1. Samu na yinki beto fueti kamua ve kumona bantu mingi bubu yayi ketudilaka ve bantu yankaka ntima?

 NA YINZA ya Satana bantu kezabaka ve nani balenda tudila ntima. Bikadulu ya bantu ya mumbongo, ya bamfumu ya politiki mpe ya bamfumu ya mabundu kelembisaka bau ntangu nionso nzutu. Bantu mingi kemonaka diaka ti balenda tudila ve bankundi, bafinangani, ata mpe bampangi na bau ya dibuta ntima. Diambu yango kena kukamuisa beto ve. Biblia samunaka: ‘Na bilumbu ya nsuka . . . , bantu kevuanda . . . bantu yina mekondua kukuikama, . . . bantu yina kevuninaka bantu mambu, . . . bantu yina ketekaka bayankaka.’ Na bampova yankaka, bantu kelanda bikadulu ya nzambi ya mambu ya ntangu yayi, yina bonga ve batudila yandi ntima.—2 Tm. 3:1-4; 2 Bk. 4:4.

2. (a) Nani beto lenda tudila mpenza ntima? (b) Yinki diambu bantu yankaka lenda kukiyuvusa?

² Kasi, lokola beto kele Baklisto, beto mezaba ti beto lenda tudila Yehova ntima na beto ya mvimba. (Yer. 17:7, 8) Beto mendimisama ti yandi kezolaka beto mpe yandi ‘kesundola ata fioti ve’ bankundi na yandi. (Nk. 9:10) Beto lenda tudila diaka Klisto Yesu ntima samu yandi pesaka luzingu na yandi samu na beto. (1 Pi. 3:18) Mpe na luzingu na beto mosi beto monaka ti Biblia kepesaka malongi yina beto lenda tudila ntima. (2 Tm. 3:16, 17) Beto mendimisama ti beto lenda tudila Yehova, Yesu, mpe Biblia ntima. Bantu yankaka lenda kukiyuvusa kana balenda tudila ntangu nionso bampangi na bau ya babakala mpe ya banketo ya kimvuka ntima. Kana mvutu kele ee, samu na yinki beto lenda tudila bau ntima?

3. Yinki diluaku ya nene beto kele na yau? (Marko 10:29, 30)

³ Yehova ponaka beto samu beto vuanda na kati ya dibuta ya bisadi na yandi ya yinza ya mvimba. Yakele mpenza diluaku mosi ya nene yina kenatinaka beto mambote mingi! (Tanga Marko 10:29, 30.) Na yinza ya mvimba, yakele na bampangi yina kezolaka Yehova mutindu mosi  na beto mpe yina kesadilaka bansikudukusu na yandi na luzingu na bau. Ndinga na beto, nzingulu na beto, mpe mvuatulu na beto lenda vuanda ya kusuasana na yina ya bau, kasi beto kezolaka bau ata kana beto mekutana samu na mbala ya ntete. Beto kesepelaka mingi kuvuanda kintuadi na bau samu na kusambila Tata na beto ya nzola yina kele na dizulu.—Nk. 133:1.

4. Samu na yinki beto kevuandaka na nsatu ya bampangi na beto ya babakala mpe ya banketo?

⁴ Banda bubu yayi, beto kele na nsatu ya kuvuanda na bumosi na bampangi na beto ya babakala mpe ya banketo. Na bantangu yankaka, bakesadisaka beto samu na kununga mikakatano na beto. (Bar. 15:1; Bag. 6:2) Bakekindisaka beto diaka samu beto tanina vema na beto na kisalu ya Yehova mpe samu beto tatamana kuvuanda bankundi ya Yehova. (1 Te. 5:11; Ebr. 10:23-25) Kanisa na mutindu beto lendaka kukimona kana kimvuka taninaka beto ve samu na kusadisa beto beto telemina bambeni na beto—Satana Diabulu mpe yinza na yandi ya yimbi. Ntama mingi ve, Satana mpe bantu yina yandi ketuadisaka kenuanisa bisadi ya Nzambi. Kasi na ntangu yina beto kevuanda mpenza na butondi na mutindu bampangi na beto ya babakala mpe ya banketo kesadisa beto!

