1. Samu na yinki bantu mingi ke tulá ve ntima na Biblia?

 BUBU yayi, bantu mingi zaba ve na nani ba lenda tula ntima. Ba ke na ntembe ti bantu yina ba ke zitisá, mutindu bantu ya politike, bantu ya mayela mpe bamfumu ya bakompani ke kanisá na bambote ya bawu. Dyaka, ba ke tulá ve ntima na bamfumu ya mabuundu ya bakristo. Na yawu, ya ke na kamwisá ve beto na kutala ti ba ke tulá ve ntima na Biblia, buku yina bamfumu yayi ke zonzá ti ba ke landaka.

2. Mutindu Nkunga 119:160 ke zonzak’ yawu, na yinki beto lenda vanda ya kundima?

² Samu beto ke bisadi ya Yehova, beto ke ya kundima ti yandi ke ‘Nzambi ya tsyeleka’ mpe ti yandi zola kaka yina ke mbote samu na beto. (Nku. 31:5; Iza. 48:17) Beto zaba ti beto lenda tula ntima na mambu yina beto ke tangá na Biblia. Beto ke ndimá ti ‘ndinga ya Nzambi ya mvimba kele tsyeleka.’ (Tanga Nkunga 119:160.) Beto ke kabulá dikanisi mosi na muntu ya mayela yina zaba mingi na mambu ya Biblia. Yandi zonzaka: “Ata mambu yina Nzambi zonzá ke luvunu to ke kondwa kulungana. Bisadi ya Nzambi ke tulá ntima na bamambu yina yandi ke zonzá samu ba ke tulá ntima na Nzambi, muntu yina ke zonzaka yawu.”

3. Yinki beto ke zonzila na disolo yayi?

³ Wa’ faso beto lenda sadisa bantu ya nkaka na kuvanda na kiminu yina beto ke na yawu na mambu ya Nzambi? Beto ke tala bamambu tatu yina ke salá ti beto vanda na kiminu na Biblia. Ya ntete, beto ke tala ti Biblia sobá ve. Na manima, beto ke zonzila kulungana ya bambikudulu ya Biblia. Mpe na nsuka, beto ke tala ti Biblia ke na ngolo ya kusoba luzingu ya bantu.

4. Samu na yinki bantu ya nkaka ke kanisá ti Biblia me soba?

⁴ Yehova Nzambi sadilá babakala ya kiminu pene-pene na 40 samu na kusonika Biblia. Kasi ba manuscrits nyonso yina bawu mosi soniká ke dyaka ve bubu yayi. b Bubu yayi beto ke kaka na ba copies ya ba copies ya ba manuscrits yina. Mambu yayi ke salá ti bantu ya nkaka yufula: ‘Mambu yina ke na kati ya Biblia bubu yayi ke kwandi faso mosi na bamambu yina ba soniká na ntama’? Ya me kuminá nge na kuyufula: ‘Wa’ faso beto lenda zaba ti Biblia me soba ve’?

5. Wapi bangolo bantu yina salá ba copies ya Biblia na ndinga ya Ebre salaka? (Tala kizizi ya paje ya kubanda.)

⁵ Samu na kubumba mambu ya yandi, Yehova zonzá na dikanda ya yandi na kusonika dyaka yawu na mikanda ya nkaka. Yandi pesá musiku ti mosi na mosi ya bamfumu ya Izraele zolá sonika Musiku na mukanda ya nkaka, samu na yandi mosi. Mpe yandi tulá Balevi samu na kulonga Musiku na dikanda ya yandi. (Kul. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7) Ntangu ba natá bazwife na Babilone, kimvuka ya bantu yina zabá kusonika bandá kusala ba copies mingi ya kitini ya Biblia na ndinga ya Ebre. (Esd. 7:6, nyp.) Babakala yayi vandá sakaná ve na kisalu ya bawu. Samu na kuzaba ti ba me sonika mbote-mbote, ba vandá talá ve kaka lutangu ya bampova (mots), kasi mpe ya bisono (lettres). Ata ti ba salá nyonso yayi, samu ba vandá bantu ya masumu ba salá mwa bafoti ya fioti-fioti. Kasi samu ba salá ba copies mingi, bantu kwizá zaba bisika yina ba salá bafoti. Yinki ba salá samu na kuzaba yawu?

