Mu butukaka na 1927 na mbanza mosi ya fioti na nkumbu ya Illinois, yina ke pene-pene ya Chicago na États-Unis. Papa na mama butaka bana 5, Jetha, Don, munu, Karl, mpe Joy. Beto nyonso vanda sadilaka Yehova na ntima ya beto nyonso. Na 1943, Jetha salaka lukolo ya zole ya Galaad, Don kwendaka na Betele ya Brooklyn na 1944. Karl kwendaka na Betele na 1947, mpe na manima Joy kwendaka na Betele na 1951. Kifwani ya bawu mpe ya bibuti ya munu kindisaka dyaka munu na kusala mingi na kisalu ya Yehova.

Papa na mama vanda zolaka Nzambi mpe kutanga Biblia. Na yawu, ba longaka mpe beto na kuzola Nzambi. Na manima ya kusala mutindu soda na mvita ya nene ya ntete na Europe, papa vanda zola dyaka ve mabuundu. Mama vandaka vutula Nzambi matondo na yina papa vutukaka na yinzo na manima ya mvita. Yandi zonzaka na yandi: “Karl, beto kwenda na yinzo ya Nzambi mutindu beto vanda salaka yawu na ntama.” Yandi vutulaka: “Mu ke kwenda filisa nge kasi mu ke kota ve.” Mama yufulaka yandi: “Samu na yinki?” Yandi zonzaka: “Na ntangu mvita vanda salama bamfumu ya mabuundu yina vandaka dibuundu mosi vanda sakumuna minduki mpe basoda yina vanda nwana bawu na bawu. Nzambi vanda sakumuna kwandi basoda nyonso yayi?”

Na manima, ntangu mama vandaka na yinzo ya Nzambi, Bambangi ya Yehova zole kwizaka na yinzo ya beto. Ba pesaka papa babuku zole yina ba ke bokilaka nsemo yina ba ke sadilaka samu na kulongoka Biblia. Ya vanda zonzila buku ya Luzabusu. Ya sepelisaka papa mpe yandi bakaka babuku yango. Ntangu mama talaka bakuku yango yandi bandaka kutanga yawu. Kilumbu mosi mama tangaka nsangu mosi na journal yina vanda bokila ba yina nyonso vanda zola kulongoka Biblia na nzila ya babuku yina ba vanda bokilaka nsemo. Yandi bakaka mukanu ya kukwenda. Ntangu yandi kumaka kuna kento mosi ya kununa yambaka yandi na mwelo. Mama lakisaka mosi ya babuku yayi yina vandaka na diboko ya yandi, mpe yandi yufulaka: “Beno ke na longokaka buku yayi awa?” Kento yango zonzaka: “Ee, mulemvo kota.” Lumingu yina landaka mama nataka beto, mpe na manima beto vanda kwendaka balumingu nyonso.

Na lukutakanu mosi, baverse mingi simbaka ntima ya munu. Ya ke na Nkunga 144:15 yina mpangi yina vanda twadisa disolo lombaka na munu na tanga yina ke lakisaka ti ba yina ke sadilaka Yehova ke na kilengi,  1 Timote 1:11 yina ke na zonzaka ti Yehova kele Nzambi ya kilengi mpe Baefeze 5:1 yina ke zonzaka na beto “na kulanda kifwani ya Nzambi.” Mu kwizaka tala ti, mu zolaka vanda na kilengi ya kusadila muntu yina salaka munu mpe kuvutula yandi matondo na bweso yina yandi me pesa munu ya kusadila yandi. Yayi ke ni bamambu zole yina mu ke na salaka tii bubu yayi.

Kimvuka yina vandaka pene-pene vandaka na bakilometre 32 na Chicago. Ata ti ya vandaka ntama, beto vanda kwendaka na balukutakanu mpe mu kwiza zaba mingi na yina me tadila Biblia. Mu na zaba dyaka kilumbu mosi mpangi yina vanda twadisa disolo lombaka na Jetha na kupesa mvutu. Na ntangu yandi vanda zonza mu vanda kanisa: ‘Mu zabaka kwandi yawu, kasi mu nangunaka ve diboko.’ Mu bandaka kubongama mpe kuyidika bamvutu ya munu mosi. Ya kulutila mfunu, munu na bampangi ya munu zole ya kento mpe zole ya babakala vanda kula na kimpeve. Na 1941 mu kuzwaka mbotokolo.

