1. Yinki mutindu beto lenda zaba kana muntu mebonga bantu tudila yandi ntima?

 MUNTU yina mebonga bantu tudila yandi ntima, kele muntu yina kesalaka ngolo samu na kukokisa bansilulu na yandi mpe yandi ketubaka kedika. (Nk. 15:4) Bantu mezaba ti balenda tudila yandi ntima. Beto zola ti bampangi na beto ya babakala mpe ya banketo bakukimona mutindu yina samu na beto. Yinki beto lenda sala samu batudila beto ntima?

2. Yinki mutindu beto lenda monisa ti beto mebonga bantu tudila beto ntima?

² Beto lenda tinda ve bantu yankaka na kingolo batudila beto ntima. Beto fueti monisa na bantu yankaka na mambu yina beto kesalaka ti balenda tudila beto ntima. Bantu ketubaka ti kutudila bantu ntima kele lokola mbongo. Kubaka yau kevuandaka mpasi; kuzimbisa yau kevuandaka pete. Yehova monisaka na mambu mingi ti yandi mebonga beto tudila yandi ntima. Yandi kesala pesa beto ata fioti ve mfunu ya kulemba kutudila yandi ntima samu ‘bima nionso yina yandi mesalaka mefuana kutudila yau ntima.’ (Nk. 33:4) Mpe yandi kena kulomba beto beto landa kifuani na yandi. (Efe. 5:1) Beto tadila ndambu ya bifuani ya bisadi ya Yehova yina landaka kifuani ya Tata na bau ya dizulu mpe mutindu bamonisaka ti bamebonga bantu tudila bau ntima. Beto kemona diaka bikadulu tanu yina kesadisa beto beto vuanda bantu yina mebonga batudila beto ntima.

3-4. Yinki mutindu mbikudi Daniele monisaka ti yandi bongaka bantu tudila yandi ntima, mpe yinki biuvu yafueti tinda beto beto kukiyuvusa?

³ Mbikudi Daniele vuandaka kifuani ya mbote ya muntu yina mebonga bantu tudila yandi ntima. Atako yandi vuandaka na kati ya bantu yina kuendaka na kinanga na Babiloni, yandi monisaka ti yandi  vuandaka muntu yina mebonga bantu tudila yandi ntima. Na lusadusu ya Yehova, bantu bandaka kutudila yandi ntima mingi ntangu yandi sasilaka bandozi ya Nebukadenezare ntinu ya Babiloni. Na diluaku mosi, yalombaka Daniele tubila ntinu ti Yehova vuandaka sepela na yandi ve—nsangu yina bongaka ve ti ntinu kuwa yau. Yalombaka kibakala, samu Nebukadenezare vuandaka muntu ya kinkesi! (Dan. 2:12; 4:20-22, 25) Bamvula mingi na manima, Daniele monisaka diaka ti yandi bongaka bantu tudila yandi ntima ntangu yandi sasilaka na puelele nsangu ya kukamua yina bimaka na kibaka ya yinzo na Babiloni. (Dan. 5:5, 25-29) Na manima, Dariusi muntu ya Mede mpe bisadi na yandi yina yandi ponaka bakusaka diaka ‘mpeve ya kukamua na’ Daniele. Babakusaka ti Daniele ‘vuandaka muntu yina balenda tudila ntima mpe bamonaka ve diambu yina yandi vuandaka sala ve mbote to diambu ya yimbi.’ (Dan. 6:3, 4) Ee, ata mpe bamfumu yina vuandaka bapayen zabaka ti kisadi yango ya Yehova mebonga bantu tudila yandi ntima!

⁴ Na kulundaka kifuani ya Daniele na makanisi, beto lenda kukiyuvusa: ‘Munu mezabana lokola muntu ya yinki mutindu na bantu yina kele ve Bambangi ya Yehova? Munu mezabana lokola muntu yina kekokisaka mbote biyekua na yandi mpe yina bantu lenda tudila ntima?’ Samu na yinki yakele mfunu beto kukiyuvusa biuvu yango? Samu beto kekumisaka Yehova ntangu bantu ketudilaka beto ntima.

