1. Wapi mutindu ba ke zabá muntu yina ba lenda tula ntima?

 MUNTU yina ba lenda tula ntima ke salá nyonso na kulungisa bansilulu ya yandi, mpe ke zonzá matsyeleka. (Nku. 15:4) Bantu zaba ti ba lenda vanda na kiminu na yandi. Beto zola ti bampangi ya beto ya kento na ya bakala tala ti beto ke bantu yina ba lenda tula ntima. Yinki beto lenda sala samu ba tudila beto ntima?

2. Wa’ faso beto lenda lakisa ti beto ke bantu yina ba lenda tula ntima?

² Beto lenda nata ve bantu na ngolo na kutudila beto ntima. Ni bamambu yina beto ke salá ke nata bawu na kusala yawu. Kukuma muntu yina ba lenda tula ntima ke mutindu kuzwa mbongo. Kuzwa yawu ke mpasi. Kasi ya ke ve mpasi na kuvanda dyaka ve na yawu. Ntembe ve, Yehova me lakisa ti beto lenda tudila yandi ntima. Yandi lenda sala ata fioti ve mambu yina ke nata beto na kutudila dyaka ve yandi ntima, samu ‘bima nyonso yina yandi ke salaka, ya me fwana na kutudila yawu ntima.’ (Nku. 33:4) Mpe yandi ke na vingilá beto landa kifwani ya yandi. (Ef. 5:1) Beto zonzila ndambu ya bisadi ya Yehova yina landá kifwani ya Tata ya bawu ya mazulu, mpe lakisá ti ba vandá bantu yina ba lenda tula ntima. Beto ke tala mpe bifu ya mbote 5 yina ke sadisa beto na kuvanda bantu yina ba lenda tula ntima.

3-4. Wa’ faso mbikudi Danyele lakisá ti yandi vandá muntu yina ba lenda tula ntima, mpe yinki kifwani ya yandi zolá nata beto na kuyufula?

³ Mbikudi Danyele lakisá kifwani ya mbote ya muntu yina ba lenda tula ntima. Bantu ya Babilone katulak’ yandi na bwala ya yandi, mpe natak’ yandi na Babilone. Ata mpili yina, yandi lakisá ti yandi vandá muntu yina ba lenda tula ntima. Bantu lutilá  kutula yandi ntima ntangu, na lubakusu ya Yehova, yandi bangulá bandosi yina mfumu ya Babilone Nebukadenezare salaka. Kilumbu mosi, Danyele zolá zonza na mfumu ti Yehova vandá sepela ve na yandi. Ya ke ve mutindu ya bansangu yina bamfumu ke zolá kuwa. Danyele vandá na nsatu ya bukindi, samu mfumu Nebukadenezare vandá dasuká yimbi. (Dan. 2:12; 4:20-22, 25) Bamvula mingi na manima, Danyele lakisá dyaka ti yandi vandá muntu yina ba lenda tula ntima, ntangu yandi zonzá matsyeleka ya nsangu yina basiká na kibaka ya yinzo ya mfumu ya Babilone. (Dan. 5:5, 25-29) Na manima, mfumu Dariusi muntu ya Media, na bantu yina vandá sala na yandi kwizá tala ti Danyele vandá na “mpeve ya kuyituka.” Ba kwizá ndima ti Danyele ‘vandaka muntu yina bawu lenda tudila ntima mpe bawu talaka ve dyambu yina yandi vandaka kusala ve mbote to dyambu ya yimbi.’ (Dan. 6:3, 4) Ya tsyeleka, ata bamfumu yina vandá sambilá ve Yehova, kwizá ndima ti kisadi ya Yehova yayi vandá muntu yina ba lenda tula ntima.

⁴ Na kifwani ya Danyele na yintu, beto lenda yufula: ‘Wa’ faso ba yina ke ve Bambangi ya Yehova ke talá munu? Ba zaba kwandi munu mutindu muntu yina ke lungisá bisalu yina mu ke na yawu, mpe muntu yina ba lenda tula ntima?’ Samu na yinki byuvu yayi ke mfunu? Samu ti ntangu beto ke lakisá ti beto ke bantu yina ba lenda tula ntima, ya ke pesá nkembo na Yehova.

