1-2. Wapi mukanu ya mfunu Bazwife yina vandá na Babilone zolá baka? (Esdrasi 1:2-4)

 MFUMU me pesa nsangu: Bazwife yina ba natá na Babilone bamvula 70 me luta, lenda vutuka na bwala bawu. (Tanga Esdrasi 1:2-4.) Kaka ni Yehova lenda lungisa mambu yayi. Samu na yinki beto ke na zonzak’ yawu? Samu ti bantu ya Babilone vandá biká ve bantu yina ba vandá simbaka. (Iza. 14:4, 17) Kasi kimfumu ya nkaka nungá kimfumu ya Babilone, mpe mfumu ya malu-malu me zonza na Bazwife ti ba lenda vutuka na bwala ya bawu. Na yawu, Bazwife nyonso, mingi-mingi bamfumu ya makanda, vandá na mukanu ya mfunu ya kubaka: kuvutuka na Izraele to kubikana na Babilone. Kubaka mukanu yayi vandá ve pete samu na bawu. Samu na yinki beto ke na zonzak’ yawu?

² Ntangu ya nkaka, ya zolá vanda mpasi na ba yina vandá ya kununa na kusala nzyetolo yayi. Dyaka, samu Bazwife mingi butuká na Babilone, ba zabá ve bwala ya nkaka. Samu na bawu, Izraele vandá kaka bwala ya bankooko ya bawu. Ntangu ya nkaka, ya vandá na Bazwife yina kumá na bimvwama mingi na Babilone. Na yawu, ya zolá vanda mpasi na bawu na kubika bayinzo ya bawu ya kitoko to bisalu ya bawu, samu na kuvutuka na Izraele, ntoto yina ba zabá ve.

3. Wa’ faso Yehova zolá sakumuna Bazwife yina zolá vutuka na Izraele?

³ Samu na Bazwife yina vandá ya kukangama na Yehova, kuvutuka na Izraele zolá natina bawu bambote kulutila bima yina ba zolá bika. Lusakumunu ya kulutila nene yina ba zolá kuzwa vandá tadila lusambu ya Yehova. Na Babilone, ya vandá na batempelo kuluta 50. Kasi ata mosi ya yawu vandá ya Yehova. Nyonso vandá ya banzambi ya luvunu. Bantu ya Izraele vandá na ata kisika samu na kuyoka minkayulu mutindu Misiku ya Moyize vandá lomba bawu, mpe kisalu ya banganga-nzambi vandá  salama ve. Dyaka, bwala yayi vandá na bantu mingi yina vandá sambilá banzambi ya luvunu mpe ba vandá zitisá ve Yehova mpe misiku ya yandi. Na yawu, Bazwife mingi yina vandá zolá Yehova vandá na nsatu ya kuvutuka na Izraele, kisika yina ba lendá sambila Yehova na mutindu yina yandi ke zolaka.

4. Wapi lubakusu Yehova zonzá ti yandi ke pesa Bazwife yina vandá vutuka na Izraele?

⁴ Kukatuka na Babilone samu na kuvutuka na Izraele zolá baka bawu bangonda pene-pene na 4. Kasi Yehova pesá bawu nsilulu ti yandi ke katula masakuba nyonso mpe ke bongisa nzila samu na bawu. Izaya sonikaka: ‘Beno yidika nzila ya Yehova! Beno sala nzila mosi ya nene ya kusungama na ntoto ya kuyuma samu na Nzambi ya beto. Ntoto yina kele na bamongo fwana kukuluka, mpe ntoto yina kele na mabulu fwana kukondwa mongo.’ (Iza. 40:3, 4) Kanisa na mutindu nzila yayi vandaka. Ya vandá nzila ya nene yina vandá luta na ntoto ya kuyuma. Ba yina zolá luta kuna zolá vanda na kilengi mingi na kutambula ve na zulu ya bamongo. Nzyetolo ya bawu zolá vanda ve mpasi mpe ba zolá kuma na mbangu.