6. Wa’ faso beto lenda zaba bafoti yina ba salá ntangu ba vandá sala ba copies ya Biblia?

⁶ Bantu ya mayela me zaba faso ya kuzwa bafoti yina ba salá ntangu ba vandá sala ba copies ya Biblia. Beto baka kifwani: ba me lomba na bantu 100 na kusonika na diboko mambu yina ke na mukanda. Mosi na kati ya bawu me sala mwa foti na mukanda ya yandi. Samu na kuzaba kisika yina yandi me sala foti, beto lenda fwanisa mukanda ya yandi na yina bampangi me sonika. Mutindu mosi mpe, samu na kuzaba bafoti yina salá muntu mosi yina salá copie ya Biblia, to bima yina yandi zimbaná, bantu ya mayela lenda fwanisa yawu na ba copies ya bampangi.

7. Yinki ke na lakisá ti beto lenda tula ntima na kisalu ya ba yina salá ba copies ya ba manuscrits ya Biblia?

⁷ Ba yina salá ba copies ya Biblia salá bangolo mingi samu na kusonika yawu mbote-mbote. Beto tala kifwani yina ke na lakisak’ yawu. Codex yina ba ke bokilá Codex ya Leningrad ke buku mosi yina ke na babuku nyonso ya Biblia na ndinga ya Ebre. Ya ke kuluntu ya ba Codex ya nkaka yina ke na babuku nyonso ya Biblia na ndinga ya Ebre. Ba salak’ yawu na 1008 to 1009 T.N.B. Ntama mingi ve, ba me kuzwa ba manuscrits mingi ya Biblia, na bitini ya ba manuscrits. Ba manuscrits yango ke kuluntu ya Codex ya Leningrad, ya bamvula pene-pene na 1 000. Bantu ya nkaka lenda kanisa ti, samu ba salá ba copies mingi ya ba manuscrits yayi na kati ya bamvula 1 000, ntangu ya nkaka, mambu yina ke na Codex ya Leningrad ke ata fioti ve faso mosi na ba manuscrits ya kulutila ntama yina ba me kuzwa. Kasi ya kele ve mutindu yina. Ntangu bantu ya mayela kwizá fwanisa ba manuscrits ya ntama na ba manuscrits ya nkaka, ba me kwiza tala ti ya ke kaka na bafoti ya fioti, kasi dikanisi ya Biblia me soba ve.

8. Ba copies ya kitini ya Biblia na ndinga ya Greke ke kwandi faso mosi na ba copies ya babuku ya nkaka yina ba soniká ntangu mosi na yawu? Zonzila yawu.

⁸ Bakristo ya ntete soniká mpe mbote-mbote ba copies ya ba manuscrits ya kitini ya Biblia na ndinga ya Greke. Ba copies yayi ya babuku 27  ya Biblia na ndinga ya Greke, ba vandá sadilak’ yawu na balukutakanu mpe na kisalu ya kusamuna. Na manima ya kufwanisa ba manuscrits ya Biblia yina ba soniká na ndinga ya Greke na ba manuscrits ya babuku ya nkaka yina ba soniká na ntangu yina, muntu mosi ya mayela me zonza: “Ba copies ya kitini ya Biblia na ndinga ya Greke yina beto ke na yawu bubu yayi me lutila mingi na ba copies ya babuku ya nkaka yina ba soniká ntangu yina.” Buku mosi yina ke zonzilá kitini ya Greke ya Biblia me zonza: “Beto lenda vanda ya kundima ti ntangu beto ke tangá bubu yayi Biblia mosi yina ba me bangula mbote-mbote, bamambu yina ke na kati ya kitini na ndinga ya Greke ke faso mosi na yina ba soniká na kubanda.”

