolo ya yimbi yina yandi bakaka. Yandi bakusaka ti luzingu na yandi vuandaka ya mbote ntangu yandi vuandaka na yinzo ya tata na yandi. Yesu tubaka ti, ntuenia yango ya bakala ‘kumaka diaka na mabanza ya mbote.’ Yandi bakaka nzengolo ya kuvutuka na yinzo mpe yandi lombaka nlemvo na tata na yandi. Yavuandaka diambu ya mfunu samu na muana yango yandi bakusa ti yandi bakaka banzengolo ya yimbi. Kasi, yasukaka vana? Ve. Yalombaka yandi soba kikadulu na yandi!

15. Yinki mutindu muana ya bakala yina zimbanaka monisaka ti yandi balulaka mpenza ntima?

¹⁵ Mambu yina muana ya bakala ya mutomboki salaka na manima, yamonisaka ti yandi mebalula mpenza ntima. Yandi salaka vuayaje ya yinda samu na kuvutuka na yinzo. Ntangu yandi vuandaka solola na tata na yandi, yandi tubaka: ‘Munu salaka disumu na ntuala ya Nzambi mpe na ntuala na nge. Munu fuana diaka ve kuvuanda muana na nge.’ (Luka 15:21) Mutindu ntuenia yango fungunaka na ntima ya mvimba, yamonisaka ti yandi kele na nsatu ya kubongisa nguizani na yandi na Yehova. Yandi ndimaka diaka ti mambu ya yimbi yina yandi salaka, yasalaka tata na yandi mpasi. Mpe yandi vuandaka pene ya kusala ngolo samu na kuvuanda diaka na nguizani ya mbote na tata na yandi. Kana yandi mesala mutindu yina, yandi lendaka kuma ata mosi ya  bisadi ya tata na yandi! (Luka 15:19) Kifuani yango kele kaka ve disolo ya kukindisa. Disolo yango kele na mfunu mingi samu na bankulutu. Yalenda sadisa bau kana bakena kusosa kuzaba kana muntu mosi yina salaka disumu ya nene mebalula mpenza ntima.

16. Samu na yinki yalenda vuanda mpasi na bankulutu samu na kuzaba kana muntu mebalula mpenza ntima?

¹⁶ Yakele pete ve samu na bankulutu kuzaba kana muntu yina salaka disumu ya nene mebalula mpenza ntima. Samu na yinki yakele pete ve? Bankulutu lenda mona ve na kati ya bantima ya bantu, na yau bafueti tadila mambu yina kena kumonana, yina kena kumonisa ti mpangi na bau mesala nsobolo ya nene samu na disumu na yandi. Na bantangu yankaka, yalenda vuanda ti muntu mesala disumu na mutindu ya yimbi kuluta mpe bankulutu yina kena kutadila diambu yango lenda vuanda na mukakatano ya kundimisama ti muntu yango mebalula mpenza ntima.

17. (a) Pesa kifuani yina kena kumonisa ti muntu lenda kondua kubalula mpenza ntima, ata kana yandi kena kutuba ti yandi mekuwa mpasi na ntima? (b) Mutindu 2 Bakorinto 7:11 memonisa yau, muntu yina mebalula mpenza ntima fueti sala yinki?

¹⁷ Beto baka kifuani mosi. Mpangi mosi ya bakala kesalaka ekobo banda bamvula mingi. Na kisika ya kusosa lusadusu, yandi kena kusueka ntambudulu na yandi ya yimbi na nketo na yandi, na bankundi na yandi, mpe na bankulutu. Nsuka nsuka, bamezabisa bankulutu mambu yandi kesalaka. Ntangu bankulutu metubila yandi ti bakele na bidimbu yina kena kundimisa ti yandi salaka ekobo, yandi mendima ti yandi salaka yau mpe yamemonana ti yamesala yandi kiadi. Kasi yamemonisa ti yandi mebalula ntima? Ve. Bankulutu yina kena kutadila diambu ya mutindu yina fueti suka kaka ve na kutala kiadi yina yandi memonisa. Muntu yango salaka ve disumu mbala mosi samu yandi bakaka nzengolo ya yimbi. Kutu yandi salaka disumu ya nene mbala mingi. Nsumuki yango fungunaka ve disumu na yandi; kasi muntu yankaka nde kuizaka zaba disumu na yandi mpe yandi tubilaka yau na bankulutu. Na yau, bankulutu fueti sosa kumona bidimbu yina kena kumonisa ti bansobolo ya kedika mesalama na makanisi, na banguilu mpe na bikadulu ya muntu yina mesala disumu. (Tanga 2 Bakorinto 7:11.) Yalenda baka ntangu mingi na muntu yango samu na kusala bansobolo yina kena kundimisa ti yandi mebalula mpenza ntima. Kondua ntembe, yandi fueti katulua na kimvuka ya Buklisto samu na mua ntangu.—1Bk. 5:11-13; 6:9, 10.

