Bantu ya mayele metuba ti bantu yina kevuandaka na butondi kevuandaka na kiese mingi mpe na mavimpi ya mbote. Bakekokaka kukanga ntima na mambu ya mpasi, mpe bakesalaka kinkundi ya ngolo. Muntu mosi ya mayele na nkumbu ya Robert Emmons memonisa ti kuvuanda na butondi “ketaninaka muntu na bikadulu ya yimbi lokola kimpala, kulunda nganzi na ntima, kinzuna mpe banguilu yina kebuelaka nganzi.” a

 Yinki mambote bana kebaka kana bakele na butondi? Ankete yina mesalama na bantuenia 700 samu na bamvula 4 memonisa ti bantuenia yina kevuandaka na butondi kevuandaka mpenza ve na nsatu ya kuyiba bamvutu na ekizamen na kalasi, kunua drogi mpe malavu, to kukudisa bikadulu ya yimbi.

•   Muana yina kekanisaka ti bafueti pesa yandi kaka konso kima yina yandi kelomba lenda kuma muntu yina mekondua butondi. Bana mingi kekanisaka ti bakesadilaka bau mambu ya mbote samu bafueti sadila bau yau. Kasi yakevuandaka mpenza mpasi kumonisa butondi kana beto kena kutadila lusakumunu mosi yina beto mebaka lokola mfutu, kasi dikabu ve.

   Bubu yayi bantu mingi ketadilaka mambu mutindu yina. Mama mosi na nkumbu ya Katherine metuba mutindu yayi: “Yinza yayi kena kulonga bantu kikadulu ya kukondua butondi. Bapiblisite kemonisaka beto bima mingi mpe yaketubilaka beto beto fueti vuanda na bima yango, mpe beto fueti vuanda bantu ya ntete na kuvuanda na yau.”

•   Bana lenda longuka kumonisa butondi ntangu bakele ntete bana fioti. Mama mosi na nkumbu ya Kaye metuba: “Bana lenda longuka kondua mpasi. Kulonga bau bikadulu ya mbote ntangu bakele ntete bana fioti, kele lokola kutula bayinti ya fiotifioti na pembeni ya yinti mosi samu yabika venga ntangu yakekula.”

•   Longa bau mambu ya kutuba. Ata bana fioti lenda longuka kutuba matondo ntangu muntu mepesa bau kado to memonisina bau kimpombo. Ntangu bakena kukuma bambuta, bakebanda malembemalembe kubaka na valere kikadulu ya kukaba yina bakena kumonisina bau.

   Nsikudukusu ya Biblia: “Beno monisa butondi.”​—Bakolose 3:15.

   “Ntekolo na beto ya bakala yina kele na bamvula tatu, kepesaka ‘mersi’ na luzolo na yandi mosi, mpe kana yandi kena kulomba kima mosi yandi ketubaka ‘kana nge mezola.’ Yandi longukaka yau na bibuti na yandi. Mutindu na bau ya kusala mambu mpe ya kupesa matondo kena kulonga yandi yandi monisaka butondi.”​—Jeffrey.

•   Longa bau mambu ya kusala. Mbala kekuiza, kana muntu mekabila bana na nge kima nge lenda lomba bau basonikina yandi mua bampova samu na kulomba yandi mersi. Katula yau, kana nge kena kupesa bana bisalu ya yinzo, nge kesadisa bau bazaba ti yakelombaka bangolo samu na kubongisa yinzo.

   Nsikudukusu ya Biblia: “Kiese ya kupesa kevuandaka mingi kuluta ya kubaka.”​—Misala 20:35.

   “Bana na beto zole ya bantuenia kesadisaka dibuta, bakepesa makanisi samu na madia yina beto kekudia, bakepesaka maboko samu na kulamba mpe bisalu yankaka ya yinzo, yakesadisaka bau bazaba bangolo yina beto bibuti beto kesalaka mpe yaketindaka bau bamonisa butondi samu na yau.”​—Beverly.

•   Longa bau kikadulu yina bafueti monisa. Yinti bamekuna na ntoto ya mbote kekulaka mbote; muntu kemonisaka butondi kana yandi kele na kikadulu ya kumikitisa. Bantu ya kumikitisa kezabaka ti bakele na nsatu bantu yankaka sadisa bau banunga konso diambu yina bakena kusala mpe yau ketindaka bau bapesa bantu yankaka matondo samu na lusadusu na bau.

   Nsikudukusu ya Biblia: “Na kumikitisa nionso beno tadila bantu yankaka ti bameluta beno, beno sosa kaka ve mambote na beno, kasi mpe mambote ya bantu yankaka.”​—Bafilipi 2:3, 4.

   “Na bantangu yankaka beto kesololaka, beto kesalaka ‘nsaka ya kupesa matondo’ ntangu beto kena kudia na nkokila. Muntu na muntu na ture na yandi kepesaka matondo samu na diambu yina yandi mesepela na yau. Yakesadisaka beto nionso beto vuanda na makanisi ya mbote to makanisi ya butondi, na kisika ya kuvuanda na makanisi ya yimbi to makanisi ya muyimi.”​—Tamara.

 Dibanza: Vuanda kifuani. Bana kelongukaka na nsualu kumonisa butondi kana bakekuwaka mutindu nge kepesa matondo na bantu yankaka, ata mpe na bau.