1. Yinki mutindu bantu mingi ketadilaka malongi ya nduenga yina kele na Biblia? (Bingana 1:20, 21)

 NA BABUALA mingi, mbala mingi beto kemonaka bampangi na beto metelema na bisika yina bantu mingi kelutilaka. Bakesekisaka bantu mpe bakepesaka bau mikanda ya kutanga. Nge mepesaka deja maboko na mutindu yina ya kusamuna? Kana ee, kondua ntembe nge kanisaka na bampova ya kifuani yina kele na mukanda ya Bingana—bampova yango kele, nduenga kena kuboka na bisika ya bantu mingi samu bantu kuwa malongi na yau. (Tanga Bingana 1:20, 21.) Biblia mpe mikanda na beto kele na ‘nduenga ya kedika’​—nduenga ya Yehova. Nduenga yango nde bantu kele na yau nsatu samu bakoka kubaka luzingu ya mvula na mvula. Beto kevuandaka na kiese kana muntu mosi mendima mosi ya mikanda na beto. Kasi bantu nionso ve kesepelaka kubaka yau. Bantu yankaka kemangaka kuzaba yina Biblia metuba. Bayankaka kesekaka beto. Bakekanisaka ti Biblia kele mukanda ya ntama yina bonga ve basadila yau. Bayankaka kevuezaka malongi ya Biblia na diambu metadila bikadulu ya mbote, baketubaka ti bantu yina kelandaka yau bakele bantu ya yimbi mpe na mambu ya ngolo. Kasi, na nzola nionso Yehova kena kutatamana kupesa nduenga na yandi samu na bantu nionso. Na yinki mitindu?

2. Yinki mutindu beto lenda baka nduenga ya kedika bubu yayi, kasi yinki bantu mingi keponaka kusala?

² Mosi ya mitindu yina Yehova kena kusala ti bantu kuwa nduenga ya kedika kele na nzila ya Mpova na yandi, Biblia. Muntu nionso lenda vuanda na mukanda yango. Mpe yinki beto ketuba samu na mikanda na beto yina kesasilaka Biblia? Na lusakumunu ya Yehova, yakele na bandinga kuluta 1 000. Bantu yina kekuwaka, yazola monisa bayina ketangaka mpe kesadilaka mambu yina bakelongukaka,  bakebaka mambote. Kasi, bantu mingi keponaka kumanga kuwa ndinga ya nduenga ya kedika. Kana bazola baka banzengolo, bakemonaka mbote kukitudila ntima to kuwa bantu. Balenda mona beto kutu bantu mpamba samu beto mepona kulanda yina Biblia metuba. Na disolo yayi beto ketubila mfunu yina bantu kesalaka mutindu yina. Kasi, beto tubila ntete mutindu beto lenda baka nduenga yina kekatukaka na Yehova.

3. Yinki beto fueti sala samu na kukuma na nduenga ya kedika?

³ Beto lenda fuanikisa nduenga na makoki ya kusadila yina beto mezaba samu na kubaka banzengolo ya mbote. Kasi, nduenga ya kedika suka kaka vana ve. Biblia metuba: ‘Kubanga Yehova kele ebandeli ya nduenga, mpe nzayilu ya Muntu yina Meluta Nlongo kele mayele.’ (Bin. 9:10) Na yau kana beto kele na nzengolo ya mfunu ya kubaka, beto fueti sala ti makanisi ya Yehova—​‘nzayilu ya Muntu yina Meluta Nlongo’​—nde simba nzengolo na beto. Beto lenda sala yau na kulongukaka Biblia mpe mikanda yina kesasilaka Biblia. Kana beto mesala plina, beto kemonisa nduenga ya kedika.​—Bin. 2:5-7.

4. Samu na yinki Yehova kaka lenda pesa nduenga ya kedika?

⁴ Yehova kaka lenda pesa beto nduenga ya kedika. (Bar. 16:27) Samu na yinki beto lenda tuba ti nduenga kekatukaka na Yehova? Ya ntete, lokola yandi kele Mvangi, yandi mezaba mpe yandi kebakusaka konso diambu yina metadila nsemono na yandi. (Nk. 104:24) Ya zole, konso diambu yina Yehova kesalaka kemonisaka ti yandi kele nduenga. (Bar. 11:33) Ya tatu, malongi ya nduenga ya Yehova kepesaka ntangu nionso mambote na bantu yina kesadilaka yau. (Bin. 2:10-12) Kana beto zola vuanda na nduenga ya kedika, beto fueti ndima bakedika yango ya ngudi mpe kubika nzila ti yatuadisa beto na banzengolo na beto mpe na mambu yina beto kesalaka.