5. Yinki sadisá Hanani na kuvanda muntu yina ba lenda tula ntima?

⁵ Na 455 T.N.B., na manima ya kutunga dyaka bibaka ya Yeruzalemi, Nehemia mfumu ya mbanza, sosá bantu yina ba lenda tula ntima samu  na kukipe mbanza. Na kati ya bantu yina yandi soolá, ya vandá na Hanani, mfumu ya Kisika ya Ngolo. Biblia ke zonzilá Hanani mutindu ‘muntu yina me fwana na kutudila ntima mpe yina vandaka kuwa Nzambi ya tsyeleka boma kuluta bantu mingi ya nkaka.’ (Neh. 7:2) Luzolo ya yandi samu na Yehova, mpe boma ya kunyongisa yandi natá Hanani na kusala na faso ya mbote bisalu nyonso yina ba pesak’ yandi. Bifu ya mbote yayi ke sadisa mpe beto na kuvanda bantu yina ba lenda tula ntima na kisalu ya Yehova.

6. Wa’ faso Tisike lakisá ti yandi vandá ndiku yina ntumwa Polo lendá tula ntima?

⁶ Beto tala kifwani ya Tisike, mpangi mosi ya bakala yina ntumwa Polo vandá tudilá ntima. Ntangu Polo vandá na boloko na yinzo mosi, yandi sosá lubakusu ya Tisike. Yandi zonzá ti Tisike vandá “kisadi ya kukwikama.” (Ef. 6:21, 22) Polo vandá na kiminu ti Tisike zolá pesa ve kaka mikanda yina yandi filisá na bampangi ya Efeze na ya Kolose, kasi yandi zolá kindisa mpe bawu mpe kupesa bawu ngolo. Kifwani ya Tisike ke na bambukilá beto bampangi ya bakala yina ke kipeke kimpeve ya beto bubu yayi. Ba ke ya kukwikama, mpe ba ke bantu yina beto lenda tula ntima.—Kol. 4:7-9.

7. Yinki nge lenda longoka na bakuluntu mpe basadisi ya kimvuka ya nge na yina me tadila kuvanda muntu yina ba lenda tula ntima?

⁷ Bubu yayi, beto ke zolá mingi kuvanda na bakuluntu mpe basadisi yina beto lenda tula ntima. Mutindu Danyele, Hanani na Tisike, ba ke salá bisalu yina ba ke pesá bawu na mutindu yina me fwanana. Na kifwani, ntangu beto ke kwendá na lukutakanu Luzingu mpe kisalu ya beto ya bukristo, beto zaba ti ya ke na mpangi na konso kitini ya lukutakanu. Mpe bakuluntu ke na kilengi ya kuzaba ti ba yina me kuzwa bitini ke bongama mpe ke sala yawu. Ntangu beto ke bokilá bantu yina ke longoká Biblia na beto na lukutakanu ya nsuka ya lumingu, beto zaba ti ya ke vanda na mpangi yina ke sala discours. Mpe beto ke na kiminu ti beto ke kondwa ve mikanda yina beto ke na yawu nsatu samu na kisalu ya kusamuna. Bampangi ya bakala yayi ke kipeke beto mbote-mbote, mpe beto ke vutulá Yehova matondo samu na bawu. Kasi, na wapi mitindu beto lendá lakisa ti beto mpe ke bantu yina ba lenda tula ntima?

