1. Samu na yinki ya lenda vanda mpasi na beto na kutumama?

 YA KE kwandi mpasi na nge na kutumama? Nge ke ve nge mosi. Mfumu Davidi sambilaka: ‘Vumbula na kati ya munu luzolo ya kutumama na nge.’ (Nku. 51:12) Yandi vandá zolá Yehova. Kasi, bantangu ya nkaka kutumama vandá mpasi na yandi. Ya ke kuminá mpe beto. Samu na yinki? Ya ntete, kuzola ve kutumama ke kifu yina beto butamá na yawu. Ya zole, Satana ke sosá kunata beto ntangu nyonso na kutumama ve mutindu yandi. (2 Ko. 11:3) Ya tatu, beto ke na yinza yina bantu zola ve kutumama. Biblia ke zonzilá mpe ‘mpeve yina ke na kusala ntangu yayi na kati ya bayina ke mangaka Nzambi.’ (Ef. 2:2) Na yawu, samu beto tumama, beto me lunga ve kaka kunwana na nzutu ya beto ya masumu, kasi mpe na Satana mpe yinza yayi. Beto me lunga kusala bangolo mingi samu na kutumama na Yehova mpe na bantu yina ke na lutumu na zulu ya beto.

2. Kuvanda “ya kubongama na kutumama,” yinki ya zola kuzonza? (Zaki 3:17)

² Zaki 3:17 (NWT) ke zonzaka: “Kasi, ndwenga yina ke katukaka na zulu ke ntete-ntete bunkete, na manima kizunu. Ya ke ve na bamambu ya ngolo, ya ke ya kubongama na kutumama, ya ke ya kufuluka na kyadi mpe na bamambu ya mbote, ya ke soolaka ve bantu, mpe ya ke ve na luvunu.” Mpeve ya santu natá Zaki na kusonika ti bantu yina ke na ndwenga ke vanda “ya kubongama na kutumama.” Yinki ya zola kuzonza? Beto zolá ndima kutumama na ntima mosi na bantu yina Yehova me pesa mwa lutumu. Kasi, Yehova me zonza ve na kutumama na bawu kana ba lomba beto mambu yina yandi me nimina.​—Bis. 4:18-20.

3. Samu na Yehova, samu na yinki ya ke mfunu beto tumama na bantu yina yandi me pesa mwa lutumu?

³ Kutumama na bantu ke mpasi mingi samu ti ba yina ke na lutumu ke bantu ya masumu. Kasi ya ke ve mutindu mosi na Yehova,  samu ti misiku ya yandi ke ya kulunga. (Nku. 19:7) Ata mpila yina, Yehova pesá na bibuti, bantu ya luyalu mpe bakuluntu mwa lutumu. (Bin. 6:20; 1 Tes. 5:12; 1 Pi. 2:13, 14) Kutumama na bawu ke kaka kutumama na Yehova. Beto tala yinki lenda sadisa beto na kutumama na bawu ata ntangu ya lenda talana mpasi na kundima mpe kulanda mambu yina ba ke zonzaka.

4. Samu na yinki bana mingi ke tumamaka ve na bibuti ya bawu?

⁴ Bantwenya ke na bampangi mingi yina ke mangá na “kutumama na bibuti ya bawu.” (2 Tim. 3:1, 2) Samu na yinki mingi ya bawu ke tumamaka ve? Ba ke talá ti bamambu yina bibuti ke zonzá na bawu na kusala, bawu mosi ke salá ve yawu. Ba ya nkaka ke kanisá ti malongi ya bibuti ke malongi ya ntama. Ya lenda simba ve na bawu to ya me lutila mpasi. Kana nge ke mwana, nge mpe ke talá bamambu faso yayi? Musiku ya Yehova yayi lenda talana mpasi: “Bana! Beno tumama na bibuti ya beno samu na Mfumu, samu ti yawu kele dyambu ya kudedama.” (Ef. 6:1) Yinki lenda sadisa nge na kutumama?

5. Mutindu Luke 2:46-52 ke na lakisak’ yawu, samu na yinki Yesu ke kifwani ya kulutila mbote na yina me tadila kutumama na bibuti?