5. Yinki kebimaka kana bantu memanga kundima ti nduenga ya kedika kekatukaka na Yehova?

⁵ Bantu mingi ketubaka ti bima yina bakemonaka na luyalanganu kele kitoko mpenza; kasi, baketubaka ti Mvangi kele ve. Bantu yankaka yina beto kekutanaka na bau ketubaka ti bakendiminaka Nzambi, kasi bakemonaka bansikudukusu ya Biblia memanisaka valere mpe bakeponaka kuzinga mutindu bamezodila. Yinki yamebimisa? Yinza kele mbote kuluta lokola bantu ketulaka ntima na nduenga na bau mosi na kisika ya kutula ntima na nduenga ya Nzambi? Bamebakaka mambote mpe bakele na kivuvu ya ngolo samu na bilumbu kena kuiza? Mambu yina beto kena kumona nzinganzinga na beto mendimisa beto kedika yayi: ‘Nduenga kele ve, lusuasukusu kele ve, malongi kele ve na kuteleminaka Yehova.’ (Bin. 21:30) Yakena tinda beto beto tatamana kulomba Yehova nduenga ya kedika! Diambu ya kiadi, bantu mingi kesalaka mutindu yina ve. Samu na yinki?

6. Na kutadila Bingana 1:22-25, banani kemangaka kuwa nduenga ya kedika?

⁶ Bantu mingi kemangaka kuwa nduenga ya kedika ntangu yakena ‘kuboka ngolo na babalabala.’ Na kutadila Biblia, yakele na bagrupe tatu ya bantu yina kemangaka nduenga: ‘bantu yina mekondua mayele,’ ‘bantu yina kesekaka bantu,’ mpe “bazoba.” (Tanga Bingana 1:22-25.) Beto tadila na mpinda mfunu yina ketindaka bantu yango bamanga nduenga ya Nzambi, mpe beto tadila diaka mutindu beto lenda manga kukuma lokola bau.

7. Samu na yinki bantu yankaka keponaka kutatamana kuvuanda ‘bantu yina mekondua mayele’?

⁷ ‘Bantu yina mekondua mayele’ kele bantu yina kendimaka konso diambu yina bakekuwaka mpe bakevunukaka na pete. (Bin. 14:15.) Mbala mingi beto kekutanaka na bantu ya mutindu yina na kisalu na beto ya kusamuna. Na kifuani, kanisa na  bamilion ya bantu yina kena kuvunuka na bamfumu ya mabundu to ya politiki. Bayankaka kemonaka mpasi na ntima kana bamebakusa ti bamfumu yango vunaka bau. Kasi bantu yina Bingana 1:22 metubila keponaka kubikana bantu yina mekondua mayele samu bakezolaka kuvuanda mutindu yina. (Yer. 5:31) Bakesepelaka kulanda makanisi na bau mosi mpe bakemangaka kulonguka yina Biblia metuba to kuzitisa bansiku na yau. Mingi na bau kekukimonaka lokola mama mosi yina kele nkuikizi ya dibundu mosi na Canada, yandi tubaka na Mbangi ya Yehova mosi yina kuendaka tala yandi ti, “Kana mumpe na beto kena kuzimbisa beto nzila, yakele foti na yandi, kasi foti na beto ve!” Beto kezola ata fioti ve kulanda kifuani ya bantu yina kena kumanga kuzaba mambu na nko!​—Bin. 1:32; 27:12.

