1-2. Na Nkunga 40:5, wapi makabu Yehova me pesa beto, mpe samu na yinki beto ke zonzila yawu na artikle yayi?

YEHOVA ke Nzambi yina ke kabulaka. Kanisa ntete na makabu yina yandi pesá beto: Ntoto, yinzo ya beto ya kulunga, cerveau ya beto, mpe Biblia. Samu Yehova pesá beto makabu tatu yayi, beto ke na kisika ya kuvanda, beto lenda kanisa, kusolola na bampangi, mpe beto lenda kuzwa bamvutu na byuvu ya mfunu.—Tanga Nkunga 40:5.

² Na artikle yayi, beto ke zonzila makabu tatu yayi. Ntangu beto ke kanisa mbote-mbote na makabu yayi, ya ke nata beto na kuvutula matondo, mpe na kusepelisa Nzambi ya beto, Yehova. (Luz. 4:11) Beto ke vanda mpe na ngolo ya kusadisa na faso ya mbote, ba yina malongi yina ke zonzá ti, bima nyonso salamá kaka yawu mosi (évolution), nyongisá, mpe ba yina ke kwikilá na yawu.

3. Samu na yinki ntoto ke ve faso ba-planete ya nkaka?

³ Mayela ya Nzambi ke talaná pwelele na faso yina yandi yidiká ntoto. (Rom. 1:20; Ebr. 3:4) Ya ke na ba-planete ya nkaka yina ke dyengilá (tourner) Ntangu, kasi bantu lenda zinga kaka na ntoto, samu ti, kaka na ntoto beto lenda kuzwa babima nyonso yina ke salá ti luzingu vanda.

4. Wa’ faso mayela ya Nzambi ke talaná na faso yina yandi yidiká ntoto? Zonzila yawu.

⁴ Beto lenda zonza ti, ntoto na kati ya univers ke faso bato na zulu ya maza ya nene. Kasi, ya ke na mambu ya mfunu yina ke na natá beto na kuzonza ti, bato yina ke ya kufuluka na bantu ke ve faso mosi na ntoto. Na kifwani, bantu lenda zinga kwandi bantangu mingi na kati ya bato si ba zonza na bawu na kuyidika mupepe ya bawu ya kupema (oxygène), maza ya bawu ya kunwa, mpe madya ya bawu, bawu mosi; mpe si ba zonza na bawu na kulosa  ve basalete ya bawu na maza? Ba ke lenda ve, ba ke kufwa. Kasi, ntoto ke na ngolo ya kubumba luzingu ya bamilion na bamilion ya bantu mpe ya bibulu. Ntoto ke pesá mupepe ya kupema, madya, mpe maza yina beto ke na yawu nsatu. Mpe bima nyonso yayi lenda manisa ve. Ata bantu ke losá basalete mingi na ntoto, ntoto ke vandá kaka kitoko mpe kisika ya mbote ya kuzinga. Wa’ faso ya lenda salama? Yehova yidiká ntoto na ngolo ya kubalulá basalete yina bantu ke losá na bima ya mbote, yina bantu lenda sadila dyaka. Beto ke zonzila faso beto lenda tala mayela ya Yehova na faso yandi salá ti, mupepe ya kupema mpe maza kubasiká kaka mpe kumanisá ve.

5. Samu na yinki oxygène ke manisá ve, mpe yinki ya ke na lakisaka?

⁵ Oxygène ke mupepe yina bantu ke na yawu nsatu samu na kuzinga. Ya lenda vanda ti na mvula mosi, bantu mpe bibulu ke sadilá bamilion na bamilion ya ba-tonne ya oxygène. Bantu na bibulu ke basisá mupepe mosi ya salete yina ba ke bokilá dioxyde de carbone. Kasi, oxygène ke vandá kaka mingi kulutila dioxyde de carbone. Samu na yinki? Samu ti Yehova yidiká bayinti mpe matiti mingi yina ke baká dioxyde de carbone mpe ke basisá oxygène. Mambu nyonso yayi ke na lakisá ti Bisalu 17:24, 25 ke zonzá tyeleka ntangu ya ke zonzá: “Nzambi [. . .] pesá bantu nyonso luzingu mpe bima nyonso.”