5. Wapi nkumbu Yehova pesá na “nzila” yina bana ya Izraele baká samu na kuvutuka na bwala ya bawu?

⁵ Bubu yayi, banzila mingi ke na bankumbu mpe banimero. Nzila yina Izaya zonzilá vandá mpe na nkumbu. Beto ke tangaka: ‘Nzila mosi ya nene ke vanda kuna, ee, nzila mosi yina ba ke bokila Nzila ya Busantu. Muntu ya mvindu ke tambula ve kuna.’ (Iza. 35:8) Yinki nsilulu yayi vandá sosa kuzonza samu na bantu ya Izraele? Mpe yinki ya ke na sosá kuzonza samu na beto bubu yayi?

6. Samu na yinki ba bokilá nzila yayi santu?

⁶ “Nzila ya Busantu” ke nkumbu ya kitoko samu na kubokila nzila yayi. Samu na yinki ba bokilá nzila yayi santu? Samu ti ntangu ba zolá vutula lusambu ya tsyeleka na bwala ya Izraele, ya zolá vanda ve na kisika samu na “muntu ya mvindu.” Ya zola zonza ti Bazwife nyonso yina zolá tatamana na kusala bunsuza, kusadila banzambi ya nkaka mpe kusala masumu ya ngolo zolá kota ve kuna. Bazwife yina zolá vutuka zolá kuma “bantu ya santu” samu na Nzambi ya bawu. (Kul. 7:6) Ya zola zonza ve ti ba zolá sala dyaka ve bangolo samu na kusepelisa Yehova.

7. Wapi bamambu Bazwife ya nkaka vandá na nsatu ya kusoba? Pesa kifwani.

⁷ Mutindu beto vandá me zonza yawu, Bazwife mingi butuká na Babilone mpe ntangu ya nkaka, mingi na kati ya bawu mesaná na faso ya kukanisa ya bantu ya kuna mpe na faso ya bawu ya kubakila bamambu. Bamvula mingi na manima ya kuvutuka ya Bazwife ya ntete na Izraele, Esdrasi kwizá kuwa ti ya vandá na Bazwife yina kwelaná na bakento yina vandá sambilá banzambi ya luvunu. (Bas. 34:15, 16; Esd. 9:1, 2) Bamvula na manima, Nehemi kuzwá nkele na kutala ti bana yina butuká na Izraele zabá ve ndinga ya Bazwife. (Kul. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24) Wa’ faso bantwenya yayi zolá longoka kuzola mpe kusadila Yehova kana ba zaba ve Kiebreo, ndinga yina ba soniká mambu ya Nzambi? (Esd. 10:3, 44) Na yawu, Bazwife vandá na bamambu mingi ya kusoba. Kasi kisika ya mbote yina ba zolá lenda kusala yawu vandá na Izraele, kisika yina lusambu ya Yehova vandá vutuka malembe-malembe.​—Neh. 8:8, 9.

8. Samu na yinki bamambu yina salamá na ntama ke mfunu mingi samu na beto bubu yayi? (Tala kizizi ya paje ya ntete ya mukanda.)

⁸ Muntu lenda zonza: ‘Disolo yayi ke kitoko mingi. Kasi mambu yina salamá samu na Bazwife na ntama ke kwandi mfunu samu na beto bubu yayi?’ Ee, ya ke mfunu samu ti bamambu  yina bisadi ya Yehova ke salá bubu yayi ke mutindu ba ke na tambulá na “Nzila ya Busantu.” Beto vanda na kati ya ba yina ba soolá samu na kukwenda vanda na zulu to na kati ya “mameme ya nkaka,” beto nyonso ke na nsatu ya kubikana na “Nzila ya Busantu.” Kusala yawu ke sadisa beto na kusadila Yehova bubu yayi mutindu yandi ke zolá, mpe kusala dyaka yawu na mantwala, ntangu Kimfumu ya Nzambi ke bongisa bamambu awa na ntoto. b (Yoa. 10:16) Kubanda 1919, ba millions ya babakala, bakento mpe bana basiká na Babilone ya nene, kimvuka ya mabuundu nyonso ya luvunu, mpe bandá kutambula na nzila yayi. Ntangu ya nkaka, nge mpe ke na kati ya bawu. Ata ti ya me sala kaka bamvula 100 yina nzila yayi funguká, kasi kisalu ya kubongisa yawu bandá bamvula mingi tekila ya funguka.