5. Samu na yinki Hanani zabanaka lokola muntu yina bongaka bantu tudila yandi ntima?

⁵ Na mvula 455 T.N.B., ntangu Guvernere Nehemia manisaka kutunga diaka bibaka ya Yerusaleme, yandi sosaka babakala ya makoki yina lenda tanina mbote mbanza. Hanani mfumu ya kisika ya  ngolo, vuandaka na kati ya bantu yina Nehemia ponaka. Biblia ketubilaka Hanani lokola ‘muntu yina mebonga na kutudila ntima [yina] vuandaka banga Nzambi ya kedika kuluta bantu mingi yankaka.’ (Neh. 7:2) Nzola samu na Yehova mpe kubanga kumanga kusepedisa yandi tindaka Hanani yandi sala ngolo samu na kukokisa konso kiyekua yina bapesaka yandi. Bikadulu yango kesadisa beto diaka beto vuanda ya kukuikama na kisalu na beto samu na Nzambi.

6. Yinki mutindu Tishike monisaka ti yandi vuandaka nkundi yina Paulo bongaka kutudila ntima?

⁶ Beto tadila kifuani ya Tishike, nkundi yina ntumua Paulo vuandaka tudila ntima. Ntangu Paulo vuandaka ya kukangama na buloko, yandi tudilaka Tishike ntima, mpe yandi tubaka ti yandi vuandaka lokola ‘kisadi ya kukuikama.’ (Efe. 6:21, 22) Paulo tudilaka yandi kaka ve ntima samu na kukuenda bika baletre na bampangi ya Efese mpe ya Kolose kasi diaka samu na kukindisa mpe kubomba bau. Kifuani ya Tishike kena kubambula beto babakala ya kukuikama mpe ya makoki yina kekokisaka bansatu na beto ya kimpeve bubu yayi.—Kol. 4:7-9.

7. Yinki dilongi beto lenda baka na yina metadila bankulutu mpe bansadisi na kisalu ya kimvuka na beto yina mebonga beto tudila bau ntima?

⁷ Bubu yayi, beto kele na butondi samu na bankulutu mpe bansadisi na kisalu yina kele bantu yina mebonga beto tudila bau ntima. Lokola Daniele, Hanani, mpe Tishike, bakebakaka biyekua na bau na diseki ve. Na kifuani, ntangu beto kekutakanaka na lukutakanu ya katikati ya sabala, beto kezabaka ti bitini nionso ya programe kabuluaka na bampangi. Bankulutu kevuandaka na butondi ntangu bampangi ya babakala mpe ya banketo yina kebakaka biyekua na bau samu na lukutakanu, bakebongisaka mpe bakekokisaka biyekua na bau! Na kifuani, beto kebangaka ve kubokidisa banlonguki na beto ya Biblia samu bakuiza na lukutakanu ya nsuka ya sabala, samu beto kekukindimisaka ti yakevuanda na mpangi yina mebongisama samu na kusala diskur ya bantu nionso. Mpe beto kekukindimisaka ti mikanda yina beto kevuandaka na yau nsatu samu na kisalu ya kusamuna kekondua ve. Bampangi yango ya kukuikama ketaninaka beto mbote, mpe beto kepesaka Yehova matondi samu na bau! Na yau, na yinki mutindu beto lenda monisa ti beto mebonga batudila beto ntima?