8. Yinki kesadisa beto beto baka nduenga?

⁸ Yakele samu na mfunu ya mbote Biblia mekindisa beto beto bika tatamana kuvuanda bantu yina mekondua mayele, kasi ‘beto kuma bambuta na mayele na [beto] ya kubakusa mambu.’ (1 Bk. 14:20) Beto kebakaka nduenga na kusadilaka bansikudukusu ya Biblia na luzingu na beto. Kana beto mesala mutindu yina, beto kemona mutindu Biblia kesadisaka beto beto manga mambu ya yimbi mpe beto baka banzengolo ya nduenga. Yakele mbote beto kanisaka na banzengolo yina beto kebakaka. Na kifuani, kana nge kelongukaka Biblia mpe nge kekuendaka na balukutakanu kasi nge kukipesa ntete ve na Yehova mpe nge baka ntete ve mbotama, nge fueti kanisa na yina nge fueti sala samu na kukokisa lukanu yango. Kana nge mebakaka mbotama, nge kena kusala nionso samu nge kuma nsamuni mpe nlongisi ya makoki ya nsangu ya mbote? Banzengolo yina beto kebakaka kemonisaka ti beto kebikaka bansikudukusu ya Biblia tuadisa beto? Beto kesadilaka bantu yankaka mambu mutindu Yesu kesadilaka bau mambu? Kana beto kele na nsatu ya kusala bansobolo, beto fueti kanisa na mpinda na makundoli ya Yehova, yina ‘kekumisaka muntu mekondua mayele mutu ya nduenga.’​—Nk. 19:7.

9. Yinki mutindu ‘bantu yina kesekaka bantu’ kemonisaka ti bamemanga nduenga?

⁹ Grupe ya zole ya bantu yina kemangaka nduenga ya Nzambi kele ‘bantu yina kesekaka bantu.’ Na bantangu yankaka, beto kekutanaka na bantu yango na kisalu na beto ya kusamuna. Bakevuezaka bantu yankaka. (Nk. 123:4) Biblia luengisaka ti na bilumbu ya nsuka, bantu yina kesekaka bantu kevuanda mingi. (2 Pi. 3:3, 4) Mutindu mosi kaka na babokilo ya Loti muntu ya lunungu, bubu yayi bantu yankaka kena kutula ve dikebi na banduengoso ya Nzambi. (Kuy. 19:14) Bantu mingi kesekaka bayina kezitisaka bansikudukusu ya Biblia. Bantu yina kesekaka bantu kepusamaka ‘na bansatu na bau mosi ya mambu ya kuvueza Nzambi.’ (Yude 7, 17, 18) Mutindu yina Biblia memonisa bantu yina kesekaka bantu kele na nguizani na kikadulu ya bapengui mpe bantu yankaka yina kemanga Yehova!

10. Mutindu Nkunga 1:1 memonisa yau, yinki mutindu beto lenda manga kulanda bifu ya bantu yina kesekaka bantu?

¹⁰ Yinki mutindu beto lenda kukitanina samu beto bika landa bifu ya bantu yina kesekaka bantu? Mosi ya mutindu kele na kumangaka kusala kinkundi na bantu yina kemonisaka bikadulu ya yimbi. (Tanga Nkunga 1:1.) Yazola monisa beto kemanga kuwa to kutanga konso kima yina mekatuka na bapengui. Beto fueti keba, samu malembemalembe beto bika kuma na bikadulu ya yimbi mpe kubanda kutudila Yehova ntembe mpe beto bika tula ntembe na lutuadusu yina beto kena kubaka na nzila ya nkubukulu na yandi. Na yau, beto fueti kukiyuvusa: ‘Mbala mingi munu kevuandaka na makanisi ya yimbi ya kutuba kana beto mebaka lutuadusu ya yimpa to nsasulu mosi? Munu kekukipesaka kaka na kuvueza bantu yina kena kutuadisa beto?’ Kana beto melemba kusala mutindu yina na nsualu, Yehova kesepela na beto.​—Bin. 3:34, 35.

11. Yinki mutindu “bazoba” ketadilaka bansikudukusu ya Yehova yina metadila bikadulu ya mbote?

 ¹¹ Grupe ya tatu ya bantu yina kemangaka nduenga kele ya “bazoba.” Bakele bazoba samu bakemangaka kuzitisa bansiku ya Nzambi yina metadila bikadulu ya mbote. Bakesalaka mambu yina kemonanaka mbote na meso na bau mosi. (Bin. 12:15) Bantu ya mutindu yina kemangaka Yehova, yina kele Yinto ya nduenga. (Nk. 53:1) Kana beto mekutana na bau na kisalu ya kusamuna, mbala mingi bakevuezaka beto na nganzi mpenza samu beto kezitisaka bansikudukusu ya Biblia. Kasi bakele na dikoki ve ya kupesa beto luzingu yina meluta mbote. Biblia metuba: ‘Zoba lenda baka ve nduenga ya kedika; yandi kele ve na kima ya kutuba na porte ya mbanza.’ (Bin. 24:7) Bazoba kevuandaka ata na dilongi mosi ve ya nduenga ya kupesa bantu. Yau yina, Yehova kena kuluengisa beto beto ‘vuanda ntama na zoba’!​—Bin. 14:7.

