1. Yinki kamwisá bantu ya Babilone ntangu ba talá mbikudi Danyele?

 MBIKUDI Danyele vandá ntete ntwenya ntangu ba natak’ yandi na ngolo na Babilone, ntama na bwala ya yandi. Ata ti yandi vandá ntwenya, kasi yandi kamwisá bantu yina vandá twadisa Babilone. Ba talá ʻyina ke talanaka na meso,ʼ ti Danyele vandá ʻkitokoʼ mpe yandi katuká na dikanda mosi ya kuzabana. (1 Sa. 16:7) Ni yawu salá ti ba tula yandi na kati ya bantu yina ba ke longa, samu yandi kuma muntu ya mfunu na bwala ya bawu.​—Dan. 1:3, 4, 6.

2. Wa’ faso Yehova vandá tala Danyele? (Ezekiele 14:14)

² Yehova vandá tala ve kitoko ya Danyele to kisalu yina ba pesak’ yandi. Kasi, yandi vandá zola Danyele samu yandi vandá muntu ya mbote na meso ya yandi. Ya lenda vanda ti, Danyele vandá kaka na bamvula pene-pene na 20 ntangu Yehova zonzá ti, yandi vandá muntu ya mbote mutindu Nowe na Yobi yina vandá ya kukangama na yandi na kati ya bamvula mingi. (Kub. 5:32; 6:9, 10; Yobi 42:16, 17; Tanga Ezekiele 14:14.) Mpe Yehova biká ve kuzola Danyele na luzingu ya yandi nyonso.​—Dan. 10:11, 19.

3. Yinki beto ke zonzila na disolo yayi?

³ Na disolo yayi, beto ke zonzila bifu zole ya mbote yina Danyele vandá na yawu, mpe yina vandá sala ti yandi vanda ntalu na meso ya Yehova. Beto ke zonzila mosi na mosi ya bifu yango mpe beto ke tala wa’ faso yandi lakisak’ yawu. Beto ke tala mpe yinki sadisak’ yandi na kukulisa bifu yango. Na kumanisa, beto ke tala wa’ faso beto lenda landa kifwani ya yandi. Ata ti ba me sonika disolo yayi samu na bantwenya, beto nyonso lenda longoka na kifwani ya Danyele.

4. Wa’ faso Danyele lakisá bukindi? Pesa kifwani.

⁴ Bantu yina ke na bukindi lenda vanda na boma. Kasi boma ke kangá ve bawu nzila ya kusala mambu yina me lunga. Danyele vandá  ntwenya mosi yina vandá na bukindi mingi. Beto tala mambu zole yina lombak’ yandi na kulakisa yawu. Mbala ya ntete vandá bamvula zole na manima ya ntangu yina bantu ya Babilone mwangisá bwala ya Yeruzalemi. Mfumu Nebukadenezare talá kiteki mosi ya nene na ndosi. Ndosi yango vandá kwamisa yandi. Yandi zonzá ti kana bantu ya mayela, na Danyele mpe na kati, zonzila ve yandi yinki ndosi yango kele mpe yinki ya zola zonza, yandi ke kufwa bawu nyonso. (Dan. 2:3-5) Samu bantu mingi zolá kufwa, Danyele salá kima na mbangu. Yandi ʻkwendaka mpe lombaka na mfumu na kupesa yandi ntangu samu yandi bangula ndosi yina mfumu salaka.ʼ (Dan. 2:16) Biblia ke zonzá ve ti, na ntama Danyele vandá bangula bandosi. Na yawu, ya lombá ti yandi vanda na bukindi mpe kiminu. Yandi lombá mpe na bampangi ya yandi tatu yina bantu ya Babilone vandá bokila Shadraki, Meshaki, mpe Abedinego na ʻkusambila Nzambi ya mazulu samu yandi kuwa bawu mawa na dyambu yina me tadila kinsweki yayi.ʼ (Dan. 2:18) Yehova pesá mvutu na balusambu ya bawu. Na lubakusu ya Yehova, Danyele lendá kubangula ndosi ya mfumu Nebukadenezare. Mpe ya salá ti, Danyele na bandiku ya yandi kufwa ve.