8. Yinki mutindu beto fueti vuanda na bukatikati ntangu beto kena kutudila bantu yankaka dikebi? (Bingana 11:13)

⁸ Beto kezolaka bampangi na beto ya babakala mpe ya banketo, mpe beto ketulaka dikebi na mambote na bau. Kasi, beto fueti vuanda na bukatikati mpe kuzitisa mambu yina metadila bau mosi. Baklisto yankaka na kimvuka ya siekle ya ntete vuandaka ‘tonga mpe kukikotisa na mambu ya bantu yankaka mpe kutubila mambu yina bafueti tubila ve.’ (1 Tm. 5:13) Beto zola ata fioti ve kuvuanda lokola bau. Kasi kanisa ntete muntu mosi metubila beto mambu metadila yandi mosi mpe yandi mezabisa beto beto bika kutubila yau bantu yankaka. Na kifuani, mpangi mosi ya nketo lenda zabisa beto mambu metadila mavimpi na yandi to diambu yankaka ya mpasi yina yandi kena kukutana na yau, mpe yandi mezabisa beto beto bika tuba yau na muntu yankaka. Beto fueti sala kaka mutindu yandi melomba beto. * (Tanga Bingana 11:13.) Ntangu yayi, beto tadila mambu mingi yankaka yina kele mfunu beto sueka yau.

9. Yinki mutindu bantu ya dibuta lenda monisa ti bamebonga batudila bau ntima?

⁹ Na kati ya dibuta. Konso muntu na kati ya dibuta kele na kiyekua ya kulunda masuekamu, mambu yina metadila kaka dibuta. Na kifuani, nketo mosi yina kele Muklisto lenda vuanda na kifu mosi yina kesekisaka bakala na yandi. Bakala ketubila  yau na bantu yankaka, kana yandi mezaba ti kusala plina ketungisa nketo na yandi? Ve! Yandi kezolaka nketo na yandi, mpe yandi kesala ata fioti ve diambu yina kesala yandi mpasi. (Efe. 5:33) Bantuenia kezolaka bantu sadila bau mambu na luzitu. Yakele mfunu na bibuti na kuzaba yau. Bakezola ve kumonisa bana na bau nsoni na kutubaka banzimbala na bau na bantu yankaka. (Kol. 3:21) Bana fueti longuka kikadulu ya kulunda mambu ya kinsueki, mpe kutubila ve bantu yankaka mambu yina kesala ti bantu yankaka ya dibuta tungisama. (Kul. 5:16) Kana konso muntu na dibuta kena kukokisa kiyekua na yandi samu na kulunda mambu yina metadila kaka dibuta, nguizani ya dibuta kekuma diaka ngolo.

10. Yinki yakena kulomba samu na kuvuanda nkundi ya kedika? (Bingana 17:17)

¹⁰ Na bankundi na beto. Na luzingu na beto, yakevuanda na bantangu yina beto kemona ti beto kele na nsatu ya kutubila nkundi mosi ya mbote mutindu beto kena kukimona mpenza. Na bantangu yankaka, yalenda vuanda mpasi. Yalenda vuanda pete ve samu na beto kutubila muntu yankaka mambu yina metadila kaka beto mosi, mpe yakesala beto mpasi kana na manima beto mekuiza bakusa ti nkundi na beto tubilaka bantu yankaka mambu yina beto zabisaka yandi. Na ndambu yankaka, beto kevuandaka na butondi ya kuvuanda na nkundi yina beto lenda tubila banguilu na beto mpe beto mezaba ti yandi ketubila yau ve bantu yankaka! Yandi kele ‘nkundi ya kedika.’—Tanga Bingana 17:17.

11. (a) Yinki mutindu bankulutu mpe banketo na bau kemonisaka ti balenda tudila bau ntima? (b) Yinki dilongi beto lenda baka na nkulutu mosi yina katukaka tadila diambu mosi ya kinsueki ya kimvuka mpe na manima yandi kuizaka kutana na dibuta na yandi? (Tala foto.)