12. Yinki kesadisa beto beto bika sala mambu lokola bazoba?

¹² Beto kele ve lokola bantu yina keyinaka malongi ya Nzambi. Nzokande beto kelongukaka kuzola mutindu ya Nzambi ya kukanisa, buela diaka bansiku na yandi nionso. Beto lenda kumisa nzola yango ngolo kana beto kena kufuanikisa bambote yina beto kebakaka na kuzitisa mpe mambu ya mpasi yina kekuminaka beto kana beto memanga kuzitisa. Tadila ntete mitindu ya mambu ya mpasi yina bantu kekukisosilaka samu bakemangaka na buzoba nionso kulanda malongi ya nduenga ya Yehova. Na manima, tala mutindu luzingu na nge kele mbote kuluta samu nge kezitisaka Nzambi.​—Nk. 32:8, 10.

13. Yehova ketindikaka beto na kingolo beto zitisa malongi na yandi ya nduenga?

¹³ Yehova kepesaka nduenga na yandi na muntu nionso, kasi yandi ketindikaka ve muntu na kingolo samu na kundima yau. Kasi, yandi kemonisaka mambu ya mpasi yina kebimaka kana bantu memanga kuwa nduenga na yandi. (Bin. 1:29-32) Bantu yina ponaka kumanga kuzitisa Yehova ‘kekudia mbuma ya banzila na bau.’ Na manima, bakekutana na mambu mingi ya mpasi mpe ya mitungisi samu na nzila yina balandaka na luzingu na bau, mpe na nsuka Yehova kekufua bau. Na ndambu yankaka, Yehova melaka bayina kekuwaka malongi na yandi ya nduenga mpe kesadilaka yau ti: ‘Muntu yina kekuwaka munu kezinga na luvuvamu mpe kubanga mpasi ketungisa yandi ve.’​—Bin. 1:33.

14-15. Yinki dilongi beto mebaka na Bingana 4:23?

¹⁴ Kana beto kena kusadila nduenga ya Nzambi, beto kebakaka ntangu nionso mambote. Mutindu kaka beto tubaka yau, Yehova kena kusala ti malongi na yandi ya nduenga vuanda pete samu na kubaka yau. Na kifuani, na mukanda ya Bingana, Yehova mepesa malongi ya mfunu yina kebongisa luzingu na beto kana beto mesadila yau. Beto tadila kaka bifuani yiya (4) ya malongi yango ya nduenga.

¹⁵ Taninaka ntima na nge ya kifuani. Biblia metuba: ‘Kuluta bima nionso yina nge ketanina, tanina ntima na nge, samu bayinto ya luzingu  kekatukaka na yau.’ (Bin. 4:23) Kanisa na mambu yina kelombamaka samu na kutanina ntima na beto yina ketindaka menga na misisa ya nzutu. Beto fueti kudia madia ya mbote, kusala bangalasisi mbala na mbala, mpe kumanga bifu ya yimbi. Beto kesalaka kaka mutindu yina samu na kutanina ntima na beto ya kifuani. Beto kekukidikilaka konso kilumbu na Mpova ya Nzambi. Beto kebongisaka balukutakanu mpe beto kekuendaka na balukutakanu ya Buklisto, mpe beto kepesaka bakomantere. Beto kebikanaka ngolo kana beto kena kusala bangalasisi ntangu nionso na kisalu ya kusamuna. Mpe beto kemangaka kukudisa bikadulu ya yimbi na kubikanaka ya kuvedila na konso diambu yina lenda bebisa makanisi na beto, na kifuani bandutusulu ya ntangu yina kemonisaka mambu ya yimbi mpe bankundi ya yimbi.

