Mosi ya bisambu ya ntete yina bantu mingi kelongukaka kele kisambu ya Mfumu, yina Yesu longaka banlonguki na yandi. Kisambu yango kele na kitini ya zole ya Biblia yina bantu kebokidilaka Testama ya yimpa. Kisambu yango mebanda mutindu yayi: “Tata na beto yina kele na dizulu, bika nkumbu na nge vuanda nlongo [to zitusua].” (Matayo 6:9) Kasi, na Anglais nkumbu ya Nzambi yina kesonamaka “Jehovah” to na bantangu yankaka “Yahweh,” kele mpasi na kumona yau na Testama ya yimpa ya mbangudulu ya Anglais. Kasi bambangudulu yango kevuandaka na bankumbu ya banzambi ya luvunu lokola Zeusi, Hermesi, mpe Artemisi. Na yau, nkumbu ya Nzambi ya kedika mpe Mfumu ya Biblia bonga ve kuvuanda na kitini yango ya zole ya Biblia?—Bisalu 14:12; 19:35; 2 Timoteo 3:16.

 Bambangudi ya Biblia na buala ya Angleterre na nkumbu ya Lancelot Shadwell mpe Frederick Parker ndimisamaka ti nkumbu ya Nzambi fueti vutuka diaka na Testama ya yimpa. Samu na yinki kusadila mpova “vutuka diaka”? Samu bakuizaka bakusa ti nkumbu ya Nzambi vuandaka deja na ebandeli kasi na manima bakuizaka katula yau. Samu na yinki bakuizaka bakusa yau?

 Shadwell mpe Parker zabaka ti bamaniskri yina vuandaka deja yina bakebokidilaka mbala mingi Testama ya ntama, yina sonamaka na ndinga ya Ebreo, buelaka nkumbu ya Nzambi mbala mingi. Na yau, bakukiyuvusaka samu na yinki bakatulaka nkumbu ya Nzambi na bamaniskri ya Testama ya yimpa. a Katula yau, Shadwell zabaka ti ntangu bamaniskri ya Testama ya yimpa sadilaka bampova mutindu mosi na Testama ya ntama, lokola “mbasi ya Yehova,” bakopiste ya Testama ya yimpa sadilaka bampova lokola Kyʹri·os, yina zola monisa “Mfumu” na kisika ya nkumbu ya Nzambi.—2 Bantotila 1:3, 15; Bisalu 12:23.

 Ata tekila Shadwell mpe Parker kabula mbangudulu na bau na ndinga ya Anglais, bambangudi yankaka tulaka deja nkumbu ya Nzambi na bambangudulu na bau ya Testama ya yimpa na ndinga ya Anglais, kasi kaka na bisika fioti. b Tekila bamvula 1863, ntangu Parker kabulaka mukanda (A Literal Translation of the New Testament), ata mbangudi mosi ve na ndinga ya Anglais zabanaka samu na kuvutula nkumbu ya Nzambi na bisika mingi na Testama ya yimpa yina kabuluaka. Lancelot Shadwell mpe Frederick Parker vuandaka banani?

 Lancelot Shadwell (1808-1861) vuandaka avoka mpe muana ya bakala ya Sir Lancelot Shadwell, kilandi ya mfumu ya Angleterre. Muana yango ya bakala vuandaka nkuikizi na dibundu ya Angleterre. Atako yandi vuandaka ndimina dilongi ya Butatu, yandi monisaka luzitu na nkumbu ya Nzambi, na kumonisaka yau lokola “nkumbu ya lokumu samu na YEHOVA.” Na mbangudulu na yandi, baevanjile ya Matayo, mpe ya Marko, yandi sadilaka nkumbu ya “Yehova” mbala 28 na masonukua ya ntetentete mpe mbala 465 na banoti.

 Mbala yankaka Shadwell zabaka nkumbu ya Nzambi na kutalaka yau na Testama ya ntama na ndinga ya Ebreo ya ebandeli. Yandi tubaka ti bayina sadilaka nkumbu ya Nzambi na bampova Kyʹri·os na mbangudulu ya ndinga ya Greki ya Testama ya yimpa “bavuandaka ve bambangudi ya kukuikama.”

 Na mbangudulu na yandi, Shadwell sadilaka samu na mbala ya ntete nkumbu ya “Yehova” na Matayo 1:20. Noti na yandi samu na verse yango metuba: “Na verse yango, mpova [Kyʹri·os] mpe na baverse mingi yankaka ya Testama ya yimpa memonisa YEHOVA, yina kele nkumbu ya Nzambi: mpe yakele mpenza mfunu kuvutula mpova yango na mbangudulu na ndinga ya Anglais.” Yandi tubaka diaka: “Beto fueti sala yau samu na kupesa Nzambi lokumu. Yandi mosi kukimonisaka na nkumbu ya YEHOVA: mpe yakevuanda mbote kusadila nkumbu yango ntangu beto kena kutubila mambu metadila yandi.” Na manima yandi tubaka: “Na mbangudulu na beto [Established, Authorized, to King James Version] nkumbu ya Nzambi YEHOVA kele mpasi na kumona yau . . . Na kisika ya nkumbu yango, beto ketangaka Mfumu.” Shadwell tubaka: “Mfumu . . . kele mpenza titre yina bonga ve na kusadila yau na kisika ya nkumbu ya Nzambi. Mpe yandi tubaka ti ata na buala na yandi, bantu kebokidilaka yandi “Mfumu.”