¹¹ Na kimvuka. Bankulutu yina kelundaka masuekamu kele ‘kisika ya kusuama mupepe, kisika ya kusuama’ samu na bampangi na bau. (Yez. 32:2) Beto lenda tubila bankulutu konso diambu yina metadila beto, samu beto mezaba ti baketuba ve diambu yango na bantu yankaka. Beto lenda tula bau mbamba ve samu batubila beto mambu yina bafueti tubila ve bantu yankaka. Katula yau, beto kele na butondi na banketo ya bankulutu samu bakesosaka ve ti babakala na bau tubila bau masuekamu yina metadila bantu yankaka. Yakele mpenza lusakumunu samu na nketo ya nkulutu  yina kesosaka ve kuzaba mambu yina metadila bampangi. Nketo ya nkulutu mosi tubaka: “Munu kele na butondi na mutindu bakala na munu ketubilaka munu ve masuekamu yina metadila bantu yina kele na nsatu ya lusadusu ya bankulutu, yandi ketubilaka munu ve ata mpe bankumbu na bau. Munu kele na butondi na mutindu bakala na munu kelundaka masuekamu samu munu kukitungisa ve na mambu yina munu lenda sala ata kima mosi ve. Samu na yau, yakevuandaka pete samu na munu kusolola na muntu nionso na kimvuka. Mpe munu lenda tula ntima ti ntangu metubila bakala na munu banguilu na munu to mambu yina kena kutungisa munu, yandi kezabisa yau ve na bantu yankaka.” Ya kedika, beto nionso beto zola zabana lokola bantu yina mebonga batudila beto ntima. Yinki bikadulu kesadisa beto beto kokisa lukanu yango? Beto tadila mambu tanu kati na yau.

12. Samu na yinki beto lenda tuba ti nzola kele fondansion yina kesimbaka kikadulu ya kutudila muntu ntima? Pesa kifuani.

¹² Nzola kele fondasion yina kesimbaka kikadulu ya kutudila muntu ntima. Yesu tubaka ti bansiku zole ya nene kele kuzola Yehova mpe kuzola bafinangani na beto. (Mat. 22:37-39) Nzola na beto samu na Yehova ketindaka beto beto landa kifuani na yandi ya kukoka na yina metadila kutudila bantu yankaka ntima. Na kifuani, nzola samu na bampangi na beto ya babakala mpe ya banketo ketindaka beto beto lunda masuekamu yina metadila kaka bau mosi. Beto kesosa ata fioti ve kutubila bantu yankaka diambu yina kesala bau mpasi, yina kesala ti bakukitungisa.—Yoa. 15:12.

13. Na yinki mutindu kumikitisa kesadisaka beto beto vuanda bantu yina mebonga batudila beto ntima?

¹³ Kumikitisa kesadisa beto beto vuanda bantu yina mebonga batudila beto ntima. Muklisto yina kele na kumikitisa kesosaka ve kumonisa ti yandi meluta bantu yankaka na kuvuandaka muntu ya ntete ya kutubila bantu diambu. (Fil. 2:3) Yandi kesosaka ve kutinda bantu yankaka bakanisa ti yandi mezaba mambu ya kinsueki yina yandi kele ve na yinsua ya kutuba. Kumikitisa kepekisa beto diaka beto bika kupanza bansangu yina Biblia metubila ve to yina kele ve na mikanda na beto yina kesasilaka Biblia.

14. Yinki mutindu lusuasukusu kesadisa beto beto vuanda bantu yina mebonga batudila beto ntima?

¹⁴ Lusuasukusu kesadisa Muklisto yandi zaba kusuasikisa ‘ntangu ya kuvuanda niee mpe ntangu ya kutuba.’ (Lon. 3:7) Bantu mingi ketubaka “Mpova kele palata, kasi kuvuanda niee kele wolo.” Na bampova yankaka, yakevuandaka na bantangu yina kuvuanda niee kevuandaka mbote na kisika ya kutuba. Na yau, Bingana 11:12 mepesa dilongi yayi: ‘Muntu yina kele na lusuasukusu ya kedika kevuandaka niee.’ Beto tadila kifuani mosi. Mbala mingi bakelombaka na nkulutu mosi yina kele na makoki yandi kuenda pesa lusadusu na bimvuka yankaka samu na kubongisa mambu ya mpasi yina bakele na yau. Tala mambu yina nkulutu mosi tubaka samu na nkulutu yango, “Yandi kevuandaka ntangu nionso ya kukenga na kutubilaka ata fioti ve masuekamu ya bimvuka yankaka.” Lusuasukusu salaka ti yandi baka luzitu ya bampangi yina yandi vuandaka sala na bau na kimvuka ya bankulutu. Bakendimisamaka ti yandi ketubila ve bantu yankaka masuekamu na bau na bantu yankaka.