6. Yinki ke salá ti maza vanda kaka? (Tala tablo “ Cycle ya maza ke dikabu ya Yehova.”)

⁶ Samu ntoto ke na distanse ya mbote na Ntangu, ni yina ke salá ti maza vanda na zulu ya ntoto. Si ntoto vandá kaka fioti pene-pene na Ntangu, maza nyonso zolá yuma mpe tiya (chaleur) ya ngolo zolá vanda na ntoto, mpe bantu nyonso zolá kufwa. Si ntoto vandá kaka ntama fioti na Ntangu, bamaza nyonso zolá kuma matadi, mpe ntoto nyonso zolá kuma ditadi ya glase. Samu Yehova tulá ntoto na kisika yina ya kele, ya ke salá ti beto vanda na maza ntangu nyonso. Ntangu ke kumisá maza ya la-mer na bamaza ya nkaka tiya, mpe tiya yango ke salá ti maza kwenda na zulu mpe kuma ba-nuage. Na mvula mosi, Ntangu ke kumisá 500 000 km³ ya maza na ba-nuage, mpe maza yango ke vandá na zulu (atmosphère) bilumbu kumi (10) avant ya kubwa mutindu mvula to neige. Na manima, ya ke vutuká na la mer to na bamaza ya nkaka. Mpe ya ke bandila dyaka. Yehova salak’ yawu faso yina samu maza vanda kaka na ntoto. Ya ke na lakisá ngolo mpe mayela ya Yehova.—Yobi 36:27, 28; Lon. 1:7.

7. Wa’ faso beto lenda vutula matondo samu na dikabu yina ba me zonzila na Nkunga 115:16?

⁷ Yinki lenda sadisa beto na kuvutula dyaka matondo ya kulutila samu na ntoto, planete ya beto ya kitoko, mpe samu na bima ya kitoko yina ke na zulu ya yawu? (Tanga Nkunga 115:16.) Mosi ya bafaso ya kuvutula matondo ke: ni na kukanisá mbote-mbote na bima yina Yehova yidikaka. Ya ke salá ti beto sosa kulakisa dyaka luzolo ya beto na Yehova, samu na bima ya mbote yina yandi me pesa beto. Beto ke lakisá mpe ti beto ke zolá ntoto planete ya beto, ntangu beto ke yidiká mbote-mbote kisika yina beto ke vandaka.

8. Samu na yinki beto lenda zonza ti cerveau ya beto ke dikabu mosi ya ngitukulu?

⁸ Cerveau ya muntu salamá na faso mosi ya ngitukulu. Ntangu nge vandá na kivumu ya mama ya nge, cerveau ya nge salamá na faso ya mbote, mpe baminute nyonso, ba-cellule mingi ya cerveau ke butamaka! Bantu ya siense me kanisa ti cerveau ya kuluntu lenda vanda na bamilion 100 000 ya ba-cellule yina ba ke bokilá ba-neurone. Cerveau ke ni ba-neurone nyonso yayi ya kuvukana kisika mosi, kilo ya yawu ke 1,5 kg. Beto zonzila ndambu ya bima ya ngitukulu yina cerveau ya beto lenda sala.