⁵ Kifwani ya Yesu lenda longa nge na kutumama. (1 Pi. 2:21-24) Yandi vandá muntu ya kulunga, kasi bibuti ya yandi ve. Ata ba vandá sala bafoti, mpe bantangu ya nkaka ba vandá zaba ve faso ya kubakila yandi, Yesu vandá pesa bawu buzitu. (Bas. 20:12) Beto tala mambu yina salamá ntangu yandi vandá na bamvula 12. Luke 2:46-52 ke zonzaka: “Na manima ya bilumbu zole, bawu kutaka yandi na kati ya Yinzo ya Nene ya Nzambi. Yandi vwandaka ya kuvwanda na kati-kati ya milongisi ya Misiku. Yandi vwandaka kuwa bawu, mpe vwandaka yufula bawu byuvu. Bayina nyonso vwandaka kuwa yandi yitukaka samu na mayela ya yandi, mpe bamvutu yina yandi vwandaka pesa. Ntangu bibuti ya yandi talaka yandi, bawu yitukaka mingi, mpe mama ya yandi tubaka: ‘Mwana ya munu, samu na yinki nge me sala beto mutindu yina? Munu na tata ya nge me tala mpasi na ntima na kusosa nge.’ Yesu vutulaka: ‘Samu na yinki beno ke na kusosa munu? Beno zaba ve ti mu fwana kusadila mambu ya Tata ya munu?’ Kasi bawu visaka ve mambu yina yandi zabisaka bawu. Yesu vutukaka na bawu na mbanza Nazaleti. Yandi vwandaka tumama na bibuti ya yandi, mpe mama ya yandi vwandaka bumba mambu nyonso yina na ntima. Yesu vwandaka kula na nzutu mpe na ndwenga. Yandi vwandaka yangidika Nzambi mpe bantu.” Yesu kwendá na bibuti ya yandi na Yeruzalemi, kasi na kuvutuka bibuti ya yandi talá ti yandi vandá ve na bawu nzila mosi. Ya vandá kisalu ya Yozefi na Maria na kutala ti bana ya bawu nyonso vandá vutuka na bawu. Ntangu ba talaka Yesu, Maria ngalak’ yandi samu yandi tulá bawu ntima na zulu. Ata mpila yina, yandi pesá mvutu na buzitu nyonso mpe na malembe. Yozefi na Maria, “visaka [bakulaka] ve mambu yina yandi zabisaka bawu.” Kasi, Yesu “vwandaka tumama na bibuti ya yandi.”

6-7. Yinki lenda sadisa bana na kutumama na bibuti ya bawu?

⁶ Bana, kana ya ke kuminá beno na kutala ti bibuti ya beno ke salá bafoti to ke bakilá ve beno na faso ya mbote, yinki lenda sadisa beno? Ya ntete, kanisa na yina ya ke salá Yehova. Biblia ke zonzá ti kutumama na bibuti ya nge ke “ni mambu yina Mfumu ke zolaka.” (Kol. 3:20) Yehova me zaba ti bantangu ya nkaka bibuti ya nge ke zabá ve mbote-mbote mambu yina ke na nge. Mpe yandi me zaba ti ata ba ke pesá misiku, ba ke bantu ya masumu. Kasi ntangu nge ke tumamá na bawu, nge ke sepelisá ntima ya yandi.

⁷ Ya zole, kanisa na yina ya ke salá bibuti ya nge, ntangu nge ke tumamá na bawu. Ya ke salá bawu kilengi mpe ya ke natá bawu na kulutila kutudila nge ntima. (Bin. 23:22-25) Mpe, nge ke kuma pene-pene na bawu. Alexandre, mpangi  mosi yina ke vandá na Belgique me zonza: “Ntangu mu ke tumamá na bibuti ya munu, kindiku ya munu na bawu ke lutilá kukuma ngolo.” b Kanisa na bambote yina nge ke kuzwa na mantwala kana nge tumama bubu yayi. Paulo, yina ke vandá na Brésil me zonza: “Kulongoka kutumama na bibuti ya munu sadisá munu na kutumama na Yehova mpe na bantu ya nkaka yina ke na lutumu.” Biblia ke lakisá beto mfunu ya kutumama na bibuti. Ya ke zonzaka: “Samu ti nge vwanda na kyese, mpe ti nge zinga ntangu mingi awa na ntoto.”​—Ef. 6:2, 3.

8. Samu na yinki bantwenya mingi ke soolá kutumama na bibuti ya bawu?

⁸ Bantwenya mingi me tala bambote yina kutumama ke nataka. Luiza, yina ke vandá mpe na Brésil, vandá tala ntete mpasi ntangu ba niminá yandi telefone. Bantwenya mingi ya mvula ya yandi vandá na yawu. Kasi, na manima yandi kwizá tala ti bibuti ya yandi vandá sala yawu samu na mbote ya yandi mosi. Yandi me zonza: “Kutumama na bibuti ya munu ke ve boloko kasi ya ke samu na kubumba munu.” Elizabeth, mpangi ya kento mosi yina ke vandá na États-Unis, talá mpe ti bantangu ya nkaka ya ke mpasi na kutumama na bibuti ya yandi. Yandi me zonza: “Ntangu mu ke zabá ve samu na yinki bibuti ya munu me pesa musiku, mu ke tulá na yintu ya munu ti ya ke kaka samu na mbote ya munu mosi.” Monica, yina ke vandá na Arménie kwizá tala ti, bamambu ke lutilá kusimba ntangu yandi ke tumamá na bibuti ya yandi.