9. Faso ke na lakisak’ yawu Izaya 57:14, yinki ba salá na “Nzila ya Busantu”?

⁹ Samu na Bazwife yina basiká na Babilone, Yehova salá nyonso samu na kukatula masakuba na nzila ya bawu. (Tanga Izaya 57:14.) Yinki beto lenda zonza samu na “Nzila ya Busantu” ya ntangu ya beto? Bamvula mingi tekila 1919, Yehova sadilá bantu yina vandá na buzitu mingi na yandi na kusadisa bantu ya nkaka na kubasika na Babilone ya nene. (Tala Izaya 40:3.) Kisalu yina ba salá zolá bongisa nzila samu bantu ya ntima ya mbote basika na mabuundu ya luvunu mpe sadila Yehova na dikanda ya yandi. Beto tala mwa bamambu yina salamá samu na kubongisa nzila yayi.

10-11. Wa’ faso kisalu ya kubasisa mpe kubangula Biblia salá ti bantu mingi kuwa mambu ya Nzambi? (Tala mpe kizizi.)

¹⁰ Kubasisa mikanda na masini. Tii na kati ya bamvula 1450, bantu vandá salá ba copies ya Biblia na maboko. Kusala yawu vandá baká ntangu mingi. Ya vandá mpasi na kuzwa Biblia, mpe ya vandá ntalu. Ntangu ba yidiká masini ya kubasisa mikanda, ya vandá dyaka ve mpasi na kusala Biblia mpe na kukabula yawu na bantu.

¹¹ Kisalu ya kubangula. Na kati ya bamvula mingi, babiblia mingi yina ba bangulá vandá kaka na ndinga ya latin. Kaka ni bantu ya mayela zabá ndinga yayi. Kasi, ntangu bantu mingi bandá kusala kisalu ya kubasisa mikanda, bantu yina vandá na buzitu na Nzambi salá bangolo na kubangula Biblia na bandinga yina bantu mingi ke zonzaka. Kisalu yayi sadisá bantu yina vandá tangá Biblia na kutala kana mambu yina bamfumu ya mabuundu vandá longa bawu vandá kwelana na yina Biblia ke zonzaka.

12-13. Pesa kifwani yina ke na lakisá mutindu bantu yina vandá longoka Biblia bandá kubasisa malongi ya luvunu ya mabuundu.

¹² Bima samu na kusadisa bantu na kulongoka Biblia. Bantu yina baká ntangu na kulongoka mambu ya Nzambi kwizá zaba bamambu mingi na kati ya yawu. Bamfumu ya mabuundu vandá na nkele samu bantu yayi vandá kabula na bantu ya nkaka bamambu yina ba vandá longoka. Na kifwani, pene-pene na 1835, bantu yina vandá na buzitu na Nzambi bandá kubasisa mikanda ya fioti yina vandá lakisa malongi ya luvunu ya mabuundu.

¹³ Pene-pene na 1835, Henry Grew, bakala mosi yina vandá na boma ya Nzambi, basisá mukanda ya fioti yina vandá zonzila mambu yina ke kuminá bantu ya kufwa. Yandi sadilá Biblia samu na kulakisa ti beto ke butuká ve na mwela yina ke zingá ntangu nyonso mutindu mabuundu mingi ke longak’ yawu. Ni Nzambi ke pesá dikabu ya luzingu ya ntangu nyonso. Na 1837, George Storrs, mulongi ya mambu ya  Nzambi, kuzwá na kati ya train mukanda yina Henry Grew sonikaka. Yandi tangak’ yawu mpe yandi ndimá ti mambu yina yandi tangá vandá tsyeleka. Yandi baká mukanu ya kukabula mambu yina yandi longokaka. Na 1842, yandi salá balukutakanu mingi yina vandá na yintu dyambu “Les méchants sont-ils immortels?” Bamambu yina George Storrs soniká na mikanda ya yandi simbá ntima ya ntwenya mosi na nkumbu ya Charles Taze Russell.

14. Wa’ faso mpangi Russell na ba yina vandá salá na yandi kuzwá bambote ya kisalu ya kubongisa nzila yina bantu ya nkaka salá tekila bawu? (Tala mpe kizizi.)