9. Yinki ke na lakisa beto ti ngolo ya kuzonza ke dikabu yina me katuka na Nzambi?

 ⁹ Ngolo ya beto ya kuzonza ke kimangu. Kanisa fioti na yina ke salamá ntangu beto ke zonzaka. Na kuzonza kaka mot mosi, cerveau ya beto ke sadilá ba-muscle 100 yina ke na: ludimi, laka, bikoba, dibanga (mâchoire), mpe na ntulu ya beto. Samu mambu yina beto ke zonzá wakana mbote-mbote, ba-muscle nyonso yayi ke salá na mulonga, mosi mosi na ntangu ya yawu. Na yina me tadila mayele ya kuzonza bandinga, mukanda mosi yina basiká na 2019 lakisá ti, mwana yina me butuka malu-malu yayi, lenda ningana si yandi me kuwa mot yina yandi me mesana na kuwa na kivumu avant yandi butuka. Mambu yina mukanda yayi zonzá, ke kwelaná na yina bantu mingi ya siense ke ndimá. Ya ke zonzá ti, beto ke butamá na mayela ya kuzaba mpe ya kulongoka bandinga. Ntembe ve, ngolo ya beto ya kuzonza ke dikabu yina me katuka na Nzambi.—Bas. 4:11.

10. Wa’ faso beto lenda lakisa ti beto ke sepelá na dikabu ya kuzonza yina Nzambi me pesa beto?

¹⁰ Mosi ya bafaso yina beto lenda lakisa ti beto ke zolá dikabu yayi, ke ni ya kuzonzilá kiminu ya beto na ba yina ke yufulá samu na yinki beto ke ndimá ve malongi yina ke zonzá ti, Nzambi ke ve mpe bima salamá kaka yawu mosi (évolution) (Nku. 9:1; 1Pi. 3:15) Ba yina ke pesá malongi yina, ke zonzá ti, ntoto mpe luzingu salamá kaka yawu mosi. Si beto sadila Biblia, na bamambu yina beto me zonzila na artikle yayi, beto lenda nwanina Tata ya beto ya mazulu, mpe kuzonzila na ba yina ke na sosá kuzaba samu na yinki beto ke ndimá ti, ni Yehova yidiká zulu na ntoto.—Nku. 102:25; Iza. 40:25, 26.

11. Wapi yina ke mosi ya barezon ke salá bunene ya cerveau ya beto?

¹¹ Ngolo ya beto ya kubambuka bamambu ke kamwisá beto. Na ntama, muntu mosi soniká ti, cerveau ya muntu ke na ngolo ya kubambuka bansangu mingi yina beto lenda fwanisa na 20 milion ya babuku. Na yawu, bubu yayi, beto me zaba ti, muntu lenda bambuka bamambu kuluta 20 milion. Wapi ngolo yina kaka bantu ke na yawu?

12. Na faso ya beto ya kuzinga, yinki ke salá ti beto vanda ve faso bibulu?

¹² Na kati ya bima nyonso yina Nzambi tulá na ntoto, kaka bantu ke na ngolo mpe mayela ya kubenda bileso na luzingu, ntangu ba ke bambuká bamambu yina kuminá bawu na ntama. Na yawu, beto lenda longoka mambu mingi ya mbote, mpe kusoba makanisi mpe ndyatulu ya beto. (1 Ko. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) Beto lenda nata kimuntu ya beto ya kati na kuzaba mambu ya mbote na mambu ya yimbi. (Ebr. 5:14) Beto lenda longoka na kulakisa luzolo, mpe ntima ya mawa. Mpe beto lenda longoka na kulanda kifwani ya lunungu (justice) ya Yehova.

13. Na kutadila Nkunga 77:11, 12, wa’ faso beto zolá sadila dikabu yina Yehova pesá beto ya kubambuká bamambu?

¹³ Mosi ya bafaso yina beto ke lakisá ti beto ke sepelá na dikabu ya beto ya kusimba bamambu,  ni ntangu beto ke bambuká ntangu nyonso faso Yehova sadisá, mpe kindisá beto na ntama. Ya ke pesa beto ngolo ya kundima ti, yandi ke sadisa beto na bilumbu ke kwiza (Tanga Nkunga 77:11, 12; 78:4, 7) Faso ya nkaka ni na kuzimbaná ve bambote yina bampangi ke salá samu na beto. Bantu ya mayela kwizá tala ti, mingi ya bantu yina ke na kifu ya kuvutulá matondo, ke vandá na luzingu ya kilengi. Mpe ya ke mbote samu na beto na kulanda kifwani ya Yehova, ya kubika mpe kuzimbana mambu ya nkaka. Na kifwani, Yehova ke na memoire ya kulunga, kasi ntangu beto ke nyongá masumu ya beto, yandi ke lemvokilá beto, mpe ke zimbaná masumu yina beto me sala. (Nku. 25:7; 130:3, 4) Yandi zola ti beto lemvokila mpe bampangi ya beto ntangu ba ke nyongisá beto, to ntangu ba ke salá beto mambu ya yimbi.—Mat. 6:14; Luke 17:3, 4.

