1, 2. Yinki dikabu ya mbote yina Yehova mepesaka beto?

YEHOVA pesaka mosi mosi na beto dikabu mosi ya mbote. Yakele dikabu ya luzingu. (Kuyantika 1:27) Yandi zola beto vuanda na luzingu mosi ya mbote mpenza. Yau yina yandi pesaka beto bansikudukusu yina lenda sadisa beto beto baka banzengolo ya mbote. Beto fueti sadila bansikudukusu yango samu yasadisa beto na ‘kusuasikisa’ mambu yina kele ‘mbote mpe yimbi.’ (Baebreo 5:14) Kana beto mesala mutindu yina, beto kena kubika Yehova longa beto mutindu ya kuyindula mbote. Ntangu beto mebika bansikudukusu ya Nzambi tuadisa beto mpe beto memona mutindu yau kena kubongisa luzingu na beto, beto kebakusaka ti bansikudukusu yango kele mpenza na mfunu.

² Beto lenda kutana na mambu ya mutindu na mutindu na luzingu. Mbala mingi yakevuandaka na mambu yina kekuminaka beto, Biblia pesa ve nsiku ya puelele samu na mambu yango. Na kifuani, yalenda lomba beto baka banzengolo samu na lusadusu ya munganga yina melomba kusadila menga. Yinki mutindu beto lenda baka banzengolo yina kesepedisa Yehova? Biblia kele na bansikudukusu yina kelongaka beto mutindu Yehova ketadilaka  luzingu mpe menga. Kana beto mebakusa bansikudukusu yango, beto kevuanda na makoki ya kubaka banzengolo na nduenga mpe beto ketanina kikansasa ya mbote. (Bingana 2:6-11) Bika beto tadila mua ndambu ya bansikudukusu yango.

3, 4. (a) Yinki mutindu Nzambi monisaka mutindu yandi ketadilaka menga? (b) Menga kemonikisaka yinki?

³ Biblia kelongaka beto ti menga kele nlongo samu yakemonikisaka luzingu. Mpe luzingu kele mfunu mingi na meso ya Yehova. Ntangu Kaina kufuaka mpangi na yandi, Yehova tubilaka yandi: “Menga ya mpangi na nge ke didila mono na ndinga ya ngolo tuka na ntoto.” (Kuyantika 4:10) Menga ya Abeli vuandaka monikisa luzingu na yandi; ntangu Kaina kufuaka Abeli, yandi sukisaka luzingu na yandi.

⁴ Na manima ya Nkuka ya maza na ntangu ya Noa, Nzambi tubilaka bantu ti balenda kudia misuni. Kasi yandi tubilaka bau puelele ti: ‘Musuni ti luzingu na yau—menga na yau—beno fueti kudia yau ve.’ (Kuyantika 9:4) Nsiku yayi metadila nkuna nionso ya Noa, ata beto mpe. Yakele puelele ti samu na Yehova, menga kemonikisaka luzingu. Mpe beto diaka beto fueti tadila menga mutindu yina.—Nkunga 36:9.

5, 6. Yinki mutindu nsiku ya Mose monisaka mutindu yina Yehova ketadilaka luzingu mpe menga?

⁵ Na nsiku yina Yehova pesaka Mose, Yandi tubaka: ‘Kana muntu mosi . . . kudia menga ya konso mutindu yina, mono ta buya muntu yina ke dia menga mpi mono ta katula yandi na kati ya bantu na yandi. Sambu luzingu ya kisemua yina ke zingaka kele na menga.’—Levi 17:10, 11.

 ⁶ Nsiku ya Mose vuandaka tuba ti kana muntu mosi mekufua kibulu mosi samu na kudia, yandi fueti dukula menga na yau na ntoto. Kusala mutindu yina vuandaka monisa ti bakena kuvutula luzingu ya kibulu yango na nsemi na yau, Yehova. (Kulonga 12:16; Ezekiele 18:4) Kasi Yehova tubaka ve na Bayisaele ti bafueti bimisa menga nionso ya kibulu yango ata ditanga bikana ve. Kana bamesala nionso yina balendaka sala samu na kubimisa menga, balendaka kudia kibulu yango na kikansasa mosi ya mbote. Kumonisa luzitu na menga ya kibulu, vuandaka monisa ti bakena kuzitisa Muntu yina pesaka luzingu, Yehova. Nsiku yango lombaka diaka ti Bayisaele pesa bankayilu ya bibulu samu na kufuka masumu.—Tala Noti ya 19 mpe ya  20.