Mu ke na zabaka mbote-mbote lukutakanu ya nene yina salamaka na 1942 na Cleveland na Ohio. Bantu landaka lukutakanu yayi na telefone na bisika 50 na États-Unis. Dikanda ya beto mpe makanda Ya nkaka vandaka na kati ya batenta pene-pene na kisika yina lukutakanu vanda salama. Ntangu mvita ya nene vanda salama ba vanda nyokola ya kulutila Bambangi ya Yehova. Na nkokila, mu talaka bampangi mingi ya bakala kutula ba camion ya bawu na ngaanda ya kisika yina beto vandaka. Bawu nyonso ndimaka ti, ya vanda na mpangi mosi na konso camion samu na kukengidila mpimpa nyonso. Kana mwa mumvusu vandaka, bampangi ya bakala yayi zola namisa bamwinda ya ba camion samu na kufwa meso ya ba yina vandaka sosa kusala beto yimbi mpe ba zola klaxonner. Ya zola sala ti ya ba nkaka kwiza na mbangu samu na kusadisa. Mu zonzaka na yisi ya ntima: ‘Dikanda ya Yehova ke ya kubongama mbote-mbote samu na mambu nyonso.’ Ata mambu ya yimbi kuminaka beto, mu lala pongi ya mbote samu mu zabaka ti ba zola sala ve beto yimbi.

Na manima ya bamvula, ntangu mu ke kanisaka na lukutakanu yayi, mu kwizaka tala ti mama ya munu vandaka ata fioti ve na boma. Yandi tulaka ntima ya yandi nyonso na Yehova mpe na kimvuka ya yandi. Mu lenda zimbana ata fioti ve kifwani ya yandi ya mbote.

Mwa ntangu fioti tekila lukutakanu yayi, mama kumaka mupasuli-nzila. Na ntangu badiskure yina vanda zonzila kisalu ya ntangu nyonso vanda luta yandi vanda baka banoti. Na nzila ntangu beto vanda vutuka na yinzo yandi zonzaka: “Mu ke na nsatu ya kuvanda kaka mupasuli-nzila, kasi mu ke lenda ve kana mu ke na bima mingi ya kusala samu na dikanda.” Yandi yufulaka beto kana beto lenda sadisa yandi. Beto ndimaka. Na yawu, yandi pesaka mosi na mosi ya beto kisalu ya kukombola yinzo tekila beto kudya. Na ntangu beto vanda kwendaka na lukolo, na manima yandi vanda talaka kana bima nyonso na yinzo ke ya kuyidama mpe na manima yandi vanda kwendaka na kisalu ya kusamuna. Yandi vandaka na mingi ya kusala, kasi yandi vandaka kipeke mbote-mbote bana ya yandi. Na ntangu beto vanda katukaka na lukolo mpe beto vanda vutukaka na yinzo samu na kudya, yandi vanda kipeke beto. Bilumbu ya nkaka, ntangu beto vanda katukaka na lukolo beto vanda kwenda na yandi na kisalu ya kusamuna. Yandi vanda sadisaka beto na kuzaba yinki zola zonza kuvanda mupasuli-nzila.

Mu vandaka na bamvula 16 ntangu mu kumaka mupasuli-nzila. Ata ti papa vandaka ntete ve mbangi ya Yehova. Yandi vanda zolaka faso mu vanda  lungisaka kisalu ya munu ya kusamuna. Kilumbu mosi na nkokila mu zonzaka na yandi na manima ya kusala bangolo mingi, me lenda ve na kuzwa muntu yina ke longoka Biblia na munu. Na manima mu yufulaka yandi: “Nge lenda longoka kwandi ve Biblia na munu?” Yandi bakaka mwa ntangu ya kukanisa mpe zonzaka: “Mambu ve beto lenda longoka.” Papa vandaka mulongoki ya munu ya ntete. Ya vandaka bweso samu na munu.