14. Wa’ faso beto lenda lakisa ti beto ke sepelá na dikabu yina ke cerveau?

¹⁴ Beto lenda lakisa ti beto ke sepelá na dikabu yina ke cerveau, na kusadilak’ yawu samu na kupesa nkembo na muntu yina pesá beto yawu. Bantu ya nkaka me sola kusadila cerveau, samu na kubaka badesizion yina ke yimbi to mbote samu na bawu mosi. Kasi samu Yehova yidiká beto, ya ke mbote na kundima ti misiku ya yandi lutila misiku ya beto bantu. (Rom. 12:1, 2) Beto ke vandá na kizunu ntangu beto ke landá misiku ya Yehova. (Iza. 48:17, 18) Mpe beto ke longoká yina Yehova zola beto sala ntangu beto ke ntete moyo, samu na kupesa yandi kilengi mpe nkembo.—Bin. 27:11.

15. Wa’ faso dikabu yina ke Biblia ke lakisá luzolo ya Yehova samu na beto?

¹⁵ Biblia ke dikabu yina Yehova me pesa beto na luzolo nyonso. Samu Tata ya beto ya mazulu zola beto mingi, yandi sadilá mpeve ya santu samu na kusadisa bantu na kusonika Biblia. Na nzila ya Biblia, Yehova ke pesá bamvutu na byuvu ya kulutila mfunu yina beto lenda yufula, mutindu: Wapi kisika beto katukaka? Samu na yinki beto ke zingaka? Mpe yinki bilumbu ya mantwala me bumbila beto? Yehova zola ti bana ya yandi nyonso kuzwa bamvutu na byuvu  yayi. Na yawu, yandi me sadisa bantu na kubangula Biblia na bandinga mingi. Bubu yayi, ba me bangula kitini ya Biblia to Biblia nyonso na bandinga kuluta 3 000! Ya ke ve na buku yina ba me lutila kubangula to kukabula na yinza nyonso faso Biblia. Ata kisika ni kisika bantu kele, to ndinga ni ndinga ba ke zonzá, mingi lenda tanga Biblia na bandinga ya bawu.—Tala tablo “ Ba me bangula Biblia na bandinga mingi ya Afrike.”

16. Na Matayi 28:19, 20, wa’ faso beto lendá lakisa ti beto ke sepelá na Biblia?

¹⁶ Beto lenda lakisa ti beto ke sepelá na dikabu yina ke Biblia, na kutangak’ yawu bilumbu nyonso, na kukanisá mbote-mbote na malongi ya yawu, mpe na kusalá bangolo samu na kusadila yina beto ke longokaka. Dyaka, beto ke vutulá matondo na Nzambi, ntangu beto ke salá nyonso yina beto lenda sala samu na kulonga bantu mingi mambu ya Biblia.—Nku. 1:1-3; Mat. 24:14; tanga Matayi 28:19, 20.

17. Wapi makabu beto me longoka na artikle yayi, mpe yinki beto ke zonzila na artikle yina ke landa?

¹⁷ Na artikle yayi, beto me zonzila makabu yina Nzambi me pesa beto mutindu ntoto, cerveau ya beto ya kitoko, mpe Biblia. Kasi Yehova me pesa beto makabu ya nkaka yina beto lenda tala ve. Beto ke zonzila yawu na artikle yina ke landa.