7. Yinki mutindu Davidi monisaka luzitu na menga?

⁷ Beto lenda bakusa mfunu ya menga na diambu yina Davidi salaka ntangu yandi vuandaka kunuanisa Bafilistia. Bantu ya Davidi monaka ti yandi vuandaka mpenza na nsatu ya maza, yau yina bakuendaka na ngambu ya bambeni mpe batulaka luzingu na bau na kivonza samu na kubakila yandi maza. Kasi ntangu banatinaka yau Davidi, yandi mangaka kunua yau mpe ‘yandi tiamunaka yau samu na Yehova.’ Davidi tubaka: ‘O Yehova, ngindu ya kusala diambu yayi lenda kuizila munu ve ata fioti! Keti munu fueti kunua menga ya bantu yayi mekuenda kutula luzingu na bau na kivonza?’ Davidi bakusaka ti luzingu mpe menga kele na mfunu na meso ya Nzambi.—2 Samuele 23:15-17.

8, 9. Yinki mutindu Baklisto fueti tadila menga bubu yayi?

⁸ Kubanda na ntangu ya Baklisto ya ntete, yalombamaka diaka ve na bisadi ya Nzambi bapesa bankayilu ya bibulu. Kasi bafuanaka tatamana kutadila menga na mutindu ya mbote. ‘Kumanga menga’ vuandaka mosi  na kati ya minsiku yina Yehova lombaka Baklisto bazitisa. Yavuandaka mutindu mosi kaka na kumanga kinsuza mpe nsambudulu ya biteke.—Bisalu 15:28, 29.

⁹ Yakele kaka mutindu mosi bubu yayi. Lokola beto kele Baklisto, beto mezaba ti Yehova kele yinto ya luzingu mpe luzingu nionso kele ya yandi. Beto mezaba diaka ti menga kele nlongo mpe yakemonikisaka luzingu. Yau yina beto ketadilaka minsiku ya Biblia ntangu beto zola baka nzengolo mosi na yina metadila lusadusu ya munganga samu na kusadila menga.

10, 11. (a) Yinki mutindu Bambangi ya Yehova ketadilaka kuvutula menga na nzutu to bitini yiya (4) ya nene ya menga? (b) Yinki banzengolo Muklisto mosi mosi fueti baka?

¹⁰ Bambangi ya Yehova kebakusaka ti ‘kumanga . . . menga’ zola monisa kaka ve kumanga kudia to kumanga kunua yau. Yazola monisa beto fueti manga bavutula beto menga, kumanga kupesa menga na beto samu bavutula yau muntu yankaka, mpe kumanga kulunda menga na beto kisika yankaka samu babuela kuiza kotisa beto yau. Yazola monisa diaka ti beto fueti kumanga bavutula beto mosi ya bitini yiya (4) ya nene ya menga—globules rouges, globules blancs, plaquette, mpe plasma.

¹¹ Na kati ya bitini yiya (4) yayi ya nene ya menga, minganga kebimisaka bima yankaka ya fioti fioti, yina bakebokidilaka fractions sanguines. Konso Muklisto fueti baka nzengolo kana yandi kendima bima yango ya fioti fioti to ve. Yakele mpe mutindu yina samu na mayele ya munganga yina kelombaka kusadila menga ya muntu yandi mosi. Konso Muklisto fueti baka nzengolo samu na mutindu yandi kezola basadila menga na yandi kana bazola sala yandi operation, ekizame ya munganga, to kusadisa yandi na nkisi yankaka.—Tala Noti ya 21.

12. (a) Samu na yinki banzengolo yina beto kebakaka na kulanda kikansasa na beto kevuandaka na mfunu na meso ya Yehova? (b) Yinki mutindu nge lenda baka banzengolo na nduenga na yina metadila lusadusu ya munganga?