9. Yinki bantu mingi ke kanisá na yina me tadila kutumama na luyalu?

⁹ Bantu mingi me zaba ti luyalu ke mfunu mpe ti beto me lunga kutumama na misiku yina “bantu ya luyalu” ke pesaka. (Rom. 13:1) Kasi ntangu musiku ke lombá bawu bangolo mingi, ba ke zolá ve kutumama na yawu. Mambu ya kufuta mpaku ke na lakisaka yawu. Na bwala mosi na Europe, bantu mingi ke kanisá ti “kana mpaku ke ve mbote samu na nge, kufuta ve yawu.” Ya ke na kamwisá ve beto na kutala ti na bwala yina, bantu ke futá kaka ndambu ya mpaku ya luyalu.

10. Samu na yinki beto ke kutumamaka na misiku ya luyalu ata ntangu ya ke talaná mpasi?

¹⁰ Biblia ke lakisá ti ni Satana ke twadisá bantu ya luyalu yina ke tadisá bantu mpasi mpe Yehova ke kufwa bawu. (Nku. 110:5, 6; Lon. 8:9; Luke 4:5, 6) Kasi ya ke zonzá mpe na beto: “Muntu yina ke tumamaka ve na bantu ya luyalu, ke mangaka mambu yina Nzambi ke zolaka.” Yehova me pesa mwa lutumu na bantu ya luyalu samu muvusu vanda ve. Ni na yawu, beto me lunga ‘kufuta na konso muntu kima yina beto me fwana kufuta yandi,’ ya zola kuzonza kufuta mpaku, kuzitisa bawu mpe kutumama na bawu. (Rom. 13:1-7) Beto lenda tala ti ya ke mpasi na kutumama na musiku. Kasi, beto ke tumamá na Yehova mpe yandi zola ti beto tumama na bantu ya luyalu kana ba me lomba ve beto mambu yina yandi me nimina.​—Bis. 5:29.

11-12. Faso me lakisa yawu Luke 2:1-6, wa’ faso Yozefi na Maria tumamá na musiku ya luyalu ata ti ya vandá mpasi na bawu, mpe wapi bambote ba kuzwaka? (Tala mpe bizizi.)

 ¹¹ Beto lenda longoka na kifwani ya Yozefi na Maria. Ba vandá ya kubongama na kutumama na bantu ya luyalu ata ntangu ya vandá mpasi na bawu. Luke 2:1-6 ke zonzaka: “Na bilumbu yina, ntinu Ongusete pesaka lutumu ya kusala lutangusu ya bantu nyonso ya kimfumu ya Loma.” Lutangusu yayi ya ntete salamaka ntangu Kilinuse vwandaka mfumu ya kizunga ya Sili. “Konso muntu vwandaka kwenda kusonikisa nkumbu na bwala ya yandi. “Yosefi mpe katukaka na Nazaleti na Ngalili, mpe kwendaka na Betelemi na Zude sika butukaka ntinu Davidi. Ya tsyelika, yandi mpe vwandaka muntu ya dikanda ya Davidi. Yandi kwendaka sonikisa nkumbu ya yandi kintwadi na Maliya, yina yandi pesaka nsilulu ya kukwela. Maliya vwandaka na kivumu. “Ntangu bawu vwandaka na Betelemi, kilumbu ya kubuta lungaka.” Ya vandá mpasi na bawu na kutumama na mambu yina luyalu zonzá samu Maria kumá pene-pene na kubuta. Mfumu Auguste, yina vandá yala kimfumu ya Roma zonzá na bantu nyonso na kukwenda sonikisa bankumbu ya bawu na babwala ya bawu. Samu na kukuma na Betelemi, Maria na Yozefi tambulá bakilometele 150. Ya vandá ve pete samu na Maria na kusala yawu. Ya lenda vanda ti ba vandá na boma na yina lendá kumina Maria na mwana. Yinki ke salama kana yandi buta na nzila? Samu ti yandi zolá buta Masiya, ya zolá nata kwandi yandi na kutumama ve na musiku ya luyalu?