18. Yinki mutindu muntu yina mebimisama na kimvuka kemonisaka ti yandi mebalula mpenza ntima, mpe yakebimisa yinki mambote?

¹⁸ Samu na kumonisa ti yandi mebalula mpenza ntima, muntu yina mebimisama na kimvuka fueti kuendaka na balukutakanu mbala na mbala mpe kusadila malongi ya bankulutu ya kuvuanda na mumeseno ya mbote ya kusambila mpe kulonguka. Yandi fueti sala diaka ngolo ya kumanga mambu yina lenda tinda yandi yandi sala diaka disumu. Kana yandi kena kusala ngolo samu na kubongisa diaka nguizani na yandi na Yehova, yandi lenda ndimisama ti Yehova kenlemvukila yandi na ntima ya  mvimba mpe bankulutu kevutusa yandi na kimvuka. Ya kedika, kana bankulutu kena kutadila kana muntu mebalula mpenza ntima, bakezabaka ti konso diambu mesuasana na yankaka. Na yau baketadilaka konso diambu na dikebi mpenza mpe bakemangaka kusambisa na kuvuandaka na kikadulu ya mambu ya ngolo.

19. Kubalula mpenza ntima kelombaka yinki? (Ezekiele 33:14-16)

¹⁹ Mutindu beto melonguka yau, samu muntu tuba ti yandi mebalula mpenza ntima, yandi fueti suka kaka ve na kutuba ti yandi mekuwa mpasi na ntima na manima ya kusala disumu mosi ya nene. Kasi yandi fueti sala diaka bansobolo na mutindu na yandi ya kukanisa, na banguilu na yandi, mpe kusala mambu yina kemonisa ti yandi mebalula ntima. Yandi fueti bika kikadulu na yandi ya yimbi mpe kuzitisa bansikudukusu ya Yehova. (Tanga Ezekiele 33:14-16.) Diambu ya mfunu yina muntu mesala disumu fueti sala kele kuvuanda diaka na nguizani ya mbote na Yehova.

20-21. Yinki mutindu beto lenda sadisa muntu mosi yina salaka disumu ya nene?

²⁰ Yesu monisaka na nkufi diambu ya mfunu yina metadila kisalu na yandi na kutubaka ti: ‘Munu kuizaka samu na kubokila . . . bansumuki samu babalula ntima.’ (Luka 5:32) Yau nde fueti vuanda diaka nsatu na beto. Kana beto mekuiza zaba ti nkundi na beto ya ntima mesala disumu ya nene. Yinki beto fueti sala?

²¹ Beto kesala diambu ya yimbi kana beto mesueka disumu ya nkundi na beto. Beto kevuanda na dikoki ve ya kusueka disumu samu Yehova kemonaka. (Bin. 5:21, 22; 28:13) Nge lenda sadisa nkundi na nge na kuzabisaka yandi ti bankulutu kele na nsatu ya kusadisa yandi. Kana nkundi na nge memanga kuzabisa yau bankulutu, nge fueti tubila bankulutu diambu yango, yakemonisa ti nge zola mpenza kusadisa yandi. Yakele na mfunu mingi, samu kana yandi baka ve lusadusu ya bankulutu, nguizani na yandi na Yehova kevuanda na kivonza!

22. Yinki beto ketubila na disolo melanda?

²² Kasi yinki kesalama kana muntu mezingila ntangu ya yinda na kusala disumu, mpe bankulutu mebaka nzengolo ya kubimisa yandi na kimvuka? Yazola monisa ti bankulutu mekondua kiadi samu na yandi? Na disolo melanda, beto ketubila mutindu Yehova kemonisinaka ntima kiadi na yandi na diambu metadila kupesa muntu yina mesala disumu disiplini mpe yinki mutindu beto lenda landa kifuani na yandi.