9. Faso Izaya 40:8 ke lakisak’ yawu, yinki beto lenda ndima na yina me tadila mambu ya Nzambi?

⁹ Na kati ya bamvula, bantu mingi yina salá ba copies ya Biblia, salaka bangolo samu na kusala yawu mbote-mbote. Ni yawu me sala ti bubu yayi beto lenda tanga mpe kulongoka Biblia yina ke kaka faso ba sonikak’ yawu. c Beto zaba ti ni Yehova me sala nyonso samu ti mambu ya yandi soba ve, mpe beto kuzwa yawu bubu yayi. (Tanga Izaya 40:8.) Kasi bantu ya nkaka lenda zonza ti, ya ke ve samu Biblia me soba ve ti ya ke mambu ya Nzambi. Beto tala bamambu yina ke na lakisá ti Biblia me katuka na Nzambi.

10. Pesa kifwani ya mbikudulu yina ke na lakisá ti mambu yina ke na 2 Piere 1:21 ke ya tsyeleka. (Tala bizizi.)

¹⁰ Biblia ke zonzilá bambikudulu mingi yina lunganaka. Na kati ya yawu, ya ke na ba yina ba soniká bamfunda ya bamvula tekila ya lungana. Bantu ya mayela yina ke longoká bamambu yina salamá na ntama kwizá tala ti bambikudulu yango lunganaka. Ya ke na kamwisá ve beto samu beto zaba ti, bambikudulu ya Biblia ke katuká na Yehova. (Tanga 2 Piere 1:21.) Beto baka kifwani ya bambikudulu yina ke zonzilá bamambu yina zolá kumina bwala ya Babilone. Na kati ya bamvula 700 T.N.B., Yehova natá mbikudi Izaya na kuzonza ti ba zolá nunga bwala ya nene ya Babilone. Yandi pesá nkumbu ya muntu yina zolá nunga yawu, Sirusi, mpe yandi  zonzilá pwelele wa’ faso ya zolá salama. (Iza. 44:27–45:2) Izaya zonzá mpe ti bamvula mingi na manima, Babilone nyonso ke mwangana mpe ya ke kuma kisika yina bantu ke vanda dyaka ve. (Iza. 13:19, 20) Ni yawu mpe salamaka. Na 539 T.N.B., bantu ya Media na ya Persia baká bwala ya Babilone. Mpe bubu yayi, kisika yina vandá bwala ya nene yayi me bikana kaka matadi na matadi. Tala video Biblia zonzilá kubwa ya Babilone tekila ya salama na buku Sepela na luzingu ya ntangu nyonso! kileso 03 dikanisi 5.

11. Zonzila mutindu mbikudulu ya Danyele 2:41-43 ke na lunganá bubu yayi.

¹¹ Kulungana ya bambikudulu ya Biblia ke ve kaka mambu ya ntama. Ya ke mpe na bambikudulu yina ke na lunganá bubu yayi. Beto baka kifwani ya mbikudulu yina Danyele soniká na yina me tadila kimfumu ya ngolo ya Angleterre na États-Unis. (Tanga Danyele 2:41-43.) Mbikudulu yayi lakisá pwelele ti kimfumu yayi ke vanda “ndambu ngolo” mutindu kisengo, mpe “ndambu pete-pete” mutindu ntoto ya kuyoka. Ni yawu beto ke na talá bubu yayi. Angleterre na États-Unis vandá na mantwala ya babwala yina nungá ba guerres mondiales zole, mpe bubu yayi ba ke na kumá kaka ngolo na kunwana. Ni yawu ke na lakisá ti ba ke ngolo mutindu kisengo. Kasi ngolo ya bawu ke manisá ntangu bantu ya babwala yayi ke basiká samu na kulakisa ti ba ke ve na ndimá bamambu yina luyalu mpe bamfumu ya bakompani ke salaka. Bakala mosi yina zaba mingi na yina me tadila mambu ya politike me zonza: “Ya ke ve na bwala na yinza yina ke ya kukabuka na politike mutindu États-Unis.” Mpe bamvula yina me luta, Angleterre, kitini ya kimfumu yayi me vanda ya kukabuka na yina me tadila kindiku yina ba zolá vanda na yawu na babwala ya Union Européenne. Bamambu nyonso yayi me sala ti kimfumu ya Angleterre na États-Unis me lenda ve kulungisa bamambu ya nkaka yina ba kanisá kusala.