5. Samu na yinki na bantangu yankaka yakevuandaka mpasi samu na bantu yankaka batudila bampangi na bau ntima?

⁵ Kasi, bampangi yankaka kevuandaka na mukakatano ya kutudila bampangi na bau ya babakala mpe ya banketo ntima, samu mbala yankaka batubilaka mpangi mosi disuekamu kasi mpangi yango tubilaka yau bantu yankaka to mpangi mosi kokisaka ve nsilulu mosi. To mbala yankaka mpangi mosi na kimvuka tubaka to salaka diambu yina salaka bau mpasi. Mambu ya mutindu yina kesalaka ti beto vuanda na mukakatano ya kutudila bantu yankaka ntima. Na yau, yinki lenda sadisa beto samu beto kudisa kikadulu ya kutudila bantu yankaka ntima?

6. Yinki mutindu nzola lenda sadisa beto beto kudisa kikadulu ya kutudila bampangi na beto ntima? (1 Bakorinto 13:4-8)

⁶ Nzola kele diambu ya ngudi samu na kutudila  bantu yankaka ntima. 1 Bakorinto kikapu 13 ketubilaka mambu mingi ya nzola yina lenda sadisa beto beto kudisa to beto kudisa diaka kikadulu na beto ya kutudila bantu yankaka ntima. (Tanga 1 Bakorinto 13:4-8.) Na kifuani, verse 4 metuba ti ‘nzola kele ntima yinda mpe ntima mbote.’ Yehova kemonisinaka beto ntima yinda ata kana beto mesadila yandi disumu. Na yau, beto fueti vuanda na ntima yinda kana bametuba to bamesala diambu yina mepesa beto nganzi to yina mesala beto mpasi. Verse 5 mebuela: ‘[Nzola] kefuemaka ve. Yakelundaka ve yimbi na ntima.’ Beto kezola ve ‘kulunda nganzi na ntima,’ yazola tuba kutatamana kukanisa mambu ya yimbi yina bampangi na beto salaka beto. Longi 7:9 metuba ti beto fueti ‘fuema ve nsualu.’ Yakele mpenza mbote mingi kusadila bampova yina kele na Baefezo 4:26: ‘Muini leka ve beno kele kaka na nganzi’!

7. Yinki mutindu bansikudukusu yina kele na Matayo 7:1-5 kesadisa beto samu beto kudisa kikadulu ya kutudila bampangi na beto ntima?

⁷ Diambu yankaka yina lenda sadisa beto beto kudisa kikadulu ya kutudila bampangi na beto ntima kele kutadila bau mutindu Yehova ketadilaka bau. Nzambi kezolaka bau mpe yandi kelundaka ve kidimbu ya masumu na bau. Beto diaka beto fueti sala mutindu yina. (Nk. 130:3) Na kisika ya kutula makanisi na beto na banzimbala na bau, beto fueti sala ngolo samu na kusosa bikadulu na bau ya mbote mpe kukanisa na mambu ya mbote yina balenda sala. (Tanga Matayo 7:1-5.) Beto kendimisamaka ti bakevuandaka na nsatu ya kusadila beto mambu ya mbote kasi mambu ya yimbi ve, samu nzola ‘kendimaka mambu nionso.’ (1 Bk. 13:7) Bampova yango kena kumonisa ve ti Yehova kena kulomba beto beto tudila bampangi na beto ntima kondua mfunu mosi ya mbote; kasi, yandi kena kulomba beto beto tudila bau ntima samu bau mosi kemonisaka ti bamebonga beto tudila bau ntima. *

8. Yinki mutindu nge lenda kudisa kikadulu na nge ya kutudila bantu yankaka ntima?

⁸ Mutindu mosi kaka na luzitu, yakelombaka ntangu mpe kusala bangolo samu bantu yankaka tudila nge ntima. Yinki mutindu nge lenda kudisa kikadulu ya kutudila bampangi na nge ntima? Zaba bau mbote. Sololaka na bau na balukutakanu ya kimvuka. Bakaka bankubukulu samu na kubimaka na bau na kisalu ya kusamuna. Monisinaka bau ntima yinda, mpe pesaka bau maluaku ya kumonisa ti bamefuana kutudila bau ntima. Kondua ntembe na ebandeli nge kesepela ve kutubila bantu yankaka makanisi na nge mpe mambu yina metadila nge. Ntangu nge kena kuzaba bau mbote, mbala yankaka yakevuanda pete samu nge tubila bau mambu metadila nge. (Luka 16:10) Yinki nge lenda sala kana mpangi mosi mesala diambu mosi yina kesala ti nge bika tudila yandi ntima? Kuzenga ve kinkundi na beno na nsualu. Kasi pesa yandi ntangu. Mpe kubika ve ti mambu yina melembisa nge nzutu yapekisa nge nge tudila bampangi yankaka ntima. Samu na yau, beto ketadila bifuani ya bisadi ya kukuikama ya Yehova yina atako balembaka nzutu kasi bataninaka kikadulu na bau ya kutudila bantu yankaka ntima.