8. Wa’ faso beto lenda lakisa ndwenga ntangu beto ke lakisá luzolo na bampangi? (Bingana 11:13)

⁸ Beto ke zolá bampangi ya beto ya kento na ya bakala mpe beto ke zolá kuzaba bamambu yina ba ke salaka. Kasi, beto me bonga kuvanda na ndwenga mpe kusosa ve kukota na bamambu ya luzingu ya bawu. Bakristo ya nkaka ya siècle ya ntete vandá “kusala lupedi, kukota mambu yina me tala bawu ve, mpe kuzonza mambu yina me lunga ve na kuzonza.” (1 Tim. 5:13) Beto zola ata fioti ve kuvanda mutindu bawu. Mpangi lenda zonzila beto bamambu ya yandi, mpe kuzonza na beto na kubasisa ve yawu. Na kifwani, mpangi ya kento lenda zonzila beto kimbevo yina ke na yandi, to mambu ya nkaka yina ke na kwamisak’ yandi. Yandi lenda zonza na beto na kubumba yawu. Beto me bonga kusala mambu yina yandi zola. * (Tanga Bingana 11:13.) Ntangu yayi, beto zonzila wapi mutindu ya bamambu beto me bonga kubasisa ve.

9. Wa’ faso bantu ya dikanda lenda lakisa ti ba ke bantu yina ba lenda tula ntima?

⁹ Na kati ya dikanda. Muntu nyonso na kati ya dikanda me bonga kubumba bamambu ya nkaka ya dikanda. Na kifwani, mpangi mosi ya kento lendá vanda na kifu yina bakala ya yandi ke  talá ti ya ke sekisaka. Bakala ke zonzila kwandi yawu na bantu ya nkaka, mpe kufwisa kento nsoni? Ve. Yandi zola kento ya yandi, mpe yandi zola kusala ata kima yina ke lwalisa yandi. (Ef. 5:33) Bantwenya ke na nsatu ba pesa bawu buzitu. Bibuti me bonga kuzimbana ve yawu. Ba fwana kufwisa ve bana nsoni na kuzonzilá bafoti ya bawu na bantu ya nkaka. (Kol. 3:21) Bana me bonga kulongoka na kubasisa ve bamambu ya dikanda yina lenda fwisa bawu nsoni. (Kul. 5:16) Ntangu konso muntu na kati ya dikanda ke salá bangolo na kubasisa ve bamambu ya yinzo, ya ke salá ti bumosi kula.

10. Yinki zola zonza kuvanda ndiku ya tsyeleka? (Bingana 17:17)

¹⁰ Na bandiku ya beto. Ya ke kuminá beto nyonso na kuvanda na nsatu ya kuzonzila mambu yina beto ke na yawu na ntima, na ndiku ya beto. Ntangu ya nkaka, ya lenda vanda mpasi na kusala yawu. Ya lenda vanda ti beto ke ve na kifu ya kuzonzilá bamambu ya beto na bantu ya nkaka, mpe ya ke sala beto mpasi mingi na kuwa ti ndiku ya beto me basisa mambu yina beto zonzilak’ yandi. Ya ke pesá kilengi ya kuvanda na ndiku yina ke bumbá bamambu yina beto ke zonzilak’ yandi. Yandi kele ‘ndiku ya tsyeleka.’—Tanga Bingana 17:17.

11. a) Wapi mutindu bakuluntu na bakento ya bawu ke lakisá ti ba ke bantu yina ba lenda tula ntima? b) Wapi kileso ya kitoko beto lenda benda na kuluntu yina me yidika mambu ya kimvuka, mpe na manima me vukana na dikanda ya yandi? (Tala kizizi.)

¹¹ Na kati ya kimvuka. Bakuluntu yina ke bumbá bamambu ya bangana kele ‘kisika ya kubumbana mupepe, kisika ya kubumbana’ samu na bampangi ya bawu. (Iza. 32:2) Beto ke ve na boma ya kuzonzila bawu bamambu ya beto, samu beto zaba ti ba ke basisa ve yawu. Beto ke salá ve bawu tiya samu ba zabisa beto bamambu yina beto me lunga ve kuzaba. Dyaka, beto ke sepelá na bakento ya bakuluntu samu ti, ba ke sosá ve kuzaba bamambu yina babakala ya bawu zaba. Ya tsyeleka, ya ke mbote mingi ntangu bakuluntu ke zonzá ve na bakento ya bawu bamambu ya bampangi ya kimvuka. Kento ya kuluntu mosi zonzaka: “Mu ke vutulá matondo na yina bakala ya munu ke zonzilá ve munu  bamambu ya bampangi yina ke na nsatu ya lubakusu, ata bankumbu ya bawu. Mu ke na kilengi na yina yandi ke tulá ve munu kilo ya bamambu yina mu lenda sala ata kima. Ya ke salá ti ya vanda ve mpasi na munu na kusolola na muntu nyonso na kati ya kimvuka. Mu ke mpe na kiminu ti ntangu mu ke zonzilá bamambu ya munu na bakala ya munu, yandi ke basisa ve yawu.” Beto nyonso ke sosá ba zaba beto mutindu bantu yina ba lenda tula ntima. Beto zonzila bifu 5 yina lenda sadisa beto na kuvanda bantu ya mutindu yina.