 ¹² Banzengolo yina beto kebakaka na kulanda kikansasa na beto yakevuandaka na mfunu na meso ya Yehova? Ee, yakele na mfunu. Yehova kesepelaka kuzaba mabanza mpe bansatu ya ntima na beto. (Tanga Bingana 17:3; 24:12.) Lokola yakele mutindu yina, kana nge zola baka nzengolo samu na lusadusu mosi ya munganga, nge fueti sambila Yehova samu yandi tuadisa nge mpe sosa sosa na mikanda samu na diambu yango. Na manima, wila kikansasa na nge yina melongua na Biblia samu na kubaka nzengolo. Nge fueti yuvusa ve bantu yankaka yina bazolaka sala kana diambu yango kuminaka bau, nge fueti bika ve bantu yankaka bakila nge banzengolo. Konso Muklisto ‘kenata kilo na yandi mosi.’—Bagalatia 6:5; Baroma 14:12.

13. Bansiku mpe bansikudukusu ya Yehova na yina metadila menga melonga beto yinki samu na yandi?

¹³ Diambu nionso yina Yehova kelombaka beto beto sala kevuandaka samu na mambote na beto mosi mpe yakemonisaka ti yandi kezolaka beto. (Nkunga 19:7-11) Kasi beto fueti zitisa yandi ve kaka samu bansiku na yandi kele samu na mambote na beto. Beto kezitisaka yandi samu beto kezolaka yandi. Nzola na beto samu na Yehova ketinda beto beto manga bavutula beto menga. (Bisalu 15:20) Yaketaninaka diaka mavimpi na beto. Bantu mingi bubu yayi mebakusa mua ndambu ya bivonza yina kuvutula menga na nzutu kepesaka, mpe minganga mingi mekuma kundima ti kusala operation kukondua kuvutula menga kele mbote samu na mavimpi ya bantu. Yau memonisa  puelele ti banzila ya Yehova kele ya nduenga mpe yau kemonisaka nzola.—Tanga Yezaya 55:9; Yoane 14:21, 23.

14, 15. (a) Yinki minsiku Yehova pesaka bisadi na yandi samu na kutanina bau? (b) Yinki mutindu beto lenda sadila bansikudukusu yina vuandaka na kati ya minsiku yango?

¹⁴ Minsiku ya Nzambi kepesaka ntangu nionso bisadi na yandi mambote. Yehova pesaka Bayisaele minsiku samu na kutanina bau na bisumbula ya nene. Na kifuani, mosi ya minsiku tubaka ti mfumu ya yinzo fuanaka tunga mua kibaka pembeni pembeni ya nludi samu ata muntu mosi ve kubua. (Kulonga 22:8) Nsiku yankaka tadilaka bibulu. Kana muntu mosi kele na ngombe mosi ya nganzi, yandi vuandaka na kiyekua ya kutanina yau samu ya luadisa to kufua muntu ve. (Kubasika 21:28, 29) Kana Muyisaele mosi memanga kuzitisa minsiku yango, lufua ya muntu vuandaka na yintu na yandi.

¹⁵ Minsiku yayi kena kumonisa beto ti luzingu kele na mfunu na meso ya Yehova. Kuzaba yau fueti tinda beto beto sala yinki? Beto fueti monisa ti beto kezitisaka luzingu na mutindu beto ketaninaka yinzo na beto mpe ntomabilu na beto. Beto fueti keba na mutindu beto kenatinaka ntomabilu mpe bansaka yina beto keponaka samu na ndutusulu ya ntangu. Bantu yankaka, mingi mingi bantuenia, kebanzaka ti kima mosi ve ya yimbi lenda kumina bau, yau yina baketulaka luzingu na bau na kivonza mpe baketinaka ve bivonza. Kasi Yehova zola ve beto sala mutindu yina. Yandi zola beto monaka ti luzingu kele na mfunu—yavuanda luzingu na beto mosi mpe ya bantu yankaka.—Longi 11:9, 10.

16. Yinki mutindu Yehova ketadilaka kukatula kivumu?

¹⁶ Luzingu ya muntu nionso kele na mfunu na meso ya Yehova. Ata muana yina kele ntete na kati ya kivumu kele na mfunu na meso na yandi. Na ntangu ya minsiku ya Mose, kana muntu mosi metuta na nko ve nketo yina  kele na kivumu (buemba) mpe ata mama to muana na yandi mekufua, Yehova vuandaka tadila muntu yango lokola mvondi. Yazolaka monisa ti ata kana muntu yango sala yau na nko ve, lokola muntu mekufua luzingu yango fueti futama. (Tanga Kubasika 21:22, 23.) Samu na Nzambi, muana yina kele na kati ya kivumu kele muntu ya mvimba. Lokola beto mezaba yau, yinki nge mekanisa samu na diambu metadila kukatula kivumu? Yinki nge mebanza samu na mutindu yina Yehova kekukimonaka ntangu yandi ketalaka bantu kena kukatula bamilio ya bivumu konso mvula?