12. Wapi kiminu bambikudulu ya Biblia ke pesá beto?

¹² Bambikudulu mingi ya Biblia yina me lungana ke na kulisá kiminu ya beto na bansilulu yina Nzambi salá samu na bilumbu yina ke kwiza. Beto ke na kabulá dikanisi mosi na muntu yina soniká bankunga. Yandi zonzá na Yehova na lusambu: ‘Munu kele na nsatu ya ngolo ya luvukulu ya nge, samu ndinga ya nge kele kivuvu ya munu.’ (Nku. 119:81) Na luzolo nyonso, Yehova me pesa beto na kati ya Biblia ‘mantwala mpe kivuvu.’ (Yer. 29:11) Ya ke ve ni bangolo ya bantu ke salá ti beto vanda na kivuvu, kasi ni bansilulu ya Yehova. Beto tatamana na kutunga kiminu ya beto na mambu ya Nzambi na kuvandá bantu yina ke longoká mbote-mbote bambikudulu ya Biblia.

13. Faso beto ke tangak’ yawu na Nkunga 119:66, 138, wapi mambu ke na lakisá ti beto lenda tula ntima na Biblia?

¹³ Ya ke na mambu ya nkaka yina ke salá ti beto tula ntima na Biblia: bantu yina ke landá malongi ya yawu ke kuzwá bambote. (Tanga Nkunga 119:66, 138.) Na kifwani, ya ke na bantu ya kukwela yina zolá kufwa makwela ya bawu, kasi bubu yayi ba ke na kilengi samu ba me landa malongi ya Biblia. Bana ya bawu ke na kulá na faso ya mbote samu ba ke na bibuti ya bakristo yina ke kipeke bawu mpe ke zolá bawu.​—Ef. 5:22-29.

14. Pesa kifwani mosi yina ke na lakisá ti kusadila malongi ya Biblia ke bongisá luzingu ya bantu.

¹⁴ Ata bantu yina vandá salá mambu ya yimbi mingi sobá ntangu ba bandá kusadila malongi ya Biblia. Beto tala mutindu malongi ya Biblia sadisá Jack, bakala mosi yina vandá na boloko. d Yandi vandá salá mambu ya yimbi mingi.  Na boloko, yandi vandá ya kuzabana na kati ya bantu ya kulutila yimbi yina bazuzi zonzá ti ba ke kufwa bawu. Kasi kilumbu mosi, Jack vandá ntangu Bambangi ya Yehova vandá longoka Biblia na muntu mosi. Luzolo yina yandi talá simbá ntima ya yandi mingi, mpe yandi mpe bandá kulongoka Biblia. Ntangu yandi bandá kusadila malongi ya Biblia, ndyatulu mpe kimuntu ya yandi bandá kubonga. Na manima, Jack bandá kusamuna mpe yandi kuzwá mbotokolo. Na tiya nyonso, yandi vandá samuná nsangu ya Kimfumu na bantu ya nkaka na boloko. Mpe yandi sadisá bantu kuluta 4 na kulongoka matsyeleka. Ntangu kilumbu ya kufwa yandi kumá, Jack vandá dyaka ve muntu yina ba zabaka. Mosi ya ba avoka ya yandi zonzaka: “Jack ke dyaka ve muntu yina mu zabá bamvula 20 na manima. Malongi ya Bambangi ya Yehova me soba luzingu ya yandi.” Ata ti ba kufwá Jack, kifwani ya yandi ke na lakisá ti beto lenda tula ntima na mambu ya Nzambi, mpe ti ya ke na ngolo ya kubongisa luzingu ya bantu.​—Iza. 11:6-9.