12. Samu na yinki beto lenda zonza ti luzolo kele kifu ya kulutila mfunu yina lenda sadisa beto na kuvanda bantu yina ba lenda tula ntima? Pesa kifwani.

¹² Luzolo kele kifu ya kulutila mfunu yina lenda sadisa beto na kuvanda bantu yina ba lenda tula ntima. Yesu zonzá ti misiku zole yina me lutila mfunu kele ni kuzola Yehova mpe kuzola mpangi ya beto. (Mat. 22:37-39) Beto ke zolá Yehova. Na yawu, beto zola kulanda kifwani ya kulutila mbote yina yandi ke pesá, ya muntu yina ba lenda tula ntima. Na kifwani, luzolo na bampangi ke natá beto na kubasisa ve bamambu ya bawu. Beto ke zolá ata fioti ve kubasisa bamambu yina lenda fwisa bampangi ya beto nsoni, to kutalisa bawu mpasi.—Yoa. 15:12.

13. Wa’ faso kukuluka lenda sadisa beto na kuvanda bantu yina ba lenda tula ntima?

¹³ Kukuluka ke sadisa beto na kuvanda bantu yina ba lenda tula ntima. Mukristo ya kukuluka ke sosá ve kusala matalana na kulakisá ti yandi kele muntu ya ntete na kuzaba bamambu. (Flp. 2:3) Yandi ke sosá ve kunata bampangi na kutala ti yandi zaba bamambu ya mfunu yina yandi lenda zonza ve. Kukuluka ke sadisa beto na kuzonzila ve na bantu mingi dikanisi ya beto na bamambu yina ba zonzilá ve na kati ya Biblia to na mikanda ya beto.

14. Wa’ faso luswasukusu ke sadisá beto na kuvanda bantu yina ba lenda tula ntima?

¹⁴ Luswasukusu ke sadisa mukristo na kuzaba “ntangu ya kuvanda [swi mpe] ntangu ya kutuba.” (Lon. 3:7) Na babwala ya nkaka, ba ke zonzaka: “Kuzonza kele arza, kasi kuvanda swi kele wolo.” Ya zola zonza ti bantangu ya nkaka, ya me lutila mbote na kuvanda swi. Ni na yawu Bingana 11:12 ke zonzaka: ‘Muntu yina kele na luswasukusu ya tsyeleka ke bikanaka swi.’ Beto zonzila kifwani ya kuluntu mosi yina zaba bamambu mingi na kimpeve. Ba ke lombá mingi na kuluntu yayi na kwenda sadisa bimvuka ya nkaka yina kele na bamambu ya ngolo. Kuluntu ya nkaka zonzá mambu yayi samu na kuluntu yango: “Yandi ke salá ntangu nyonso keba na kubasisa ve bamambu ya bimvuka ya nkaka.” Bakuluntu ya kimvuka ya yandi ke zitisak’ yandi samu yandi ke na ndwenga. Ba zaba ti yandi ke zonzila ve bamambu ya bawu na bantu ya nkaka.