17. Yinki lenda bomba nketo yina katulaka kivumu tekila yandi zaba Yehova?

¹⁷ Bosi kana nketo mosi mekatulaka kivumu tekila yandi zaba dibanza ya Yehova samu na diambu yango? Yandi fueti tula kivuvu ti Yehova lenda nlemvukila yandi na nzila ya nkayilu ya Yesu. (Luka 5:32; Baefezo 1:7) Nketo yina mesalaka nzimbakana ya mutindu yina fueti tatamana ve kukimona lokola yandi kele na mambu kana yandi mebalula mpenza ntima. ‘Yehowa ke wilaka bantu kiadi mpe ke fwilaka bau nkenda . . . Mutindu kisika yina ntangu ke biminaka kele ntama ti kisika yina ntangu kelekaka, mutindu mosi mpe, yandi me tulaka mambu na beto ya mbi ntama na beto.’—Nkunga 103:8-14.

18. Samu na yinki beto fueti sala ngolo beto katula mabanza ya kuyina bantu yankaka?

¹⁸ Kuzitisa dikabu ya Nzambi ya luzingu kebandaka ntete na ntima na beto. Yau metadila mutindu beto ketadilaka bantu yankaka. Ntumua Yoane sonikaka ti: ‘Konso muntu yina keyinaka mpangi na yandi kele muntu yina kekufuaka bantu.’ (1 Yoane 3:15) Kukondua kutu beto zaba yau, beto lenda banda kuyina muntu yina beto kesepelaka na yandi ve. Kuyina lenda tinda beto beto kondua luzitu na  bantu yankaka, beto vunina bau mambu, to kutu beto sosa ata bakufua. Yehova mezaba mambu yina beto kekanisaka samu na bantu yankaka. (Levi 19:16; Kulonga 19:18-21; Matayo 5:22) Kana nge memona ti nge mebanda kuyina muntu, nge fueti sala ngolo nge kuka dibanza yango.—Yakobo 1:14, 15; 4:1-3.

19. Mutindu Yehova ketadilaka kinkesi fueti tinda beto na kusala yinki?

¹⁹ Yakele na mutindu yankaka ya kumonisa ti beto kebakaka luzingu na mfunu. Nkunga 11:5, metubila beto ti Yehova “keyinaka konso muntu yina ke zolaka mubulu.” Kana beto keponaka ndutusulu ya ntangu yina kele na mambu ya kinkesi, yalenda monisa ti nge kezolaka kinkesi. Samu na yinki kukotisa bampova, mabanza, mpe bifuanusu ya mambu ya kinkesi na yintu na beto? Na kisika ya kusala mutindu yina, beto fueti fulusa mpeve na beto na mabanza ya kuvedila mpe ya kiyenge.—Tanga Bafilipi 4:8, 9.

20-22. (a) Yinki mutindu Yehova ketadilaka yinza ya Satana? (b) Yinki mutindu bisadi ya Nzambi kemonisaka ti bakele ‘ve bantu ya yinza’?

²⁰ Yinza ya Satana kezitisaka luzingu ve, mpe Yehova ketadilaka bantu na yau ti bakele na mfuka ya menga. Banda basiekle mingi, bankubukulu ya politiki mefuisa bamilio ya bantu, ata mpe bisadi mingi ya Yehova. Biblia kena kumonisa bankubukulu to baguvernema yango lokola bibulu ya yimbi mpe ya nganzi. (Daniele 8:3, 4, 20-22; Kusonga 13:1, 2, 7, 8) Bubu yayi, kutekisa minduki kele na mbongo mingi. Bantu kena kubaka mbongo mingi samu na kutekisa minduki yina kekufuaka bantu. Yamemonana puelele ti, ‘yinza ya mvimba kele na yinsi ya kilendo ya muntu ya yimbi.’—1 Yoane 5:19.

 ²¹ Kasi Baklisto ya kedika kele ‘ve bantu ya yinza.’ Bisadi ya Yehova kekotaka ve na mambu ya politiki mpe na bamvita. Lokola bakekufuaka bantu ve, yau yina bakepesaka ve maboko na bankubukulu yina kekufuaka bantu. (Yoane 15:19; 17:16) Baklisto kesalaka mubulu ve kana bakena kuniokola bau. Yesu longaka beto fueti zola ata bambeni na beto.—Matayo 5:44; Baroma 12:17-21.

