Morwasinke twa hepera Ehuguvaro?

YISINKE ngano ya horokerere Daniel vana tumbura mosirongwa sokuhova ogu ga verere kankera, nsene ngano ga twikilire kukara nehuguvaro lyokupama? Ngano ga fundire po uvera wokankera ndi? Ngesi ngano simpe muzuni ndi? Nampili ava ava kwatesa ko egano eli asi ehuguvaro kuvhura kuverura kapi tava vhuru kuuyunga ngoso. Esi kuna kara sitwa somulyo. Kapisi tu pitakanese kugazarera nonkondo dehuguvaro. Alyo kapi ali verura mauvera.

Apa vanambudi vaCBS va puragerere Ndokotora Nathan Cherney, age kwa tente asi vantu kapisi va pitakanese kugazara nonkondo dehuguvaro apa ava ruganene kumwe nava vana kuvera unene. Age kwa tente asi: “Ose twa ligwanekera nomaukaro omu vagara va tanta asi vakadi vawo kapi vana kugazara nawa.” Age kwa gweda ko asi: “Magazaro gangesi kupukisa vamwe va gazare asi uvera wawo kuvhura u ligwederere nsene kapi va kara nepuro, ano nsene va kara nepuro kuvhura va veruke.”

Usili wou asi ava ava vere unene kukondja sili mokuufunda po. Vanekoro kapi va hara kupa usima ndi kuninka muveli a lizuvhe unzoni. Eyi kutanta nye asi ehuguvaro kwato mulyo ndi?

Hawe. Pasihonena, ndokotora Nathan Cherney ogu ga lirongera mauvera noyidiviso yago, eyi kutanta asi kapi va demenene kokufunda po uvera ndi kuninka muntu a paruke siruwo sosire, nye awo kuvatera tupu muveli a lizuvhe ko hansa ngomu ana kuparuka. Vandokotora vangoso kwa pura mouhaku ou au vatera vaveli va kare noruhafo nampili ngomu vana kuvera. Pwa kara maumbangi aga aga likida asi ehuguvaro kuvhura kuvatera momaukaro gangesi.

Mulyo gwehuguvaro

Ndokotora W. Gifford-Jones, mugavi nombudi douhaku kwa tanta asi: “Ehuguvaro kwa kara nononkondo dokuverura.” Age kwa tarwilire makonakono aga va rugene ga demenene komulyo gokukwatesa ko muveli pamalizuvho ayi vatere. Ayo kwa yi gazarera asi evatero lyangesi kuvatera vantu va kare nehuguvaro ntani nomutaro gouhunga keparu. Ekonakono limwe va rugene mo-1989 kulikida asi vaveli ava ava gwana evatero lyangoso kuparuka siruwo sosire, ano epaparo lyantani kapi lya gava ko mauzera kegano olyo. Nampili ngoso, makonakono ga yi pameka asi vaveli ava ava gwana evatero lyopamalizuvho kapi ava hepa kouvera wopamagazaro kupitakana ava ava dili kugwana evatero lyangoso.

Koneka ekonakono limwe eli lya demenena kononsipa edi adi twara mpepo komutjima, alyo kutanta asi nsene di likokera kureta uvera womutjima morwa honde kapi zina kugenda nawa. Vantu wokupitakana 1 300 kwava konakonene va va tare nsene awo kwa kara nomutaro gomuwa keparu ndi nomutaro gwepuko. Ano apa va ya yi tarwilire hena konyima zonomvhura 10 kwa ya gwene asi vantu wokupitakana 156 movantu owo va konakonene kuvera uvera owo. Ano mokatji kawo, ava va kere nomagazaro ndi nomutaro gwepuko vanzi unene kupitakana womutaro gomuwa. Profesora Laura Kubzansky gouhaku nononkedi goposure zaHarvard zouhaku kwa kumburura ko asi: “Egano eli asi ‘kugazara ndi kukara nomutaro gomuwa’ kuvatera ukanguki woge kuna kara epuliro tupu nye paunsitwe kapi va yi kwatesa ko. Ekonakono eli asi kugazara nawa kuvatera ukanguki womuntu kurugana tupu kouvera womutjima.”

Vakonakoni kwa yi gwana asi ava ava lizuvhu asi ukanguki wawo kapi wa wapa kapi ava veruka usimbu ketauro, nye ava ava lizuvhu asi ukanguki wawo uwaawa kuveruka usimbu. Ntani kwa yi gwana asi vantu ava va kara nomagazaro ndi nomutaro gomuwa keparu kuparuka siruwo sosire. Valirongi kwa konakonene omu mutaro gomuwa nogu gomudona kuhamena ukurupe ayi kundama vakurupe. Vakurupe ava va ninkire va dane udano wokuhamena komauwa noudona woukurupe, ava va demenene komauwa kwa tundire po vana nkondopara ntani noruhafo. Eyi kwava pere nonkondo ngwendi asi kuna ufena ure woyivike 12.