5. Wapi yina ke mambu ya nkaka yina lombá ti Danyele vanda na bukindi?

⁵ Ntangu fioti na manima ya kubangula ndosi ya mfumu, na yina me tadila kiteki ya nene, Danyele vandá dyaka na nsatu ya kulakisa bukindi. Nebukadenezare salá dyaka ndosi ya nkaka yina vandá lakisa yinti mosi ya yinda mpe ya vandá kwamisa yandi. Na bukindi nyonso, Danyele zonzá na mfumu yinki ndosi yango zola zonza. Yandi zonzá mpe na mfumu ti yandi zolá lawuka, mpe na kati ya mwa bantangu, yandi zolá vanda dyaka ve mfumu. (Dan. 4:25) Ntangu ya nkaka, samu na mambu yina Danyele zonzá, mfumu zolá kanisa ti Danyele vandá yinak’ yandi. Dikanisi yango zolá nata yandi na kufwa Danyele. Ata faso yina, Danyele lakisá bukindi ntangu yandi zonzá mambu faso ya vandá na yina me tadila ndosi yango.

6. Yinki sadisá Danyele na kuvanda na bukindi?

⁶ Yinki sadisá Danyele na kuvanda na bukindi na luzingu ya yandi nyonso? Beto lenda ndima ti bibuti ya Danyele vandá bifwani ya mbote samu na yandi, ntangu yandi vandá ntwenya. Ba tumamá na misiku yina Yehova pesá na bibuti ya Izraele mpe ba longá Danyele Misiku ya Nzambi. (Kul. 6:6-9) Danyele zabá ve kaka Misiku ya Moyize na zulu-zulu mutindu misiku kumi,  kasi mpe mambu ya nkaka yina vandá na kati, mutindu bima yina bana ya Izraele lenda kudya mpe yina ba lenda kudya ve. b (Lev. 11:4-8; Dan. 1:8, 11-13) Yandi kwizá longoka mpe disolo ya dikanda ya Nzambi mpe yandi zabá yinki kuminá bawu ntangu ba tumamá ve na Yehova. (Dan. 9:10, 11) Mambu nyonso yina Danyele talá na luzingu ya yandi salá ti yandi vanda na kiminu ti Yehova na bambazi ya yandi vandá na ngolo ya kusadisa yandi.​—Dan. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Yinki sadisá dyaka Danyele na kuvanda na bukindi? (Tala mpe kizizi.)

⁷ Danyele kwizá longoka mambu yina bambikudi ya Nzambi soniká, faso bambikudulu ya Yeremia. Kulongoka mambu yango sadisak’ yandi na kuzaba ti ntangu fioti kaka bikaná samu bazwife katuka na Babilone. (Dan. 9:2) Kutala faso dyambu yina Yehova zonzá lunganá, salá ti Danyele lutila dyaka kutula ntima na Yehova. Ba yina ke tulá kaka ntima ya bawu nyonso na Yehova lenda vanda na bukindi ya nene. (Fwanisa yawu na Baroma 8:31, 32, 37-39.) Ya kulutila mfunu, ntangu nyonso, Danyele vandá sambila Tata ya yandi ya mazulu. (Dan. 6:10) Yandi vandá na kifu ya kufungula ntima ya yandi na Yehova samu yandi lemvokila mpe sadisa yandi. (Dan. 9:4, 5, 19) Mutindu beto, Danyele butamá ve na bukindi. Kulongoka, kusambila mpe kutula ntima na Yehova sadisak’ yandi na kukulisa kifu yango.

8. Wa’ faso beto lenda kulisa bukindi?

⁸ Samu na kukulisa bukindi, yinki beto ke na nsatu ya kusala? Bibuti ya beto lenda vanda na bukindi. Ba lenda longa mpe beto na kuvanda na yawu, kasi ba lenda pesa ve beto yawu. Kuzwa bukindi ke faso kulongoka kisalu ya malu-malu. Ntangu beto ke longoká kisalu, beto ke talá mbote-mbote muntu yina ke na longisá beto yawu, mpe na manima beto ke landá kifwani ya yandi. Faso mosi mpe, beto ke longoká kuvanda na bukindi ntangu beto ke talá mbote-mbote faso bantu ya nkaka ke lakisá kifu yayi mpe beto ke landá kifwani ya bawu. Na yawu, yinki beto me longoka na kifwani ya Danyele? Mutindu yandi, beto ke na nsatu ya kuzaba mbote-mbote mambu ya Nzambi. Beto ke kulisa kindiku na Yehova na kuzonzilak’ yandi ntangu nyonso mambu ya beto. Beto me bonga kutula ntima na Yehova mpe kundima ti yandi ke sadisa kaka beto. Ya ke sala ti beto ke vanda kaka na bukindi ntangu ba ke meka kiminu ya beto.