15. Pesa kifuani yina kena kumonisa mutindu kuvuanda muntu ya kukuikama lenda sala ti bantu yankaka tudila beto ntima.

¹⁵ Kukuikama kele diambu yankaka na yina beto kele na yau nsatu samu bantu tudila beto ntima. Beto ketudilaka muntu ya kukuikama ntima samu beto mezaba ti yandi ketubaka ntangu nionso kedika. (Efe. 4:25; Ebr. 13:18) Na kifuani, kanisa ntete nge kele na nsatu ya kukudisa makoki na nge ya kulonga. Na yau, nge melomba muntu mosi yandi landa diskur na nge mpe yandi pesa nge mabanza ya mfunu yina kesadisa nge nge kudisa makoki na nge. Nani nge ketudila ntima samu yandi pesa nge malongi ya kedika? Yakevuanda muntu yina ketubila nge mambu yina nge kele na nsatu ya kuwa to  muntu yina ketubila nge kedika na kimpombo? Mvutu kele puelele. Biblia metuba: ‘Nsembolo ya puelele kele mbote kuluta nzola ya kusuama. Bamputa yina nkundi meluadisa nge kevuandaka ya kukuikama.’ (Bin. 27:5, 6) Atako na ebandeli yakevuandaka mpasi na kuwa, bampova ya kedika ya nkundi kevuanda na mfunu samu na ntangu ya yinda.

16. Yinki mutindu Bingana 10:19 kena kumonisa mfunu ya kukiyala?

¹⁶ Kukiyala kele mfunu kana beto zola bantu yankaka tudila beto ntima. Kikadulu yango kesadisa beto beto vuanda niee kana beto mekutana na ntotolo mosi yina kena kutinda beto beto tuba disuekamu mosi yina batubilaka beto. (Tanga Bingana 10:19.) Yalenda vuanda mpasi samu na beto na kukiyala ntangu beto kena kusadila basite ya kusolola na bantu mingi. Kana beto kenga ve, beto lenda tuba masuekamu na bantu mingi kondua kuzaba. Mpe kana beto memuangisa bansangu yango na nzila ya baapareyi, beto kevuanda ve na dikoki ya kuzaba mutindu bantu yankaka kesadila nsangu yango to mambu ya mpasi yina yakebimisa. Kukiyala kesadisa beto diaka beto vuanda niee ntangu bambeni kena kusosa beto tuba mambu yina ketula bampangi na beto na kivonza. Yalenda salama ntangu bapolisi kena kuyuvusa beto biuvu na buala yina kisalu na beto mepekisama. Beto lenda sadila nsikudukusu ya ‘kutula kima ya kukanga yinua samu ya sunga yinua na [beto]’ na diambu yayi mpe na mambu yankaka. (Nk. 39:1) Yavuanda bampangi na beto ya dibuta, bankundi na beto, bampangi na beto ya babakala mpe ya banketo, to bantu yankaka, beto kele na nsatu ya kuvuanda bantu yina mebonga batudila beto ntima. Mpe samu beto vuanda bantu yina mebonga batudila beto ntima, beto fueti kukiyala.

17. Yinki mutindu beto lenda sala ti mpeve ya kutudila bantu yankaka ntima vuanda na kimvuka na beto?

¹⁷ Beto kele mpenza na butondi na mutindu Yehova bendaka beto na dibuta yina kele na bampangi ya nzola mpe yina mebonga beto tudila bau ntima! Beto nionso beto kele na kiyekua ya kusala nionso samu bampangi na beto tudila beto ntima. Kana mosimosi na beto kena kusala ngolo samu na kumonisa bikadulu lokola nzola, kumikitisa, lusuasukusu, kukuikama, mpe kukiyala, beto kesala ti mpeve ya kutudila bantu yankaka ntima vuanda na kimvuka na beto. Beto fueti tatamana kusala ngolo samu na kumonisa ti beto kele bantu yina mebonga bantu yankaka tudila beto ntima. Bika beto landa kifuani ya Nzambi na beto, Yehova, mpe kutatamana kumonisa ti beto mebonga bantu yankaka tudila beto ntima.