16. Samu na yinki Bingana 23:4, 5 kele na mfunu samu na beto bubu yayi?

¹⁶ Sepelaka na yina nge kele na yau. Biblia mepesa dilongi yayi: ‘Kufua ve nzutu samu na kubaka kimvuama. . . . Kana nge meloza meso na yau, yakele ve vana, samu yakekukisadila mpenza mapapu lokola ya mpongo mpe yakepepumukaka na dizulu.’ (Bin. 23:4, 5) Bantu lenda zimbisa mbongo mpe bima yina bakele na yau na pete nionso. Kasi, bantu mingi yina kele bamvuama mpe yina kele bamputu kekukitungisaka mingi samu na kusosa mbongo. Yau yina bakesalaka mambu yina kesalaka ti bantu zaba bau na bikadulu ya yimbi. (Bin. 28:20; 1 Tm. 6:9, 10) Na ndambu yankaka, nduenga kesadisaka beto beto vuanda na bukatikati na diambu metadila mbongo. Mpe yakesadisaka beto beto bika vuanda na lokoso kasi beto sepela na bima yina beto kele na yau mpe beto vuanda na kiese.​—Lon. 7:12.

17. Yinki mutindu beto lenda kuma ‘na ludimi ya nduenga,’ mutindu Bingana 12:18 memonisa yau?

¹⁷ Kanisaka tekila nge tuba. Kana beto kenga ve, beto lenda sala bivonza ya nene na bampova na beto. Biblia metuba: ‘Kutuba kondua kuyindula kele lokola kuluadisa muntu na mupanga, kasi ludimi ya bantu ya nduenga kebelusaka.’ (Bin. 12:18) Beto ketanina nguizani ya mbote kana beto kena kumanga kutonga bantu yankaka samu na banzimbala na bau. (Bin. 20:19) Kana beto zola bampova na beto kindisa bantu kasi yabika sala bau mpasi, beto fueti tangaka mpe kukanisaka mbala na mbala na zulu ya Mpova ya  Nzambi. (Luka 6:45) Ntangu beto kena kuyindula na mpinda na yina Biblia metuba, bampova na beto lenda kuma lokola ‘yinto ya nduenga’ yina kebombaka bantu yankaka.​—Bin. 18:4.

18. Na yinki mutindu kusadila Bingana 24:6 lenda sadisa beto samu kisalu na beto ya kusamuna bimisa mambote?

¹⁸ Zitisaka malako ya nkubukulu. Biblia mepesa malongi ya mfunu mingi: ‘Nge kenuana mvita na nge na lusadusu ya lutuadusu ya nduenga, mpe kana bantu yina kepesa malongi kele mingi mambu kenungaka.’ (Bin. 24:6.) Tala mutindu kusadila nsikudukusu yango kebimisaka mambote na kisalu na beto ya kusamuna mpe ya kulonga. Na kisika ya kusala kisalu ya kusamuna na mutindu na beto mosi, beto kesalaka nionso samu na kulanda malako yina beto kebakaka. Beto kebakaka malako ya nduenga na balukutakanu na beto ya Buklisto, kuna bantu yina mezaba kupesa malongi kesalaka badiskur yina mekatuka na Biblia mpe bambonosono samu na kupesa beto formasion. Diaka, nkubukulu ya Yehova kepesaka beto bisadulu ya mbote​—mikanda mpe bavideo—​yina lenda sadisa bantu samu babakusa Biblia. Nge kena kulonguka kusadila bisadulu yango mbotembote?

19. Yinki mutindu nge kekukimonaka samu na nduenga yina Yehova kepesaka? (Bingana 3:13-18)

¹⁹ Tanga Bingana 3:13-18. Beto kele na butondi samu na malongi ya mbote yina kele na Mpova ya Nzambi! Beto zolaka vuanda yinki mutindu kana yavuandaka ve? Na disolo yayi, beto metubila na nkufi bifuani ya nduenga ya mbote yina beto kekuta na mukanda ya Bingana. Kasi, Biblia ya mvimba kele na malongi ya nduenga yina mekatuka na Yehova. Beto vuanda na nzengolo ya kusala ntangu nionso mambu na nduenga yina Yehova kepesaka. Mutindu yinza ketadilaka nduenga yango kele na mfunu ve samu na beto; beto mendimisama ti ‘bantu yina kekangaka [nduenga] ngolo bakebokidila bau bantu ya kiese.’