9. Wapi bambote kuvanda na bukindi ke natina beto?

⁹ Kuvanda na bukindi ke natina beto bambote mingi. Beto tala mambu yina kuminá Ben. Kisika yina yandi vandá kota na Allemagne, bantu mingi vandá kanisa ti, ni Nzambi ve muntu yidiká luzingu. Ba vandá tala mpe ti yina Biblia ke zonzá na faso luzingu bandá ke kaka luvunu. Kilumbu mosi, ba pesak’ yandi bweso ya kuzonzila na kalasi ya yandi samu na yinki yandi ke ndimá ti ni Nzambi yidiká luzingu. Na bukindi nyonso, yandi zonzá mambu yina yandi vandá ndima. Yinki salamá na manima? Ben me zonza: “Mulongi ya munu kuwá munu mbote-mbote mpe yandi salá ba copies ya mukanda yina mu sadilaka. Yandi pesak’ yawu na bampangi ya munu nyonso yina vandá na kalasi.” Yinki ya salá na bampangi ya yandi ya kalasi? Ben me bwela: “Mingi na kati ya bawu vandá kuwa munu mbote-mbote mpe sepelá na mambu yina mu vandá zonza.” Kifwani ya Ben ke na lakisá ti, bantu mingi ke pesá buzitu na bantu yina ke lakisá bukindi. Ya lenda sadisa mpe bantu ya nkaka na kulongoka kuzaba Yehova. Nyonso yayi ke na lakisá ti ya ke mbote na beto na kukulisa bukindi.

10. Yinki zola zonza kukwikama?

¹⁰ Ntangu Biblia ke zonzá “kukwikama,” to “luzolo ya kukwikama,” ya ke vandá samu na kuzonzila luzolo ya ngolo. Ba ke sadilá mpe yawu samu na kuzonzila luzolo yina Nzambi ke vandá na yawu samu na bisadi ya yandi. Ba ke sadilak’ yawu mpe samu na kuzonzila luzolo yina bisadi ya Nzambi ke lakisá bawu na bawu. (2 Sa. 9:6, 7) Beto lenda kumisa kukwikama ya beto ngolo. Beto tala wa’ faso ya salamá na Danyele.

11. Ntangu yandi vandá ya kununa, wa’ faso Danyele lakisá kukwikama ya yandi? (Tala kizizi ya paje ya ntete.)

¹¹ Na luzingu ya yandi nyonso, Danyele kutaná na mambu yina meká kukwikama ya yandi na Yehova. Kasi dyambu yina lutilá kumeka kiminu ya yandi kuminak’ yandi ntangu yandi vandá na bamvula kuluta 90. Na ntangu yina, bantu ya Media na Persia baká Babilone mpe ni mfumu Dariusi vandá yala. Bantu yina vandá salá na yinzo ya mfumu vandá zola ve Danyele mpe ba vandá pesá ve buzitu na Nzambi ya yandi. Na yawu, ba yidiká mambu samu na kufwa yandi. Ba natá mfumu na kutula musiku yina zolá lakisa na nani Danyele zolá vanda ya kukwikama: na Nzambi ya yandi to na mfumu? Samu na kulakisa kukwikama ya yandi na mfumu faso bantu ya nkaka, Danyele zolá bika kusambila Yehova na kati ya bilumbu 30. Kasi yandi salá ve yawu. Yandi soolá kuvanda ya kukwikama na Yehova. Yinki salamá na manima? Ba losak’ yandi na dibulu ya bankosi. Samu yandi vandá ya kukwikama, Yehova sakumunak’ yandi mpe kangá yinwa ya bankosi. (Dan. 6:12-15, 20-22) Faso Danyele, yinki beto lenda sala samu na kubikana ya kukwikama na Yehova?

12. Yinki Danyele salá samu yandi vanda kaka ya kukwikama na Yehova?

¹² Luzolo ya ngolo samu na Yehova ke natá beto na kuvanda kaka ya kukwikama na yandi. Ni yawu natá mpe Danyele na kuvanda kaka ya kukwikama na Yehova, Tata ya yandi ya mazulu. Samu na kukulisa luzolo ya yandi na Yehova, Danyele vandá kanisa na bifu ya Yehova mpe na faso yina yandi vandá lakisa yawu. (Dan. 9:4) Danyele kanisá mpe na mambu nyonso ya mbote yina Yehova salá samu na dikanda ya yandi mpe samu na yandi mosi.​—Dan. 2:20-23; 9:15, 16.