¹² Yozefi na Maria biká ata kima kanga bawu nzila ya kutumama na musiku ya luyalu. Yehova sakumuná kutumama ya bawu. Maria kumá na Betelemi mpe butá mwana na mavimpi ya mbote. Ni na nzila ya yandi lunganá mbikululu ya Biblia.​—Mika 5:2.

13. Wa’ faso kutumama ya beto lenda sadisa bampangi?

¹³ Kutumama na bantu ya luyalu ke natiná beto mpe bampangi ya nkaka bambote. Wa’ faso? Ya ke sadisá beto na kubwa ve na bampasi yina ke kutaná bantu yina ke tumamá ve na misiku. (Rom. 13:4) Ya ke sadisá mpe bantu ya  luyalu na kutala Bambangi ya Yehova na faso ya mbote. Beto zonzila mambu yina salamá na Nigéria bamvula mingi na manima. Basoda kotá na Yinzo ya Kimfumu samu na kusosa ba yina vandá sala muvusu na mambu ya kufuta mpaku. Kasi mfumu ya bawu zonzá na bawu na kukwenda samu ti “Bambangi ya Yehova ke salá ve muvusu na mambu ya mpaku.” Bambala nyonso yina nge ke tumamá na bantu ya luyalu, nge ke lakisá ti Bambangi ya Yehova ke bantu ya mbote mpe na mantwala, ya lenda sadisa nge na bampangi ya nge.​—Mat. 5:16.

14. Yinki sadisá mpangi mosi ya kento na kuvanda “ya kubongama na kutumama” na bantu ya luyalu?

¹⁴ Bantangu ya nkaka, ya lenda vanda mpasi na beto na kutumama na bantu ya luyalu. Joanna mpangi mosi ya kento yina ke vandá na bwala ya États-Unis ndimá ti kuvanda ya kutumama ke mpasi mingi na yandi, samu ti bantu ya luyalu tadisá dikanda ya yandi mpasi. Kasi Joanna salá bangolo samu na kusoba dikanisi yango. Ya ntete, yandi biká kutanga na internet bima yina ke zonzilá yimbi ya luyalu. (Bin. 20:3) Ya zole, yandi sambilá Yehova samu yandi tudila kaka yandi ntima kasi ve na luyalu. (Nku. 9:9, 10) Ya tatu, yandi tangá mikanda ya beto na yina me tadila kukota ve na mambu ya politiki. (Yoa. 17:16) Yandi ke na kilengi mpe kizunu samu ti yandi ke zitisá bantu luyalu mpe ke tumamá na bawu.

15. Samu na yinki ya lenda vanda mpasi na beto na kutumama na mambu yina kimvuka ya Yehova ke zonzaka?

¹⁵ Yehova ke lombá ti beto “zitisa bantwadisi” ya kimvuka. (Ebr. 13:17) Yesu mfumu ya beto ke ya kulunga, kasi bantu yina yandi ke sadilá samu na kutwadisa beto, ke ve ya kulunga. Ya lenda vanda mpasi na beto na kutumama na bawu, mingi-mingi kana ba lomba beto mambu yina beto ke ve na nsatu ya kusala. Ni yina mpe kuminá ntumwa Piere. Mbazi mosi zonzá na yandi na kudya bibulu yina Misiku ya Moyize niminaka. Kasi, bambala tatu, Piere mangá kusala yawu. (Bis. 10:9-16) Samu na yinki? Na meso ya yandi, ya vandá ve mbote. Ya vandá mambu yina yandi mesaná ve na kusala. Kana kutumama na mbazi ya kulunga vandá mpasi na Piere, kutumama na bantu ya masumu me lutila dyaka mpasi.

16. Ata ti ntumwa Polo talá ti mambu yina ba zonzá na yandi na kusala vandá ve ya kulunga, yinki yandi salaka? (Bisalu 21:23, 24, 26)