9. (a) Yinki mutindu Ana taninaka kikadulu na yandi ya kutudila nkubukulu ya Yehova ntima atako bantu yina vuandaka na biyekua vuandaka sala mambu ya yimbi? (b) Kifuani ya Ana melonga nge yinki na diambu metadila kutudila nkubukulu ya Yehova ntima? (Tala foto.)

⁹ Yamekuminaka nge nge lemba nzutu samu na bikadulu ya mpangi mosi yina kele na biyekua? Kana yakele mutindu yina, nge lenda baka mambote na kutadilaka kifuani ya Ana. Na ntangu yina, nganga-nzambi ya nene Eliya vuandaka tuadisa nsambudulu ya Yehova na Yisaele. Kasi bantu ya dibuta na yandi vuandaka ve bifuani ya mbote. Bana na yandi, yina vuandaka banganga-nzambi vuandaka sala mbala na mbala mambu ya yimbi, mambu ya nsoni; kasi tata na bau vuandaka pesa bau kaka bitumbu mosi ya pete. Yehova lembisaka ve mbala  mosi Eliya kuvuanda nganga-nzambi ya nene. Kasi, Ana lembaka ve kuzitisa nkubukulu ya Yehova, na kumangaka kusambila na tabernakle, ntangu nionso yina Eliya vuandaka nganga-nzambi ya nene. Ntangu Eliya monaka Ana vuandaka sambila na kiadi ya ngolo, yandi kukivunaka na kukanisaka ti Ana koluaka malavu. Na kumangaka kutadila diambu yango mbotembote, yandi vuezaka nketo yango yina vuandala kukitungisa mingi. (1 Sa. 1:12-16) Atako plina, Ana bakaka lukanu ti kana yandi mebuta muana ya bakala, yandi kekuiza bika yandi na tabernakle samu na kusadila Yehova, kisika yina yandi kevuanda na yinsi ya lutanunu ya Eliya. (1 Sa. 1:11) Yavuandaka lomba kaka kusemba bana ya Eliya samu na mambu yina basalaka? Ee, nsukansuka Yehova pesaka bau kitumbu. (1 Sa. 4:17) Na ndambu yankaka, Nzambi sakumunaka Ana na kupesaka yandi muana ya bakala, Samuele.—1 Sa. 1:17-20.

10. Yinki mutindu ntinu Davidi tatamanaka kutudila bantu yankaka ntima atako bantu yankaka sadilaka yandi mambu ya yimbi?

¹⁰ Yamekuminaka nge ti nkundi yina nge kezolaka mingi teka nge? Kana yakele mutindu yina, tadila disolo ya Ntinu Davidi. Ahitofele vuandaka mosi ya bankundi na yandi ya ntima. Kasi ntangu muana ya Davidi, Absalome sosaka kukuma ntinu, Ahitofele sanganaka na butomboki ya Absalome. Kondua ntembe yasalaka Dividi mpasi mingi samu muana na yandi mpe muntu yina yandi vuandaka baka lokola nkundi lembaka kupesa yandi maboko! Atako plina, Davidi bikaka ve ti mambu yango ya yimbi yina basalaka yandi pekisa yandi tudila bantu yankaka ntima. Yandi tatamanaka kutudila Hushai ntima, yina vuandaka nkundi na yandi yankaka ya kukuikama, yina mangaka kusangana na butomboki yango. Davidi vuandaka na bamfunu ya mbote ya kutudila Hushai ntima. Hushai monisaka ti yandi vuandaka nkundi ya mbote, yandi tulaka ata mpe luzingu na yandi na kivonza samu na kusadisa Davidi.—2 Sa. 17:1-16.