13. a) Yinki ke meká kukwikama ya bantwenya? Pesa kifwani. (Tala mpe kizizi.) b) Mutindu ke lakisá video, kana muntu me yufula nge samu na yinki Bambangi ya Yehova ke talá ti kuvukisa nzutu bakala na bakala to kento na kento ke yimbi, wapi mvutu nge ke pesa?

¹³ Faso Danyele, bantwenya yina ke sadilá  Yehova ke vandá kisika mosi na bantu yina ke zitisá ve Yehova mpe misiku ya yandi. Mpe ntangu ya nkaka ba ke zolá ve bantu yina ke zolá Nzambi. Ba ke sosá kunata bantwenya yina ke sadilá Yehova na kuvanda dyaka ve ya kukwikama na yandi. Mambu yina kuminá Graeme mpangi mosi ya ntwenya, yina ke vandá na Australie ke na lakisak’ yawu. Ntangu yandi vandá na lycée, mulongi ya yandi yufulá na kalasi ya bawu nyonso yinki ba ke sala kana mpangi ya bawu ya kento me zonza na bawu ti yandi ke basiká kaka na bakento to mpangi ya bawu ya bakala me zonza na bawu ti yandi ke basiká kaka na babakala. Mulongi zonzá ti ba yina nyonso ke na talá ti ya ke ve yimbi ndiku ya bawu sala yawu, ba luta kisika mosi mpe ba yina ke na talá ti ya ke yimbi, ba vanda mpe kisika mosi. Graeme me zonza: “Kaka munu na mpangi ya nkaka yina ke mbangi ya Yehova vandá tala ti ya ke yimbi. Ba ya nkaka vandá tala ti ya ke ve yimbi.” Yandi me bwela: “Na manima, mulongi mpe bampangi ya nkaka bandá kutalisa beto nsoni mpe kufinga beto tii ntangu mulongi kwendaka. Na buzitu nyonso, mu meká kuzonzila kiminu ya munu na faso ya mbote kasi ata muntu kipeke mambu yina munu vandá zonza.” Nyonso yayi salá ti ya vanda mpasi samu na Graeme na kubikana ya kukangama na Yehova. Kasi yinki yandi me kanisa na nyonso yayi? Yandi me zonza: “Mu zolá ve ntangu bampangi vandá finga munu. Kasi, mu vandá na kilengi mingi samu mu bikaná ya kukangama na Yehova mpe mu nwaniná kiminu ya munu.” c

14. Wapi yina ke mosi ya bafaso yina ke sadisa beto na kukumisa ngolo kukwikama ya beto na Yehova?

¹⁴ Mutindu kifwani ya Danyele me lakisa yawu, beto lenda vanda kaka ya kukwikama na Yehova kana beto kulisa luzolo ya beto samu na yandi. Ntangu beto ke longoká kuzaba bifu ya Yehova, luzolo ya beto samu na yandi ke lutilá kukula. Na kifwani, beto lenda longoka bifu ya yandi na bima yina yandi yidikaka. (Rom. 1:20) Kana beto ke na nsatu ya kukulisa luzolo mpe buzitu ya beto samu na Yehova, beto lenda tanga masolo yina ke na kati ya bitini “Évolution ou conception?” to kutala bavideo. Nge lenda tanga mpe mukanda, La vie a-t-elle été créée? mpe Cinq questions à se poser sur l’origine de la vie. Na yina me tadila mikanda yayi, mpangi mosi ya kento na nkumbu ya Esther yina ke vandá na Danemark me zonza: “Faso ba me zonzila mambu na kati ke kitoko mingi. Mikanda yayi ke zonzá ve na nge yinki ya kundima. Kasi, ya ke zonzá na nge mambu faso ya kele mpe ke biká nge baka mukanu nge mosi.” Ben, yina beto zonzilá na mantwala me zonza: “Ntangu mu ke tangá masolo mpe mikanda yayi, ya ke kulisá dyaka kiminu ya munu. Ya salá ti mu tala na munu mosi ti ya tsyeleka Nzambi yidiká luzingu.” Kulongoka bima yayi ke nata nge na kundima mambu yayi Biblia ke zonzaka: “Mfumu Nzambi ya beto, nge kele ya kulunga na kuzwa nkembo, masiika, mpe lulendo. Ya tsyelika, ni nge yidikaka bima nyonso.”​—Luz. 4:11. d