¹⁶ Ntumwa Polo vandá “ya kubongama na kutumama” ata ntangu ba lombá na yandi na kusala mambu yina vandá talana ve ya kulunga. Bakristo yina vandá Bazwife kuwá nsangu ti malongi ya Polo vandá nata bantu “na kumanga Misiku ya Moyize” mpe ti Polo vandá zitisa ve yawu. (Bis. 21:21) Bakuluntu ya Yeruzalemi zonzá na Polo na kukwenda na tempelo na babakala yiya samu na kuvedisa nzutu kintwadi na bawu mpe kulakisa ti yandi vandá tumamá na Misiku ya Moyize. Kasi Polo zabá ti bakristo ke dyaka ve na lutumu ya Misiku ya Moyize. Ata yandi zabá ti yandi salá ve mambu ya yimbi, Polo tumamaka. Yandi “kwendaka na bantu yiya yina, mpe bawu bandaka na kuvedisa banzutu ya bawu.” Bisalu 21:23, 24, 26 ke zonzaka: “‘Na yina, nge fwana kusala mambu yina beto ke zabisa nge. Na kati ya beto kele na babakala yiya yina me pesa nsilulu na Nzambi. Kwenda na bawu. Vedisa nzutu kintwadi na bawu, mpe futila bawu mbongo samu ti ba katula bawu bansuki ya yintu. Na yina, bantu nyonso ke zaba ti mambu yina ba zonzaka na nzutu ya nge, kele ve ya tsyelika. Yawu ke lakisa ti nge mpe, nge ke tumamaka na Misiku ya Moyize.’ . . . Na kilumbu yina landaka, Polo kwendaka na bantu yiya yina, mpe bawu bandaka na kuvedisa banzutu ya bawu. Na manima, yandi kotaka na Yinzo ya Nene ya Nzambi samu na kuzabisa na sika ya banganga-Nzambi kilumbu yina bawu ke manisa na kuvedisa banzutu ya bawu, mpe kaka ni kilumbu yina, mosi na mosi na kati ya bawu ke pesa munkayulu na Nzambi.” Kutumama ya Polo tulá bumosi na kati ya bampangi.​—Rom. 14:19, 21.

17. Yinki kifwani ya Stéphanie ke na longá nge?

 ¹⁷ Mpangi mosi ya kento na nkumbu ya Stephanie vandá tala mpasi na kutumama na mukanu mosi yina Betele bakaka. Yandi na bakala ya yandi vandá na kilengi ya kusadila na kimvuka ya ndinga ya nzenza. Kasi, Betele zonzá ti kimvuka yango zolá vanda dyaka ve, mpe bampangi yayi zolá kwenda na kimvuka ya ndinga ya bawu. Stéphanie me zonza: “Ya pesá munu nkele ya mingi. Samu na munu, kimvuka ya ndinga ya beto vandá ve na nsatu ya lubakusu.” Ata mpila yina, yandi salá mambu yina Betele zonzaka. Yandi me bwela: “Mu kwizá tala ti ya vandá mukanu ya mbote. Beto kumá bibuti ya bampangi yina dikanda ya bawu ke ve Bambangi ya Yehova. Mu ke na longoká na mpangi mosi yina kotá madidi na kimpeve. Mu ke na lutisá ntangu mingi na kulongoka ya munu ya Biblia. Ntima ya munu ke na kizunu na yina mu me sala bangolo samu na kutumama.”

18. Wapi bambote beto ke kuzwá ntangu beto ke tumamaka?

¹⁸ Beto lenda longoka na kutumama. Ni na ntangu ya mbote ve Yesu “longokaka na kutumama,” kasi ni “na mambu nyonso yina yandi talaka mpasi.” (Ebr. 5:8) Mutindu Yesu, bambala mingi beto mpe ke longoká kutumama na ntangu ya mpasi. Na kifwani, na kubanda ya COVID-19 ba lombá na beto na kukwenda dyaka ve na Yinzo ya Kimfumu mpe na kusamuna ve yinzo na yinzo. Ya vandá kwandi mpasi na nge na kutumama? Kasi, samu nge tumamá, ya sadisa nge. Ya salá ti nge vanda na bumosi na bampangi mpe nge sepelisa ntima ya Yehova. Bubu yayi beto nyonso ke ya kubongama na kutumama na misiku yina kimvuka ya Yehova ke pesa beto na ntangu ya mpasi ya nene. Kutumama na misiku yina, ke vuukisa beto.​—Yobi 36:11.

19. Samu na yinki nge zola kutumama?

¹⁹ Beto me longoka ti kutumama ke natiná beto bambote mingi. Kasi beto ke tumamá ntete-ntete samu beto ke zolá Yehova, mpe beto ke zolá kupesa yandi kilengi. (1 Yoa. 5:3) Ya ke ve na kima yina beto lenda futa samu na kuvutula matondo na Yehova na nyonso yina yandi me sala samu na beto. (Nku. 116:12) Kasi beto lenda tumama na Yehova mpe na ba yina yandi pesá lutumu. Kana beto sala yawu, beto ke lakisa ti beto ke na ndwenga, mpe kana beto ke na ndwenga beto ke sepelisa ntima ya Yehova.—Bin. 27:11.