²² Mabundu diaka mefuisaka bamilio ya bantu. Samu na Babiloni ya Nene, yina kele kintuadi ya mabundu nionso ya luvunu, Biblia metuba: ‘Na kati na yandi bamonaka menga ya bambikudi mpe ya basantu mpe ya bantu nionso yina bamekufuaka na ntoto.’ Nge mebakusa samu na yinki Yehova mepesa ntumu ti: ‘Bantu na munu, beno bima na kati na yandi’? Bayina kesambilaka Yehova bakele ve na mabundu ya luvunu.—Kusonga 17:6; 18:2, 4, 24.

23. ‘Kubima’ na Babiloni ya Nene zola monisa yinki?

²³ ‘Kubima’ na Babiloni ya Nene kele, kumonisa puelele ti beto kele diaka ve bantu ya dibundu ata mosi ya luvunu. Na kifuani, beto fueti lomba bakatula nkumbu na beto na liste ya minkuikidi ya dibundu yango. Kasi yasuka vana ve. Beto fueti yina mpe kubika diaka mambu nionso ya yimbi yina mabundu ya luvunu kesalaka. Mabundu ya luvunu kendimaka mpe yaketindaka bantu basala kinsuza, mambu ya politiki, mpe bavuanda lokoso. (Tanga Nkunga 97:10; Kusonga 18:7, 9, 11-17) Mambu yango mefuisa bantu mingi.

24, 25. Yinki mutindu kuzaba Yehova lenda pesa beto kiyenge mpe kikansasa ya mbote?

²⁴ Tekila beto zaba Yehova, muntu mosi mosi na kati na beto vuandaka pesa maboko na yinza ya Satana na mutindu mosi to yankaka. Kasi bubu yayi beto mesoba. Beto ndimaka nkudulu mpe beto mekukipesaka na Nzambi. Beto kebakaka ‘bansungi ya kupema ya ke katuka na Yehova.’ Beto kele na kiyenge mpe kikansasa ya mbote,  samu beto mezaba ti beto kena kusepedisa Nzambi.—Bisalu 3:19; Yezaya 1:18.

²⁵ Ata kana beto vuandaka na mosi ya bankubukulu yina kezitisaka luzingu ve, Yehova lenda lemvukila beto na nzila ya nkudulu. Beto kesepelaka mpenza na dikabu ya Yehova ya luzingu. Beto kemonisaka yau kana beto kena kusala nionso samu na kusadisa bantu yankaka bazaba Yehova, babika yinza ya Satana, mpe bakuma bankundi ya Nzambi.—2 Bakorinto 6:1, 2.

26-28. (a) Yinki kisalu ya mfunu yina Yehova pesaka Ezekiele? (b) Yinki Yehova kena kulomba beto sala bubu yayi?

²⁶ Na Yisaele ya ntama, Yehova tubilaka mbikudi Ezekiele yandi luengisa bantu ti ntama ve Yelusalemi kebebisama mpe yandi longa bau mambu yina bafueti sala samu bavuka. Kana Ezekiele luengisaka bantu ve, Yehova zolaka mona ti yandi kele na mfuka ya menga ya bantu yango. (Ezekiele 33:7-9) Ezekiele monisaka ti luzingu kele na mfunu mutindu yandi salaka nionso yina yandi lendaka sala samu na kutubila bau nsangu yina ya mfunu.

²⁷ Yehova pesaka beto kiyekua ya kuluengisa bantu ti ntama mingi ve yinza ya Satana kebebisama mpe kusadisa bau bazaba Yehova samu bavuka mpe bakota na yinza ya yimpa. (Yezaya 61:2; Matayo 24:14) Beto zola kusala nionso yina beto lenda sala samu na kuzabisa nsangu yango na bantu yankaka. Beto kezolaka kutuba mutindu mosi na Paulo ti: ‘Munu kele ya kuvedila na menga ya bantu yonso, samu munu mangaka ve na kuzabisa beno mambu yonso yina Nzambi me kanaka.’—Bisalu 20:26, 27.

²⁸ Yakele na mambu yankaka beto fueti sala samu beto vuanda ya kuvedila. Beto tadila yau na kikapu yina melanda.