Beto longokaka buku “The Truth Shall Make You Free.” (Matsyeleka ke vuukisa nge). Na manima ya mwa ntangu ya kulongoka, mu kwiza tala ti papa vanda sadisa munu na kuma mulongoki mpe mulongi ya mbote. Na kifwani, kilumbu mosi na nkokila na manima ya kutanga paragrafe, yandi zonzaka: “Mu ke na bakulaka mambu yina buku yayi ke na zonzaka. Kasi wa’ faso nge me zaba ti buku yayi ke na zonzaka matsyeleka?” Mu vandaka ve ya kubongama samu na kupesa yandi mvutu. Na yawu mu zonza na yandi: “Mu ke lenda ve na kupesa nge mvutu malu-malu yayi, kasi kilumbu ya nkaka yina beto ke longoka mu ke pesa nge mvutu.” Ni yawu mu salaka. Mu kuzwaka baverse yina vanda zonzila bamambu yina beto vanda longoka. Na manima mu longokaka na kusosa na mikanda ya beto, mpe ya sadisaka munu na kuvanda ya kubongama samu na kulongoka ya beto. Ya sadisaka munu na kukuma mulongoki ya mbote ya Biblia. Ya sadisaka mpe papa ya munu. Yandi vandaka sadila bamambu yina yandi vanda longoka mpe kuzwaka mbotokolo na 1952.

Mu bikaka bibuti ya munu ntangu mu kumaka na bamvula 17. Jetha a kumaka misionere mpe Don kumaka kusala na Betele. Bawu zole vanda zolaka kisalu yina ba vanda salaka mpe ya kindisaka munu mingi. Na yawu mu fulusaka mikanda zole ya Betele mpe ya lukolo ya Galaad, mpe na manima mu bikaka bamambu na maboko ya Yehova. Yinki salamaka? Ba bokilaka munu na Betele na 1946.

Na kati ya bamvula mu salaka bisalu mingi na Betele, mpe mu longokaka bamambu mingi ya malu-malu kuna. Mu me sala bamvula 75 na Betele, mpe na kati ya bamvula yayi, me longoka kisalu ya kubasisa mikanda mpe ya comptabilité. Me longoka mpe kisalu ya kusumba mpe kufilisa bima bisika ya nkaka. Na nyonso yayi, mambu yina mu ke zolaka ya kulutila ke ni malongi ya Biblia yina beto ke kuzwaka na kulongoka ya suka ya dikanda ya Betele mpe badiskure ya nkaka.

Ya ke mpe na bamambu yina mulongoka na leki ya munu Karl. Yandi kwizaka na Betele na 1947. Yandi vandaka mulongoki mpe mulongi ya mbote ya Biblia. Kilumbu mosi, mu sosaka lubakusu ya yandi samu mu vandaka na diskure ya kusala. Mu zonzaka na Karl ti mu kuzwaka makanisi mingi na kati ya mikanda ya beto kasi mu ke ve na zabaka faso ya kusadila yawu. Yandi yufulaka munu kyuvu mosi yina sadisaka munu,  “Joel, wapi yina ke yintu dyambu ya diskure ya nge?” Mu talaka yinki yandi vanda sosa kuzonza, mu zola sadila kaka bamambu yina zola sadisa munu na kuzonzila yintu dyambu ya diskure ya munu mpe mu zola bika bamambu ya nkaka. Mu lenda zimbana ve mambu yina yandi longaka munu.