Morwasinke yininke ngwendi ehuguvaro nokukara nomagazaro ndi nomutaro gomuwa ayi retere mauwa koukanguki? Nampo vadiviunsitwe novandokotora simpe kapi va kwata egano omu au rugana uruvi norutu romuntu mokugava malimbururo gouhunga. Nye ava va lirongera kuhamena uruvi norutu romuntu kuhetekera kugava magano kuliza neyi va lironga. Pasihonena, mulirongi ogu ga lirongera uruvi kwa tanta asi: “Ayo yiwa kukara noruhafo ntani nehuguvaro. Ayo kuwapeka rutu ntani kuninkisa muntu a dire kukara nosinka sosinene. Eyi yiyo yimwe va hepa kurugana vantu yipo va kare vana kanguka.”

Eyi kuvhura yi kare yininke yoyipe kovandokotora nokovalirongi vamwe ava va lirongera uruvi ntani kovadiviunsitwe, nye kwava va lironga Bibeli kapisi yipe kwawo. Nomvhura 3 000 da ka pita, hompa gonondunge Saromo kwa tjenge asi: “Mutjima gehafo kukwafa mokuveruka. Kukara neguwo nkenye apa kukukutika yisupa.” (Yisewe 17:22) Konekeni asi velise ezi kapi za tanta asi mutjima gehafo kuvhura kuverura mauvera nagenye, nye asi “kukwafa mokuveruka.”

Yosili, ya wapa kulipura asi: Nsene asi ehuguvaro kwa kara ngwendi mutji, morwasinke vandokotora ava dili kugugava kovaveli navenye? Ntani hena, ehuguvaro kwa kara mo mauwa gomanzi kupitakana ukanguki.

Magazaro gomawa nomagazaro gomadona ntani eparu

Vakonakoni kwa yi dimburura asi apa ava kara nomagazaro gomawa ayo kuvavatera mononkedi dononzi. Ago kwa va vatera va rugane nawa kosure koyirugana ntani komaudano gokuduka. Pasihonena, kwa rugene ekonakono kosipana sovakadi wokuduka. Vadeuli womaudano gokuduka kwa geve mauzera omu ava duka vakadi owo. Ntani hena vakadi owo kwa va puragerere mokutara ehuguvaro eli va kere nalyo. Yitundwamo kwa likidire asi ehuguvaro eli va kare nalyo vakadi owo kwa nkondoparere kupitakana mauzera aga va geve vadeuli vawo. Morwasinke ehuguvaro lya karera nononkondo?

Yinzi hena va lirongera ko pokukonakona kuhamena kukara nomagazaro gomawa naga gomadona. Momvhura 1960 yi tware komeho, eheteko eli va rugene kwa twaredesere koyitundwamo eyi va dilire kundindira kuhamena nkareso zoyikorama, eyi kwa ninkisa vakonakoni va uyunge nonkango edi asi “elirongo lyomoyitarameho.” Awo kwa ya nongonona asi vantu nawo kwa kara nonkareso ezi za kara moyikorama. Pasihonena, vantu kwa va hetekere pokuvatura monzugo omu mwa kere ezogerero lyenene nokuvatantera asi va lironge kuhagekesa po ezogerero olyo pokudiva-diva poyininke yokuhagekesa po ezogerero. Awo ya va tompokere kulihagekesa po.

Mbunga zauvali kwa zi tanterere zi rugane yokulifana nye kapi za vhulire kuhagekesa po ezogerero olyo. Mombunga ozo zauvali, sinzi sawo kwa zumbanesere ehuguvaro. Konyima, eyi kwa va ninkisire va dire kulihameka hena moyininke yapeke. Morwa awo kwa lizuvhire asi nampili va lihameke hena moyininke yapeke kapi tayi va tompoka. Ava va kere nomagazaro gomawa mombunga ozo zauvali kapi va lizuvhire ngwendi moomu va lizuvhire ava va zumbanesere ehuguvaro.

Ndokotora Martin Seligman ogu nage ga vaterere mokutulisa po makonakono gamwe ogo, ya mu tumangedere a ka lirongere kuhamena kukara nomagazaro gomawa naga gomadona. Age kwa ka konakonene monkedi omu ava gazara vantu ava ava litara vene asi kwato mulyo. Age kwa tente hena asi magazaro gangoso gomadona kudompesa vantu vangoso va dire kurugana nkenye eyi meparu. Ndokotora Seligman kwa uyunga kuhamena magazaro gomadona noyitundwamo yago asi: “Monomvhura 25 nadinye edi na rugana ekonakono kwa ninkisa nge ni yi pure asi nsene tu kara nonkareso ngwendi zovantu ava va kara nomagazaro gomadona nokutwikira kukara nago, kwato eyi ngatu vhura kutompora meparu.”

Ngwendi moomu vana yi tumbura nare, magano gangesi kuvhura ga kare gomape, nye kwava va lironga Bibeli kapisi mape kwawo. Bibeli kutanta asi: “Nsene ove o munkundi momahepeko, o munkundi hena moyirugana.” (Yisewe 24:10) Yosili, Bibeli za yi faturura nawa-nawa asi kupira ehuguvaro nokukara nomagazaro gomadona, kugusa muntu nonkondo. Yipo nye, yisinke wa hepa kurugana mokunyokera po magazaro gomadona ntani o kare nomagazaro gomawa meparu nehuguvaro?

[Efano]

Ehuguvaro kureta mauwa gomanzi