¹⁴ Wa’ faso kisalu yina bantu ya nkaka salá samu na kubongisa nzila sadisá mpangi Russell na ba yina vandá salá na yandi? Ntangu ba vandá longoká, ba vandá sadilá mikanda mpe babuku yina bantu ya nkaka soniká na ntama, mpe babiblia yina ba bangulaka. Ba sadilá mpe bamambu yina Henry Grew, George Storrs, mpe bantu ya nkaka longoká na Biblia. Mpangi Russell na ba yina vandá salá na yandi tulá diboko na kisalu ya kubongisa nzila. Ba basisá mikanda mpe babuku mingi yina vandá zonzilá malongi ya Biblia.

15. Wapi bamambu ya mfunu salamá na 1919?

¹⁵ Na 1919, dikanda ya Nzambi katuká na lutumu ya Babilone ya nene. Na mvula yayi, “kisadi ya kukwikama mpe ya mayela” bandá kisalu samu na kusadisa bantu ya ntima ya mbote na kubanda kutambula na “Nzila ya Busantu.” (Mat. 24:45-47) Kisalu yina bantu ya nkaka salá na ntama samu na kubongisa nzila, sadisá ba yina bandá kutambula na yawu na kulongoka mingi na yina me tadila bamambu yina Yehova ke lungisa. (Bin. 4:18) Ya sadisá mpe bawu na kubanda kusadila misiku ya Yehova na luzingu ya bawu. Yehova vingilá ve ti na mbala mosi dikanda ya yandi soba faso ya bawu ya kutadila bamambu. Kasi malembe-malembe, yandi sadisá bawu na kukuma bantu yina yandi zolá ti ba kuma. (Tala encadré “ Malembe-malembe, Yehova ke na sukulá dikanda ya yandi.”) Na mantwala, beto ke vanda na kilengi mingi  ntangu beto ke lenda kusepelisa Nzambi ya beto na bamambu nyonso yina beto ke sala.​—Kol. 1:10.

16. Banda 1919, wapi kisalu me salama samu na kukipe “Nzila ya Busantu”? (Izaya 48:17; 60:17)

¹⁶ Samu nzila vanda kaka kitoko, ya ke lombá ti ba kipek’ yawu. Banda 1919 , kisalu ya kukipe “Nzila ya Busantu” ke kaka na salamá samu na kusadisa bantu mingi na kubasika na Babilone ya nene. Kisadi ya kukwikama mpe ya mayela yina ba tulá mvula yina bandá kusala. Na 1921, ba basisá buku samu na kusadisa bantu na kuzaba matsyeleka yina Biblia ke longaka. Ba basisá 6 millions ya buku La Harpe de Dieu na bandinga 36, mpe bantu mingi longoká matsyeleka na yawu. Ntama mingi ve, beto me kuzwa buku ya malu-malu Sepela na luzingu ya ntangu nyonso! samu na kulonga bantu Biblia. Na kati ya bilumbu ya nsuka yayi, Yehova ke na sadilá dibuundu ya yandi samu na kupesa beto ntangu nyonso madya mingi ya kimpeve. Madya yayi ke sadisá beto nyonso na kutatamana na kutambula na “Nzila ya Busantu.”​—Tanga Izaya 48:17; 60:17.

17-18. “Nzila ya Busantu” ke natá wapi kisika?

¹⁷ Beto lenda zonza ti ntangu nyonso yina muntu ke ndimá kulongoka Biblia, yandi ke bandá kutambula na “Nzila ya Busantu.” Ya ke na ba yina ke tambulá na nzila yayi kaka samu na mwa ntangu fioti. Ba ya nkaka ke salá nyonso na kubika ve kutambula na nzila yayi tii ba ke kuma na kisika yina ba ke na kwendaka. Wapi yina ke kisika yango?

¹⁸ Samu na ba yina ke na kivuvu ya kuzinga na zulu, “Nzila ya Busantu” ke natá na ‘paradiso ya Nzambi’ na mazulu. (Luz. 2:7) Samu na ba yina ke na kivuvu ya kuzinga awa na ntoto, nzila yango ke nata bawu na nsuka ya bamvula 1 000 ya Kimfumu ya Kristo, ntangu ba ke kuma bantu ya kulunga. Kana nge ke na tambulá na nzila yayi bubu yayi, kutala ve na manima. Kubika ve na kutambula na yawu tii nge ke kuma na yinza ya malu-malu. Na kilengi nyonso, beto ke na zonzá na nge “kwenda mbote.”