Na kuzwa kilengi na Betele, beto ke na nsatu ya kusala mingi na kisalu ya kusamuna, kana beto sala yawu beto ke kuzwa bambote mingi. Ya ke na mambu mosi yina mu ke na zabaka mbote-mbote yina salamaka kilumbu mosi na nkokila na Bronx na New York. Munu na mpangi mosi ya bakala beto kwendaka tala kento mosi yina vandaka ndimaka mikanda ya beto Yinzo ya Kengidi na Réveillez-vous ! Beto zonzaka na yandi: “Na nkokila yayi beto ke na sadisaka bantu na kuzaba mingi na yina me tadila Biblia.” Yandi zonzaka na beto ti: “Kana beno me kwiza samu na kuzonzila Biblia beno kota.” Beto tangaka mpe beto sololaka na baverse mingi yina vanda zonzila Kimfumu ya Nzambi mpe yinza ya malu-malu. Ya simbaka mingi ntima ya yandi. Na yawu, yandi bokilaka mingi ya bandiku ya yandi na kuvanda na beto lumingu yina landaka. Na manima yandi na bakala ya yandi kumaka bisadi ya Yehova.

Samu mu kuzwa kento ya mbote yina mu ke kwela mu lutisaka bamvula 10. Yinki sadisaka munu na kuzwa kento mbote? Mu kanisaka na kyuvu yayi na lusambu, ‘yinki mu ke na nsatu ya kusala kintwadi na kento ya munu na manima ya makwela?’

Na lukutakanu yina salamaka na 1953 na stade ya Yankees, mu kutanaka na mpangi mosi ya kento na nkumbu ya Mary Aniol. Yandi na Jetha salaka lukolo ya zole ya Galaad. Mary na mpangi ya munu ya kento vandaka bamisionere. Na kilengi nyonso Mary zonzilaka munu masolo ya kisalu yina ba salaka na Caraïbes mpe bantu yina ba longoka na bawu Biblia na kati ya bamvula. Na ntangu beto vanda zabana samu na makwela, beto kwizaka tala ti beto zole vandaka na dikanisi mosi ya kusadila Yehova na kati ya kisalu ya ntangu nyonso. Luzolo ya beto kulaka beto kwelanaka na avril 1955. Na bamambu mingi mu kwiza tala ti Mary vandaka dikabu yina Yehova pesaka munu mpe kifwani ya mbote ya kulanda. Yandi vanda salaka na kilengi bisalu nyonso yina ba vanda pesaka yandi. Yandi vanda salaka mingi mpe vanda sadisaka bampangi mpe ntangu nyonso yandi vanda tulaka kisalu ya Yehova na kisika ya ntete na luzingu ya yandi. (Mat. 6:33) Beto salaka bamvula tatu na kisalu ya circonscription mpe na 1958 ba bokilaka beto na Betele.

Mary longaka munu bamambu mingi. Na kifwani na manima ya makwela ya beto, beto bakaka mukanu ya kutanga Biblia kintwadi. Beto vandaka tangaka baverse 15. Na manima ya kutanga baverse 15 yayi, beto vanda zonzaka yinki beto me longoka na yawu mpe mutindu ya kusadila yawu na luzingu ya beto. Mary vanda zonzilaka munu bantangu ya nkaka bamambu yina yandi longoka na Galaad mpe na kisalu ya yandi ya misionere. Bamambu yina mu longokaka na yandi sadisaka munu na kubongisa badiskure ya munu mpe sadisaka munu na mutindu ya kukindisa bampangi ya kento.—Bin. 25:11.

Kento ya munu Mary kufwaka na 2013. Mu ke na vingilaka kutala yandi na yinza ya malu-malu. Kasi bubu yayi mu ke sala nyonso samu na kutatamana na kulongoka mpe kutula ntima ya munu nyonso na Yehova (Bin. 3:5, 6) Kukanisa na bamambu yina dikanda ya Yehova ke sala na yinza ya malu-malu ke kindisaka munu mpe ke pesaka munu kilengi. Ntembe ve, Mulongi ya beto ya Nene ke longa beto bamambu ya malu-malu mpe beto ke longoka bamambu ya malu-malu na yina me tadila yandi. Ee, mu ke na vutulaka yandi matondo mingi na yina yandi me longa munu mpe na bafaso nyonso yina yandi me lakisa munu ntima ya yandi ya kulutila mbote.