15. Pesa kifwani yina ke lakisá ti bampangi lenda tudila beto ntima kana beto ke zonzá matsyeleka.

¹⁵ Kuzonza matsyeleka ke sadisa beto na kuvanda muntu yina ba lenda tula ntima. Beto ke tulá ntima na muntu yina ke zonzá matsyeleka samu beto zaba ti yandi lenda vuna ve beto. (Ef. 4:25; Ebr. 13:18) Na kifwani, kana nge zola kubongisa faso ya nge ya kulonga, nge lenda lomba na mpangi mosi na kuwa disolo yina nge ke sala, mpe na kupesa nge malongi yina lenda sadisa nge. Na nani nge lenda tula ntima ti yandi ke zonza na nge bisika yina nge me sala ve mbote? Nge ke sosa kwandi muntu yina ke zonza na nge mambu yina nge ke na sosá kuwa, to muntu yina ke zonza na nge matsyeleka na ntima ya mbote? Ntembe ve, nge ke sosa muntu yina ke zonza na nge matsyeleka. Biblia ke zonzaka: ‘Kungala ya pwelele kele mbote kuluta luzolo ya kubumbana. Bamputa yina ndiku me lwalisa nge ke vandaka ya kukwikama.’ (Bin. 27:5, 6)  Ata na kubanda ya lenda vanda mpasi na kuwa mambu ya tsyeleka yina ndiku ya nge ke zonza na nge, ni yawu ke sadisa nge na bilumbu yina ke kwiza.

16. Wa’ faso Bingana 10:19 ke lakisá ti ya ke mfunu na kuzaba kukutika nzutu?

¹⁶ Kuzaba kukutika nzutu ke mfunu mingi kana beto zola kuvanda bantu yina bampangi lenda tula ntima. Kifu yayi ke sadisá beto na kukanga yinwa ntangu ntima ke sosá kunata beto na kubasisa bamambu yina ba me zonza na beto na kubumba. (Tanga Bingana 10:19.) Ya lenda vanda mpasi na kukutika nzutu ntangu beto ke sololá na bampangi na internet. Kana beto sala ve keba, beto lenda zonza na bantu mingi bamambu yina beto zolá bumba. Mpe ntangu beto ke mwangisá mambu na internet, beto lenda sala ata kima samu bampangi sadila ve yawu na mutindu ya yimbi, to ya talisa ba ya nkaka mpasi. Kuzaba kukutika nzutu ke sadisa mpe beto na kuvanda swi ntangu bambeni ya beto ke sadila mayela ya yimbi, samu na kunata beto na kuzonzila bawu bamambu yina lenda tula luzingu ya bampangi na mpasi. Ya lenda salama ntangu luyalu ke yufulá beto byuvu, kana beto ke vandá na bwala yina ba ke niminá kisalu ya beto, to ba ke kangá beto nzila na kusala yawu. Na mambu yayi to na bamambu ya nkaka, beto lenda sadila dilongi ya Biblia ya ‘kukeba yinwa ya beto na kima ya kukangila yinwa.’ (Nku. 39:1) Ya vanda na kati ya dikanda ya beto, na bandiku ya beto, na kati ya kimvuka to na muntu ni muntu, beto me bonga kuvanda bantu yina ba lenda tula ntima. Mpe samu na kuvanda yawu, beto me bonga kuzaba kukutika nzutu.

17. Wa’ faso beto lenda sala ti bampangi tulasana ntima na kati ya kimvuka?

¹⁷ Beto ke na kilengi na yina Yehova bendá beto na kati ya dikanda yina ke na luzolo, mpe yina ba lenda tula ntima. Beto nyonso me fwana kuvanda bantu yina bampangi lenda tula ntima. Ntangu mosi na mosi na kati ya beto ke salá bangolo na kulakisa luzolo, kuvanda ya kukuluka, kulakisa luswasukusu, kuzonza matsyeleka, mpe kuzaba kukutika nzutu, ya ke salá ti beto tulasana ntima. Beto me bonga kubika ve kusala bangolo na kuvanda bantu yina bampangi lendá tula ntima. Bika ti beto landa kifwani ya Nzambi ya beto Yehova, mpe beto lakisa ntangu nyonso ti beto ke bantu yina bampangi lendá tula ntima.