15. Wa’ faso kusadila malongi ya Biblia ke salá ti dikanda ya Nzambi vanda ve faso mosi na bantu ya nkaka? (Tala kizizi.)

¹⁵ Bisadi ya Yehova ke na bumosi samu ba ke sadilá matsyeleka ya Biblia. (Yoa. 13:35; 1 Ko. 1:10) Kizunu mpe bumosi yina ke na kati ya beto ke kima ya ngitukulu, ntangu beto ke talá faso yinza ke ya kukabuka na bamambu ya politike, ya bandinga mpe faso ba ke bakilá ba yina ke na mbongo na ba yina ke ve na yawu. Ntangu ntwenya mosi na nkumbu ya Jean talá bumosi yina ke na kati ya bisadi ya Yehova, ya simbá ntima ya yandi. Yandi kulá na bwala mosi ya Afrique. Ntangu mvita salamá na bwala ya bawu, yandi kumá soda, mpe na manima yandi kimá na bwala yina ke pene-pene na bwala ya bawu. Kuna, yandi kutaná na Bambangi ya Yehova. Jean me zonza: “Me longoka ti bantu ya dibuundu ya tsyeleka ke kotá ve na bamambu ya politike mpe ba ke ve ya kukabuka. Kasi, ba ke zolasanaka.” Yandi me bwela: “Na ntama, mu pesá luzingu ya munu samu na kunwanina bwala. Kasi, ntangu mu longoká matsyeleka  ya Biblia, ya natá munu na kupesa luzingu ya munu na kusadila Yehova.” Jean ke ata fioti ve muntu yina yandi vandá na ntama. Bubu yayi, yandi ke nwaná dyaka ve na bantu yina ke ve mutindu mosi na yandi. Kasi yandi ke zonzá nsangu ya kizunu ya Biblia na bantu nyonso yina yandi ke kutaná na bawu. Kutala ti malongi ya Biblia ke sadisá bantu ya bisika nyonso ke na lakisá beto ti, ya tsyeleka, beto lenda tula ntima na mambu ya Nzambi.

16. Samu na yinki ya ke mfunu na kukumisa ngolo kiminu ya beto na mambu ya Nzambi?

¹⁶ Samu ti yinza ke na kwendá bebá kaka, ya ke vanda na bamambu yina ke sosa kulembisa kiminu ya beto na mambu ya Nzambi. Bantu ya nkaka lenda sosa kunata beto na kutula ntembe na Biblia, to kundima ve ti Yehova me tula kisadi ya kukwikama mpe ya mayela samu na kutwadisa bisadi ya yandi bubu yayi. Kana beto ke na kiminu ti mambu ya Yehova ke matsyeleka, beto ke bika ve bamambu yayi bwisa beto. Beto ke ‘baka lukanu ya kuzitisa bansiku ya Yehova ntangu nyonso, tii na nsuka.’ (Nku. 119:112) Beto ke “wa ve nsoni” na kuzonzila bantu matsyeleka ya Biblia, mpe kukindisa bawu na kusadila yawu na luzingu ya bawu. (Nku. 119:46) Mpe beto ke lenda kukanga ntima na ‘ntima ya yinda mpe kyese,’ ata na kati ya bamambu ya mpasi mutindu bankwamusu ya bambeni ya beto.​—Kol. 1:11; Nku. 119:143, 157.

17. Dikanisi ya mvula 2023 ke bambula beto yinki?

¹⁷ Beto ke na vutulá matondo mingi na yina Yehova me sala ti beto zaba matsyeleka. Matsyeleka ke sadisá beto na kutekita ve. Ya ke sadisá beto na kuzaba pwelele faso ya kuzinga na yinza yayi yina bantu mingi zaba ve nzila ya kulanda. Mpe ya ke pesá beto kivuvu ya kitoko samu na bilumbu ya mantwala, ntangu Kimfumu ya Nzambi ke yala. Bika dikanisi ya mvula 2023 sadisa beto na kuvanda kaka na kiminu ya ngolo ti mambu ya Nzambi ya mvimba kele tsyeleka.​—Nku. 119:160.