11. Na yinki mutindu mosi ya bisadi ya Nabale monisaka kikadulu ya kutula ntima?

¹¹ Tadila diaka kifuani ya mosi ya bisadi ya Nabale. Na ntima ya mbote, Davidi mpe bantu na yandi taninaka bisadi ya Muyisaele mosi na nkumbu ya Nabale. Na manima ya mua ntangu, Davidi lombaka na muntu yango ya mvuama bima ya kudia samu na bantu na yandi, konso kima yina yandi lendaka pesa bau. Ntangu Nabale mangaka kupesa bau, Davidi kumaka na nganzi, yau tindaka yandi yandi baka nzengolo ya kufua babakala nionso na yinzo ya Nabale. Kisadi mosi kuendaka tubila Abigaile, nketo ya Nabale diambu yango. Lokola yandi diaka yandi vuandaka na yinzo ya Nabale, yandi zabaka ti  luzingu na yandi vuandaka na maboko ya Abigaile. Na kisika ya kutina, yandi tulaka ntima ti Abigaile vuandaka na dikoki ya kumanisa diambu yango. Yandi tulaka ntima samu yandi zabaka ti Abigaile zabanaka lokola nketo ya nduenga. Mambu yina salamaka na manima monisaka ti yandi vuandaka na mfunu ya kutudila Abigaile ntima. Na kibakala nionso, Abigaile salaka nionso samu na kusoba makanisi ya Davidi. (1 Sa. 25:2-35) Yandi tulaka ntima ti Davidi kesala diambu na mutindu mosi ya mbote.

12. Yinki mutindu Yesu monisaka ti yandi vuandaka tudila banlonguki na yandi ntima atako bavuandaka sala banzimbala mingi?

¹² Yesu tudilaka banlonguki na yandi ntima atako bavuandaka sala banzimbala mingi. (Yoa. 15:15, 16) Ntangu Yakobo mpe Yoane lombaka Yesu yandi tula bau na kisika mosi ya mbote na Kimfumu, Yesu tulaka ve ntembe na makanisi yina vuandaka tinda bau basadila Yehova to kukatula bau samu bavuanda diaka ve bantumua. (Mar. 10:35-40) Na manima, banlonguki na yandi nionso sundolaka yandi na mpipa yina bakangaka yandi. (Mat. 26:56) Kasi, Yesu tatamanaka kutudila bau ntima. Yandi zabaka mbote banzimbala na bau; kasi, yandi ‘zolaka bau tii na nsuka.’ (Yoa. 13:1) Na manima ya mfutumukunu, Yesu pesaka bantumua na yandi 11 ya kukuikama kiyekua mosi ya nene ya kutuadisa kisalu ya kukumisa bantu banlonguki mpe kutanina mameme na yandi ya mfunu. (Mat. 28:19, 20; Yoa. 21:15-17) Yandi vuandaka na bamfunu ya mbote ya kutudila bantu yango ya kuzanga kukoka ntima. Bau nionso salaka kisalu na bau na kukuikama nionso tii na nsuka ya luzingu na bau. Ya kedika, Ana, Davidi, kisadi ya Nabale, Abigaile, mpe Yesu kele bifuani ya mbote ya diambu metadila kutudila bantu ya kukondua kukoka ntima.

13. Yinki lenda sala ti yavuanda mpasi beto tudila bantu yankaka ntima?

¹³ Nge metudilaka mpangi mosi ntima na kuzabisaka yandi mambu yina metadila kaka nge mosi, kasi na manima nge bakusaka ti yandi tubilaka bantu yankaka mambu yango? Diambu ya mutindu yina lenda sala nge mpenza mpasi. Mpangi mosi ya nketo zabisaka nkulutu na bau mambu metadila kaka yandi mosi. Kilumbu yina landaka, nketo ya nkulutu yango bokilaka mpangi ya nketo samu na kukindisa yandi. Mpe yandi bakusaka ti mambu yango yau nde yandi tubilaka nkulutu. Yakumaka mpasi samu mpangi yango ya nketo tudila nkulutu yango ntima. Kasi mpangi yango ya nketo salaka diambu ya mbote mpe yandi lombaka lusadusu. Yandi sololaka na nkulutu yankaka, mpe nkulutu yango sadisaka yandi samu yandi tudila bankulutu yankaka ntima.

14. Yinki sadisaka mpangi mosi ya bakala samu yandi banda kutudila diaka bantu ntima?

¹⁴ Mpangi mosi ya bakala vuandaka na mantata samu na ntangu ya yinda na bankulutu zole yina yandi vuandaka mona ti yandi lendaka tudila bau ntima ve. Kasi, yandi bandaka kukanisa na mambu yina mpangi mosi ya bakala yina bakezitisaka mingi tubaka. Bampova yango ya pete kasi ya kilendo: “Satana nde kele mbeni na beto, kasi bampangi na beto ve.” Mpangi yango ya bakala tudilaka bampova yango dikebi, yandi salaka kisambu ya ngolo, mpe nsukansuka yandi kumaka na dikoki ya kutula kiyenge kintuadi na bankulutu yango zole.