15. Yinki dyaka lenda sadisa beto na kukulisa kindiku ya beto na Yehova?

¹⁵ Kima ya nkaka yina lenda sadisa beto na kuzola dyaka mingi Yehova, ni kulongoka luzingu ya Mwana ya yandi Yesu. Ni yawu salá Samira, ntwenya mosi ya kento yina ke vandá na Allemagne. Ntangu yandi vandá ntete mwana ya fioti, yandi vandá tala ve wa’ faso Yehova lenda vanda ndiku ya yandi mpe wa’ faso yandi lenda zola yandi. Kasi na yina me tadila Yesu, ya vandá ve mpasi samu na yandi na kuzaba mutindu ya muntu yandi kele. Yandi me zonza: “Mu kwizá zaba mbote-mbote Yehova na manima ya  Yesu samu ti yandi vandá zolá bana ya fioti mpe yandi vandá ndiku ya bawu.” Kulongoka kuzaba mbote-mbote Yesu sadisak’ yandi na kuzaba Yehova mpe kuzola yandi. Samu na yinki? Yandi me zonza: “Malembe-malembe, mu kwizá tala ti Yesu landá mbote-mbote kifwani ya Tata ya yandi. Mu kwizá tala ti, ni na yawu Yehova fidisá Yesu awa na ntoto samu bantu zaba mbote-mbote nani ke Yehova.” (Yoa. 14:9) Kana nge ke na nsatu ya kukulisa kindiku ya nge na Yehova, baka ntangu ya kulongoka mambu nyonso yina nge lenda longoka na yina me tadila Yesu. Kusala yawu ke kulisa luzolo mpe kukwikama ya nge na Yehova.

16. Wapi bambote beto ke kuzwa kana beto vanda ya kukwikama? (Nkunga 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ Kana beto vanda ya kukwikama na bampangi, beto lenda kuzwa bandiku yina ke vanda ya kukwikama na beto. (Rute 1:14-17) Mpe kana beto vanda ya kukwikama na Yehova, beto lenda vanda na kilengi mpe kizunu na ntima. Samu na yinki? Samu ti Yehova pesá nsilulu ti, yandi ke vanda ya kukwikama na bantu yina ke vanda ya kukwikama na yandi. (Tanga Nkunga 18:25; Mika 6:8.) Kanisa ntete: Beto ke kaka fioti na mantwala ya Yehova yina ke muntu ya kulutila ngolo. Kasi, yandi me pesa beto nsilulu ti, yandi ke zola kaka beto. Kuvanda na kindiku ya ngolo na Yehova ke sala ti ata kima, ya vanda bankwamusu, mambu ya mutindu na mutindu, ata lufwa, lenda kabula beto na yandi. (Dan. 12:13; Luke 20:37, 38; Rom. 8:38, 39) Na yawu, ya ke mfunu beto landa kifwani ya Danyele mpe beto bikana ya kukwikama na Yehova.

17-18. Yinki dyaka beto lenda longoka na kifwani ya Danyele?

¹⁷ Na disolo yayi, beto me tala bifu zole ya Danyele. Kasi ya ke dyaka na bamambu mingi yina beto lenda longoka na kifwani ya yandi. Na kifwani, Yehova pesá na Danyele bimona-meso mpe bandosi. Yehova pesak’ yandi bweso ya kubangula bambikudulu mpe mingi ya bambikudulu yango me lungana. Ba ya nkaka me tadila mambu yina ke lungana na mantwala mpe yinki ya ke sala na mosi na mosi ya bantu na ntoto.

¹⁸ Na disolo yina ke landa, beto ke tala bambikudulu zole ya Danyele. Beto ke tala wa’ faso ya lenda sadisa beto nyonso bubu yayi, ya vanda bantwenya to bantu ya kukula, na kubaka mikanu ya mbote. Bambikudulu yayi ke kulisa dyaka bukindi mpe kukwikama ya beto na Yehova. Ya ke sadisa beto na kubongama samu na mambu yina ke na kwizaka.