 Shadwell bimisaka mbangudulu na yandi ya Matayo na 1859 mpe volimi mosi yina sangisaka mukanda ya Matayo mpe ya Marko na 1861. Kasi na manima, kisalu na yandi kumaka na nsuka. Yandi kufuaka na kilumbu ya 11 janvier 1861, na bamvula 52. Kasi, bangolo yina yandi salaka nataka mambote.

 Mbangudulu ya mukanda ya Matayo ya Shadwell bendaka mpenza dikebi ya muntu mosi ya mumbongo na mbanza ya Londre na nkumbu ya Frederick Parker (1804-1888), yina bandaka kubangula Testama ya yimpa ntangu yandi vuandaka na bamvula 20. Na lusuasanu na Shadwell, Parker mangaka malongi ya Butatu. Yandi sonikaka: “[Bika] dibundu ya mvimba ya Muana ya nzola ya [Nzambi] . . . ndima kedika na ntima ya mvimba . . . mpe kusambila Yehova Nkua-Ngolo-Nionso.” Parker bakusaka diaka ti bamaniskri ya Testama ya yimpa yina kesadilaka mpova Kyʹri·os samu na kutubila Mfumu Nzambi mpe Mfumu Yesu, yakesadisaka ve bantu samu na kumona lusuasanu. Na yau, yandi vuandaka na kiese ya kumona ti baverse yankaka Shadwell bangulaka mpova Kyʹri·os na “Yehova.”

 Yinki mutindu Parker bakusaka mambu yango? Yandi longukaka ndinga ya Greki mpe yandi sonikaka mikanda mpe batrakte mingi na kusadilaka gramere ya ndinga ya Greki. Yandi kumaka diaka mosi ya bantu ya nkubukulu ya Anglo-Biblical Institute, yina kesalaka kusosasosa na bamaniskri ya Biblia na lukanu ya kusala bambangudulu ya mbote ya Biblia na ndinga ya Anglais. Na 1842, Parker bandaka kutubila mbangudulu na yandi ya ntete ya Testama ya yimpa na bitini mingi mpe na kutadila ba éditions na yau. c

 Banda bamvula mingi, Parker sonikaka mambu na kutadila biuvu lokola: “Yinki ntangu mpova Kyʹri·os kemonisaka Mfumu Yesu, mpe yinki ntangu yakemonisaka Mfumu Nzambi?” “Samu na yinki mpova Kyʹri·os kesaduluaka mbala mingi lokola nkumbu kasi titre ve?”

 Ntangu Parker monaka mbangudulu ya mukanda ya Matayo ya Shadwell yina bimaka na mvula 1859 mpe bakomantere na yau ya bampova Kyʹri·os, yandi ndimisamaka ti na mambu yankaka, mpova Kyʹri·os “fueti bangulua na Yehova.” Na yau, yandi bangulaka diaka mbangudulu na yandi ya Testama ya yimpa samu na kutula nkumbu “Yehova” na kutadila mambu to gramere ya masonukua ya ndinga ya Greki. Na yau, mbangudulu ya Parker (A Literal Translation of the New Testament) yina bimaka na 1863 na volimi mosi, vutukilaka nkumbu ya Nzambi mbala 187 na masonukua ya ntetentete. Yamemonana ti, yakele mbangudulu ya ntete yina bimisamaka na Anglais yina mesadila nkumbu ya Nzambi na Masonukua ya Greki ya Buklisto. d

 Na 1864, Parker bimisaka diaka A Collation of an English Version of the New Testament . . . With the Authorized English Version. Mfunu yina salaka ti yandi sangisa Testama ya yimpa zole na volimi kaka mosi vuandaka samu na kumonisa kisika mpe mutindu mbangudulu na yandi kele ya kusuasana na bambungudulu yankaka. e

 Samu na kumonisa mfunu ya kuvutula nkumbu ya Nzambi, Parker tubilaka ndambu ya baverse na Authorized Version, buela diaka Baroma 10:13, yina metuba: “Samu konso muntu yina kebokila nkumbu ya Mfumu kevuka.” Parker yuvusaka: “Yakele na muntu mosi ve yina meyindulaka na zulu ya baverse yango na mbangudulu Authorized English, ti yavuandaka nde Yehova, kasi ve Muana, Yesu Klisto Mfumu na beto, . . . yina baverse yango vuandaka tubila”?

 Parker bimisaka mafunda ya livres sterling (yina kele mbongo ya Angletrre)—yina vuandaka mbongo mingi na ntangu yina—samu na kubimisa mpe kusala piblisite ya batrakte, ya bapapie, mpe mikanda na yandi yankaka. Kaka na mvula mosi, yandi bimisaka mbongo 800 ya livres sterling, yina mefuanana na badolare 132 000 bubu yayi. Yandi tindaka diaka bakopi mingi ya mikanda na yandi na bantu yina yandi mezaba mpe na bamfumu ya nene ya mabundu samu batubila mikanda yango.

 Bantu ya mayele tubilaka na mutindu ya yimbi mikanda mpe bambangudulu ya Testama ya yimpa ya Parker, yina bimisamaka mingi ve na papie. Kasi, na kusalaka mutindu yina, batulaka ve dikebi na bangolo yina Parker, Shadwell mpe bantu yankaka salaka samu na kuvutula nkumbu ya Nzambi na Testama ya yimpa ya ndinga ya Anglais.

 Nge lenda sepela diaka kutala video na yau ya miniti 10: Expositions au musée de Warwick : “La Bible et le nom divin.”