MUYUDA mosi na nkumbu ya Mordekai vuanda- ka na kiyekua mosi ya mfunu na mambu yayi mukanda ya Estere metubila. Yandi vuandaka Muyuda yina banataka na yinsi ya kinzenza yina vuandaka sala na yinzo ya mfumu ya Persi. Yavuandaka na ebandeli ya siekle ya tanu (5) T.N.B., “na bilumbu ya [Ntinu] Asuerusi.” (Bubu yayi bantu mingi kendimaka ti ntinu yango vuandaka Xerxès I.) Mor- dekai salaka ti lukanu ya bantu yina kanaka kufua mfumu bika diaka kukokisama. Samu na kumonisa butondi na yandi, ntinu bakaka bankubukulu samu bapesa Mordekai lokumu na meso ya bantu nionso. Bilumbu fioti, na manima ya lufua ya Hamani, yina vuandaka mbeni ya Mordekai mpe ya Bayuda yankaka, ntinu tulaka Mordekai lokola ministre ya ntete. Yau salaka ti Mordekai vuanda na dikoki ya kutula nsiku yina vukisaka Bayuda na ampire ya Persi yina vuandaka sosa kufua bau.—Estere 1:1; 2:5, 21-23; 8:1, 2; 9:16.

Na ebandeli ya siekle ya 20, bantu ya istuare tubaka ti mukanda ya Estere kele kaka mukanda ya bisavu, mpe Mordekai salaka vuanda na luzingu ve. Kasi na 1941, bantu ya arkeoloji monaka mambu yina lenda vuanda bidimbu yina lenda ndimisa mambu yina Biblia metuba samu na Mordekai. Yinki bamonaka?

Bantu yina kesosasosaka monaka bisono ya Cunéiforme ya bantu ya Persi yina vuandaka na nkumbu ya bakala mosi Marduka (na Kikongo ya Leta Mordekai). Yandi vuandaka sala na biro, mbala yankaka na mambu metadila mbongo, na mbanza ya Shushane. Arthur Ungnad, muntu mosi ya mayele na istuare ya bantu ya Orientali, yandi tubaka ti yavuandaka mbala ya ntete yina nkumbu ya Mordekai monanaka na mikanda yina vuandaka ve na kati ya bitini ya Biblia.

Kubanda na lapolo ya Ungnad, bantu ya mayele bangulaka mafunda ya bisono ya Persi. Na kati na yau Persépolis, mabanga yina bamonaka na bisika yina bamebebisaka bima ya ntalu, penepene ya bibaka ya mbanza. Mabanga yango vuandaka banda na luyalu ya Xerxès I. Yakele na ndinga ya Elamite mpe yakele na bankumbu mingi yina kele na mukanda ya Estere. a

Mabanga mingi ya Persepolis kele na nkumbu ya Marduka, yina vuandaka sala lokola sekretere ya ntinu na mbanza ya Shushane na luyalu ya Xerxès I. Mosi ya mabanga yango memonisa Marduka lokola mbangudi. Mambu yango kele na nguizani na yina Biblia metuba samu na Mordekai. Yandi ponamaka samu na kuvuanda lokola kisadi ya Ntinu Asuerusi (Xerxès I) mpe yandi vuandaka tuba bandinga kuluta zole. Mordekai vuandaka vuanda mbala na mbala na porte ya ntinu na mbanza ya Shushane. (Estere 2:19, 21; 3:3) Porte yango vuandaka lokola yinzo mosi ya nene, kisika bisadi ya ntinu vuandaka sala.

Yakele na nguizani mosi ya kukamua kati na Marduka yina mabanga yango metubila mpe Mordekai yina Biblia metubila. Bazingaka na kilokola mosi, mpe na kisika mosi, mpe bavuandaka sala kisalu mosi na yinzo ya mfumu. Mambu yango nionso kena kumonisa ti Marduka mpe Mordekai yina mukanda ya Estere metubila kele kaka muntu mosi.