15. Samu na yinki kutudila diaka bantu ntima lenda baka ntangu? Pesa kifuani.

¹⁵ Nge mezimbisaka kiyekua mosi na kimvuka? Yalenda vuanda ti diambu yango salaka mpasi. Grete mpe mama na yandi vuandaka Bambangi ya Yehova na ntangu ya Nazi na Allemagne na bamvula 1930 ntangu kisalu na beto pekisamaka. Grete vuandaka sepela na kiyekua na yandi ya kusonika na mashini masolo ya zulunalo Yinzo’a zulu ya Nkengi samu na bampangi na yandi. Kasi ntangu bampangi bakusaka ti tata na yandi vuandaka telemina kedika, bakatulaka yandi kiyekua yango, bavuandaka banga ti tata na yandi lendaka teka kimvuka na bantu yina keteleminaka kedika. Yau kaka ve vuandaka diambu ya mpasi yina Grete kangilaka ntima. Na ntangu ya Mvita ya zole ya yinza ya mvimba, bampangi vuandaka manga kupesa Grete mpe mama na yandi bazulunalo mpe bavuandaka manga kusolola na bau  kana bamekutana na nzila. Yasalaka Grete mpasi mingi, yabakaka yandi ntangu mingi samu na kunlemvukila bampangi yango mpe kutudila bau diaka ntima. Kasi na manima yandi bakusaka ti Yehova nlemvukilaka bau deja, na yau yandi diaka yandi fueti nlemvukila bau. *

16. Samu na yinki beto fueti sala ngolo samu na kukuna kikadulu ya kutudila bampangi na beto ntima?

¹⁶ Kana nge mekutanaka na diambu ya mpasi ya mutindu yina, sala ngolo samu na kukudisa diaka kikadulu na nge ya kutudila bantu ntima. Yalenda baka ntangu, kasi bangolo yina nge kesala kele mfunu. Na kifuani, kana bametudilaka beto puazon na madia, beto lenda banda kukenga diaka mingi samu na konso kima yina beto kekudia. Kasi, kudia madia mosi ya yimbi kesala ve ti beto lemba kudia. Mutindu mosi, beto fueti bika ve ti diambu mosi ya yimbi yina beto kutanaka na yau pekisa beto beto bika tudila diaka bampangi na beto nionso ntima, bayina beto mezaba ti babutukaka bantu ya kuzanga kukoka. Kana beto kena kukudisa diaka kikadulu na beto ya kutudila bantu ntima, beto kevuanda na kiese mingi mpe beto kevuanda na makoki ya kutula makanisi na beto na mambu yina beto lenda sala samu na kutula mpeve ya kutudila bantu yankaka ntima na kimvuka.

17. Samu na yinki yakele mfunu kutudila bantu ntima, mpe yinki beto ketubila na disolo melanda?

¹⁷ Kikadulu ya kutudila bantu ntima kele mpasi na yinza ya Satana, kasi beto lenda tudila bampangi na beto ya babakala mpe ya banketo ntima samu beto kezolaka bau mpe bakezolaka beto. Kikadulu yango kesalaka ti beto vuanda na kiese mpe beto vuanda na bumosi banda bubu yayi mpe yaketanina beto ntangu beto kekutana na mambu ya mpasi na bilumbu kena kuiza. Yinki nge fueti sala kana muntu mosi salaka nge diambu yina lembisaka nge nzutu mpe nge ketudilaka yandi diaka ve ntima? Sosa kutadila mambu mutindu Yehova ketadilaka yau, sadila bansikudukusu ya Biblia, kudisa kikadulu ya nzola samu na bampangi na nge, mpe baka malongi na bifuani ya Biblia. Beto lenda nunga banguilu yina ketungisaka beto mpe kukudisa diaka kikadulu ya kutudila bantu yankaka ntima. Kana beto mesala plina, beto kebaka balusakumunu ya kuvuanda na bankundi mingi ‘yina kekangamaka ngolo kuluta mpangi.’ (Bin. 18:24) Kasi, yasuka kaka ve na beto beto tudila bantu yankaka ntima, bau diaka bafueti zaba ti balenda tudila beto ntima. Disolo melanda, ketubila mutindu beto lenda monisa ti beto mebonga bampangi na beto tudila beto ntima.